Алтайдын Чолмоны

«Бажыҥды эҥи, балам, кӱндӱ-айлу Алтайыҥ алдына»

14.12.2023

Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинде

Бу бичимел газетте одус јыл мынаҥ кайра чыккан. Ол тушта «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ јашӧскӱрим бӧлӱги Кӧксуу-Оозы аймак јаар экологиялык јорук тӧзӧп ӧткӱрген. Бир бӧлӱк јииттер Алтайдыҥ эҥ бийик кыры Ӱч-Сӱмердиҥ эдегине јетире болгон јол-јорукта турушкандар. Айудый бӧкӧ, чымалыдый чыдырман болуп бӱткен Бектир Келюев бу экспедицияда јол баштаган. Бу јол-јоруктыҥ база бир туружаачызы Александр Матинниҥ кӱнлиги. Бичемел кыскарта јарлалат.

30 июнь. Јол бисти Кујурлуныҥ суузын ӧрӧ апарат. Суу чакпынду, табышту. Туманла оронгон мӧҥкӱлер ыраагында кӧрӱнгилеп келди. Эки јаныста таскылдар. Бир эмештеҥ јааш тамчылайт. Учар суулар туштайт. Узак амырабайдыс. Тыныш алынып, артып калган балдарды сакыйла, ойто ло ичкери меҥдейдис. Јыгындар. Олорды ажадыс. Јолдоҥ тууралай берген эмтирис. Бектир Келюевтеҥ «Канча километр артты?» — деп, суражыс кӧптӧйт. Бектир — ченемелдӱ јорыкчы. Ӱч-Сӱмер јаар экинчи катап барып јат. Эдуард Тижимеев база. Арткандарыс баштапкы ла катап. Калганчы боочы. Ажуныҥ ӱстинеҥ Кујурлуныҥ кӧли ачылат. Чаҥкыр суу. Тымыкты бийик туулар каруулдайт. Ажуныҥ ӱстинде одуландыс.

1 июль. Бӱгӱн кайдаар да меҥдебейдис. Ваня Киновты сакыйдыс. Ол кече бистиҥ кийнистеҥ чыгар керек болгон. Аттарлу. Коштыҥ бир бӧлӱгин артырып салганыс. Је Ваня келбеди. Јут-јулакай болгон, ол јолго качалаҥын јетирди. Јолыс ченелтенеҥ башталды. Тӱниле јааш јаады. Целлофаннаҥ јабынты эттис. Јер чыкту. Отты айландыра отурып, таҥ адарын сакыдыс. Уйку јок тӱн. Јааш. Ӧй јаҥыс јерде туруп калгандый…

Эртен тура. Кӧлдиҥ ӱстинде койу туман. Тууныҥ кайыр баштары кӧрӱнет. Сууныҥ табыжы. Ончо бу кайкалды јӱректе канайып тӧкпӧй-чачпай чеберлеер? Керектӱ сӧстӧр табылбайт.

Тал-тӱште Ваня једип келди. Текши сӱӱнчи!

2 июль. Ар-бӱткен бисти кайкадат. Кӧлдиҥ ӱстиндеги туман таркап, куу кӧжӧгӧ ачылат. Мындый јарашты кижи качан бирде база кӧргӧй не? Кӧл кӱскӱдий јалтырайт. Туулар кӧлдиҥ тӱбинде. Бу јарашты јӱректеристе јажына аларга турган чылап, кӧлдӧҥ кӧстӧрис албай турадыс. Бӱгӱн јол-јорыгыс Турист ле Кара-Јӱрек деп боочылар ажыра Ӱч-Сӱмерге ууланат.

Корум-таштарла базадыс. Јашкан кар јаайт. Јолды јылыйтадыс. Ак-Кемниҥ кӧлине бӱгӱн, байла, јетпезис. Рюкзактар уурлайт. Кӱнниҥ аайы коомой до болзо, је балдардыҥ кӱӱн-санаалары омок. Амыраган ла јерде удабай кокыр-каткы угулат. Кар токтобойт. Бис боочыныҥ алдында. Корумдарды ӧрӧ уур чыгадыс. Соок. Бичиирге кол соокко тоҥот.

Тууларда кӱн-ай тӱрген солынат. Кар токтоп, кӱн кӧрӱнет. «Турист» боочы. Кыйралар буулап, эмеш амырайдыс. Боочыны тӧмӧн араай тӱштис. Бир ле эп-јок алтамнаҥ таштар тӧмӧн тоолонот. Ташту јерде одуландыс. Айландыра боро таштар, корумдар. Тӧмӧн одындап jӱрдис.

