Алтайдын Чолмоны

«Эҥ ле јаан ийде – јуук улустыҥ јӧмӧлтӧзи»

01.12.2023

Спорт – јаҥыс ла эт-балтырдыҥ кӱчи, сӱмелӱ санаа эмес, ол онойдо ок токыналу, тӧп кӧгӱс ийде деп, бистиҥ бӱгӱнги айылчыбыс майман сӧӧктӱ Баатыр ЕЧЕШЕВ керегинде бичимелди белетеп тура, база катап јарт сестим.

– Јакшы, Баатыр. Куучынысты јаҥ-жыкканы аайынча ада-ӧбӧкӧҥнӧҥ баштайлы. Адаҥ Аргымак Ерелдеевич Ечешевти кычыраачыларыстыҥ ончозына јуугы билер. Энеҥниҥ угы-тӧзи керегинде айдып ийзеҥ?

– Јакшылар. Энем сойоҥ сӧӧктӱ Надежда Максимовна, кыс ӧбӧкӧзиле Тысова, Экинур јурттаҥ. Энем Куладыныҥ школында биологияныҥ ӱредӱчизи болуп иштейт. Карган адам Максим Куйрушевич ле карган энем Нина Санашевна Тысовтор база ӱредӱчи улус.

– Сениҥ грек-рим кӱреште јолыҥа эҥ ле јаан камаанын адаҥ, јарлу спортчы, тазыктыраачы, ӱредӱчи кижи, јетирген болбой.

– Эйе. Адам мени оогоштоҥ ала кайда ла ээчидип јӱрген: ижине, тазыктыруга барза, турлуда иштензе. Айдарда, ол меге таскамалды сӧслӧ дӧ эмес, бойыныҥ темиле, эткен керектериле берген деп айдарга јараар. Оныҥ учун јаҥыс чырайымла эмес, кылык-јаҥымла, кыймыгымла адамга тӱҥей чыдап калгам деп, кӧп таныштар айдыжат.

Тазыктыру ӧйинде – некелтелӱ ле каруулу тазыктыраачы, айылда – јалакай, кару ада. Јаш тужымда ол меге бир де «јок» деп айтпай, баалу ойынчыктар да алып берер болгон.

Је бойым да ӧйинеҥ ӧтпӧй туратам (каткырат). Ада-энем мени, акамды ла эјемди бой-бойысты тооп, јӧмӧжип, болужып јӱрзин деп таскаткан.

– Спортко келген јолыҥда баштапкы маргаандар, јеҥӱлер, санаада арткан учуралдар, сезимиҥ керегинде куучындап берзеҥ?

– Спортко мен эки бӧлӱкле киргем. Баштапкызы – школ ӧйинде. Баштапкы маргаандарым «Соок Таадактыҥ сыйларына» деп адалган. Ол тушта адам биске аҥылу категория эткен – 18 килограммга јетире деп. Ондо мен нӧкӧрим Кумдус Васильевле экӱ болгоныс. Тартыжуны јеҥдирип ийгем. Је ол кем јок, маргаандардыҥ баштапкы «амтамы» ине.

Школдо меге кураа балдар спортко јӱткимелдӱ, јайалталу болгон. Бой-бойысла кӱрежип, маргыжып, узысты курчыдып ӧскӧнис.

Республикан кеминде баштапкы маргаандарым Кош-Агашта ӧткӧн. Ол тушта экинчи јер алгам. Канайда јеҥдирткенимди, кемге јеҥдирткенимди бир де ундыбагам. Байла, ончо спортчылар ондый.

9-чы класста ӱренип турарыста, бистиҥ школдыҥ выпускниги јарлу спортчы Арунат Кучинов Новокузнецк каладӧӧн тазыктыраачы болуп барып јатканын угускан. Бу айалга меге оноҥ ары кӱрежер кӱӱнимди тыҥыткан, тебӱ берген. Адамга бу кӱӱнимди айткам ла ол мени тергеелер ортодогы турнирлер сайын кӧп јоруктадып баштаган.

– Эҥ учурлу јеҥӱлериҥди, сеге баалу једимдериҥди тоолоп берзеҥ?

– Ондыйларыныҥ тоозына мен балдар ортодо Сибирьдиҥ первенствозын кожорым, 2013 јылда ӧткӧн, Россияныҥ первенствозын (21 јашка јетире уулдар ортодо), ондо мен 3-чи јер алгам. Оныҥ кийнинде турулталарым эмеш коомойтыган деп айдарым. Быјыл јаскыда Албатылар ортодо турнирде 3-чи јер алгам ла бу ла кӱчӱрген айда Беларусь ороондо албатылар ортодогы турнирде баштапкы катап туружып, 2-чи јер алгам. Бу једимдеримди аҥылайдым.

– Кӧргӧнис, укканыс, оморкогоныс. Је качан бирде ӧскӧ јолло барар кӱӱн болгон бо? Кӱрешчи эмес болзо, кем болор эдиҥ? Спорттоҥ башка неле јилбиркейдиҥ?

– Школ ӧйинде јаан спортко чыгар, тыҥ кӱрежер деген санаа болбогон. Ол тушта мен медицина јанынаҥ барар болбойым деп сананып туратам.

Спорттоҥ бош ӧйдӧ мен јоруктаарын јакшызынадым: јаҥы јерлерле, улусла, олордыҥ јӱрӱмиле, байлыктарыла таныжарга меге сӱрекей јилбилӱ. Качан бирде бастыра телекейди эбирип келер амаду бар.

– Јаан спортто јӱрерге кӧп ийде-кӱч керек. Сен оны кайдаҥ аладыҥ, маргаандардыҥ кийнинде канайда орныктырынадыҥ, амырайдыҥ?

– Маргаандардыҥ кийнинде биске спа-процедуралар тузалу: сауна-мылча, эт-балтырларга массаж, бассейн. Онойдо ок ару кейде базып јӱрзе, тымыкта токунадынып, орустап айтса, медитация эткени су-кадыгыска јарамыкту.

– Алтай улуста белен тренажерлордоҥ башка качан да тӱгенбес иштери бар. Сеге айылдыҥ кандый ижин бӱдӱрерге јарайт?

– Новокузнецкке барганымнаҥ ала тӧрӧл јуртымда јыл туркунына эки ле катап болорго келижет. Је андый да болзо, одын јарар ла ӧлӧҥ эдер иштерде јаантайын туружадым. Ол чындап та база јакшынак тазыктыру эмей.

– Кӧп удурлажаачыларла, спортчыларла туштажып турган кижи сен кандый улусты, олордыҥ кандый кылык-јаҥын тоойдыҥ? Сениҥ шӱӱлтеҥле, чындык эр кижи кандый болор керек?

– Эр кижи бу јӱрӱмде чыдамкай, турумкай, бойыныҥ билезин јаантайын корулап јӱрер, чындык болор керек.

– Спорттыҥ телекейинде сени анчада ла оморкоткон, ого тӱҥей болорго турган кижиҥ бар ба?

– Эйе, ондый кижи бар — ол мениҥ тазыктыраачым Арунат Альбертович Кучинов. Спорттыҥ албатылар ортодогы классту узы, бойыныҥ ӧйинде бистиҥ ороонныҥ ичинде эҥ тыҥ кӱрешчилердиҥ бирӱзи. Ол тушта оны узы бийик спортчы деп тооп ло оморкоп јӱретем. Эмди оны тазыктыраачы јанынаҥ билерим: ол ондый ок профессионал, јайалталу специалист. Кийнинде ого тӱҥей тазыктыраачы болорго амадайдым.

– Спортто бийик једимдерге једерге турган уулчактарга кандый јӧп-сӱмелер айдып берериҥ?

– Бек сананып алала, бойыныҥ јолынаҥ бир де туура баспас керек. Онойдо ок турумкай болор керек, уйалбай-кемзинбей, тургускан амадузына ичкери јӱткиир керек, бойын сананып, бир де алтамнаҥ мойнобой, керек дезе «Мен!» деп айдып туруп.

– Тергеебисте спорттыҥ, кӱрештиҥ айалгазы јанынаҥ нени айдарыҥ?