Кече Кујурлуныҥ кӧлиниҥ јанында Шангыр-Оолды кӱндӱлеп, ого кожоҥ учурлап, кур курчап, алкыш сӧстӧр айттыс. Тыва јеринеҥ келген најыбыс балдарла текши тилди тӱрген тапты. Тӧп кылык-јаҥду, кокырчы уул. Та незиле де Кӱжӱгет најыма тӱҥей. Эмди Тыва јеринде эки нӧкӧрлӱ болдым.

3 июль. Кан-Оозы аймактаҥ бис алты кижи. Ӱч кыс — Оҥдойдоҥ. Шабалин аймактаҥ — 2 кижи. Маймадаҥ, Кулундадаҥ ла Тывадаҥ бир кижидеҥ. Тӧрт кижи — городтоҥ. Бектир Келюев јол баштап јат, кино согот. Кандый да учуралда токыналу. Бектир кемге-кемге ачынганын, кезем сӧс айтканын укпадым. Ого кӧрӧ, Витя Катынов ӧскӧ кижи. Јастырып ийген кижиге арбанып та ийет. Эҥирлер сайын одуда јилбилӱ куучындар ӧткӱрет, эртен тура «ушу» деп гимнастика эдет. История-тӱӱкиле кӧпти билер.

Роман Сайминле быјыл јаскыда Шыргайтыда газеттиҥ кӱни ӧдӧрдӧ танышканыс. Роман иштеҥкей, чыдамкай. Арып-чылап калган балдарга улай ла болужат. Иженчилӱ. Мени нениҥ де учун «Слер» деп айдат. Арткандары керегинде оноҥ бичиирим.

Карлу арканы ӧрӧ чыгадыс. Соок салкын согот. Кара-Јӱректиҥ боочызы. Мында ойто ло кар јаайт. Ӧрӧ бир сааттаҥ ажыра чыктыс. Боочыныҥ ӱстинеҥ кайкамчылу телкемдер ачылат. Чаҥкыр кырлар. Суулар орык јолдордоҥ аркаларды тӧмӧн агат.

Јол кыскартып, боочыны тӧмӧн тӱштис. Кумак, таштар. Ээчий-деечий бир исле базадыс. Бектир, Витя ла Клава Боронова ӧскӧ јерле тӱштилер. Бир ле кӧрзӧӧс, Клава тошты тӧмӧн эки колын ӧрӧ кӧдӱрип алган јуунап отуры. Шангыр-Оол Клавага тургуза ла «сорви-голова» деп ат берет.

Боочыныҥ алдында бир эмеш амыраш, база бир эмеш амыраш, база бир эмеш базыт, кичинек тӧҥ… Ӱч-Сӱмер алдыбыста кенетийин кӧрӱнип келет… Јакшы ба, Ӱч-Сӱмер, агару кырыс!

4 июль. Эртен тура Ӱч-Сӱмер јаар бардыс. Рюкзактар јок кандый јеҥил… Ӱч-Сӱмер ак туманда. Орык јол бисти ӧрӧ апарат. Соойт. Анда-мында баштапкы тоштор учурайт.

Кӧлдӧҥ кӧдӱрилген туман кырды бӱркеп ийди. Ойто ло јааш. Јаан таштыҥ алдына јажынып, от салып, јааштыҥ токтоорын сакыйдыс. Уулдар анекдоттор куучындагылайт. Мында Эдикке, кыскарта айтса, Шакка (чоло ады), једижер кижи јок. Экспедицияда бу эҥ сӱӱнчилӱ кижи. Јурукчы. Эртен тура јуранат. Алтайчы Санашкинле кожо сӱрекей најылаштылар. Алтайчыны алдында да билер болгом, је бу јорыкта оныҥ кокырчызын, тӧп кылыгын билип алдым. Ого кандый ат адабадыс деер! Алтайчы — казанчы, Алтайчы — јол баштаачы, Алтайчы — от одыраачы… Нени ле айтса, келиже берер. Ӧскӧ кижиниҥ кӱӱнине бу, айса болзо, тийе де берер эди. Алтайчы дезе кокыр-ойында бойы база туружат.
Ӱч-Сӱмер ачылгалак. Кӱн-ай келишпеске јат. Бу кире келеле, Ӱч-Сӱмерди јуугынаҥ кӧрбӧзис деп санаадаҥ јӱрегим ачыйт. Эки јаныстагы туулардаҥ тӧмӧн тоолонып тӱшкен таштардыҥ табыжы угулат. Јарым час базыт. Јаан ла ыраак јокто Ӱч-Сӱмердиҥ карлу эдектери. Бир бӧлӱгис тошло барат. Ӱч-Сӱмер эмдиге ле туманда. Витя Катынов кино согуп албас эмтирим деп кородойт. Ӧй јарым алты. Эҥир. Кайра да бурылар керек. Је Ӱч-Сӱмер бистерди божотпой тургандый. Бу ла ӧйдӧ алдынаҥ тӧмӧн туман келип, ончозын бӱркеди. Туманда бой-бойысты бедирежип, таап, кайра бурылдыс. Ӱч-Сӱмерди бӱгӱн кӧрӧргӧ келишпеди.