– Оогош республикабыста кӱрешти сӱӱп турган улус кӧп, оныҥ чындык сӱӱчилери, фанаттары да ас эмес. Эл-јоныс бисти, кӱрешчилерди, алкыш-сӧзиле де, эткен керектериле де јӧмӧп турат. Андыйлардыҥ тоозында Геннадий Санатович Туянинди ле Сергей Анатольевич Термишевти аҥылап, учурал келижерде, олорго ончо уулдардыҥ адынаҥ јаан быйанысты айдадым.

– Келер јуук ӧйдӧ база кандый јол-јоруктар, маргаандар болор?

– Эмди ле бис национальный јуунты командала Кара талайдыҥ јарадында ӱредӱлик тазыктыруларда туружадыс. Бир неделедеҥ олор тӱгенер, оноҥ јети кӱн кире айылга амырап ийеле, база ла ӱредӱлик-тазыктыру сборлорго барар.

Јуук ӧйдӧ ӧдӧтӧн маргаандардаҥ чаган айдыҥ учында ороон ичинде эҥ учурлуларыныҥ бирӱзи ӧдӧр – грек-рим кӱрешле Россияныҥ чемпионады. Эмди тургуза ого белетенедис.

– Эртеледе билип алала, эмди бис сен учун тыҥ «оорыырыс», кычыраачыларыс та алкап, сен учун суранар деп алаҥзыбайдым.

Баатыр, сени билелӱ деп билерис. Эжиҥ керегинде куучындап берзеҥ, биске база јилбилӱ болор.

– Эйе, быјыл јайгыда биле тӧзӧгӧм, эжим Алсу Аҥчыновна, Каспа јурттаҥ, кыс ӧбӧкӧзиле Болтышева. Ол мени талдап алган јолымда оҥдоп, јӧмӧп, болужып турат. Керек дезе, уйуктаар, ажанар аайымды да ајаруда тудат.

– Ырыс дегенин канайда оҥдойдыҥ, ырысту кижи – ол кандый кижи?

– Кижи јаан јаш јажаза, балдарыныҥ сӱӱнчизин ӱлежип јӱрзе, тӧрӧӧн-тууганы эзен-амыр болзо, балдарыныҥ балдарын кӧрӱп јӱрзе, ол эҥ ле јаан ырыс болбой деп сананадым.

– Мынайда айдарыҥда, карган адаҥ Эрелдей Айдунович ӧрӧкӧн санаама кирди. Јаан јаш јажаган, балдарыныҥ баркаларын кӧргӧн, калганчыга ла јетире Алтайыла атту јортып јӱрген ырысту кижи болгон.

Сен кичӱ тӧрӧлистиҥ келер ӧйи, салымы керегинде сананып турадыҥ ба, ол јанынаҥ нени айдарыҥ?

– Алтайыстыҥ келер ӧйи тӧрӧл тилисле бек колбуда деп сананып турум. Тилисти чеберлеп јӱрзебис, калыгыс та ӧзӧр.

– Чын айдадыҥ. Ӧй табып, сурактарыска толо каруулар бергениҥе быйан. (Куучын телефон ажыра ӧткӧн).

– Слерге быйан.

Адакыда: «Ойноп алган кажы ла медалимди оны аларга камаанын јетирген улус ортодо ӱлеп ийзе, меге јӱк кумак сайы кирези келижер. Айдарда, кижиниҥ јӱрӱминде јуук, тӧрӧӧн, ӱредӱчи, нӧкӧр улузыныҥ јӧмӧлтӧзи сӱрекей учурлу» – деп, Баатыр темдектеди.

Кӱрешчи јиитке спортто јолы элбек, ачык, бийик-бийик једимдерлӱ болзын деп кӱӱнзейдис. Ол јаан јаш јажап, алтай газеттиҥ јаантайынгы айылчызы болор деп алаҥзыбайдыс.

Элес сурактар:
Сӱӱген курсагы – јаҥы сойгон койдыҥ эди, ару мӱн.
Сӱӱген кожоҥчылары – М. Тельденов, Б. Байрышев, Эмил ле Радмила Теркишевтер, «Король и шут», «Ария».
Куулгазын ийделердиҥ кажызын алар эдиҥ? – Улустыҥ санаазын кычырар ийдени. Је јаҥыс ӱй улустыйын кычырып та алзаҥ, аайлаарга кӱч болор болбой (каткырат).

Эмина КУДАЧИНА