5 июль. Айас кӱн. Ӱч-Сӱмер туманнаҥ јайымдалган туру. Кече одуга келзеес, лагерьде айылчылар. Эмеен-ӧгӧӧн, орто јашту улус, беш јашту уулчагыла кожо. Украинадаҥ. Бисле кожо одуландылар. Бӱгӱн эртен тура Ӱч-Сӱмер јаар Барнаулдаҥ бир бӧлӱк туристтер ӧткӱледи. Бис, тӧрт кижи, Ӱч-Сӱмер јаар база катап барып келер деп шӱӱштис.

Кече Шангыр-Оол экспедицияныҥ туружаачыларынаҥ интервью алды. Кажы ла кижи бойы керегинде кыскарта куучындады. Балдардыҥ башка-башка карууларында бир текши шӱӱлте бар. Јорык јаҥы најылар сыйлаган. Кӧп балдар бу айалганы аҥылу темдектегендер. Ол чындап та, андый. Јол-јорык, Ӱч-Сӱмер бистерди најылаштырды. Бу јолды, байла, узакка ундыбазыс. «Бу нени бедиреп, јол-јорыкка чыгып туругар?» — деп суракка најыларым ла чылап каруу јандырар эдим.

…Бӱгӱн кечегизинеҥ тӱрген бастыс. Арутай Адаров, Николай Согоноков, Таня Борбуева ла мен. Арутай — «АЧ»-ныҥ корреспонденти, экспедицияныҥ тӧзӧӧчизи, Николай — Чамалда школдо ӱредӱчии, Таня Маймада иштейт. Бойым Кӧзӱлде, школдо.

Бис тоштыҥ ӱстинде. Ак кардаҥ кӧс кылбыгат. Кӱн изийт. Ӱч-Сӱмер мӧҥкӱлериле кӱнге мызылдайт. Тоштор јалтырайт. Эҥчейип, тоштыҥ ару суузынаҥ амзайдым. Ӱч-Сӱмердиҥ эдеги. Јырыкту тоштор. Олордыҥ ортозыла бис бир исле базып ӧдӧдис. Николайдыҥ колында — экспедицияныҥ маанызы. Јырыктар тереҥ. Кажы ла он минуттыҥ бажында амырайдыс. Јол кӱч эмес, је јеткерлӱ.

Ӱч-Сӱмер бистиҥ јаныста. База бир эмеш барза, тошту кайалар болор. Је салымысты ченебес деп шӱӱдис. Кӱнниҥ чокторы карлу мӧҥкӱлерди јарыдып тургандый. Кырдаҥ кӧс албай унчугышпай турадыс. Нени айдар? Ончо сӧстӧр куру болор. Кажыбыста ла бойыныҥ санаазы. Ӱч суракты бойымда шымырандым. Мында, Ӱч-Сӱмердиҥ алдында, ӱлгерлӱ самарамды артырып јадым. Чаазын удабай ла корым-таштарда јоголып калар, је сӧстӧрим јӱрегимде.

Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинде калганчы тӱн. Караҥуйда Ӱч-Сӱмер агарат. Ортозындагы мӧҥкӱниҥ ӱстинде јарык јылдыс кӱйет. Јол-јорыгыс тӱгенип јат. Јӱректе эрикчил. Шангыр-Оол бистерди келер јайгыда Тываныҥ јерине кычырат. Бу јорыкта карындаштык албатыныҥ уулы јакшы нӧкӧр, чыдамкай кижи болгонын кӧргӱсти. Најылыгыс бистиҥ бу јорыкла ӱзӱлбес учурлу.

Ӱч-Сӱмердиҥ алдында Болот Байрышев кожоҥдойт. Ол бистиҥ экспедицияныҥ туружаачызы болгон дезе, јастыра болбос. Јорыкта бойлорысла кожо магнитофон алып јӱргенис. Эртен тура ла эҥирде Болоттыҥ ла оныҥ нӧкӧрлӧриниҥ кожоҥдорын угадыс. Олорды мында, Ӱч-Сӱмердиҥ алдында, кандый да саҥ-башка кӱӱндӱ угадыҥ. Эҥирде одуда элибистиҥ салымы, культуразы керегинде куучындар ӧдӧт.

Ӱч-Сӱмер — Кӧзӱл,
30. 06 — 09. 07. 1989 јыл

Адакыда
Бу јол-јоруктыҥ ӧткӧнинеҥ бери јапыл-дап кӧп јастар, јайканып кӧп јайлар, кӱпӱлдеп кӧп кӱстер, кылайып кӧп кыштар ӧтти. «Хантра» деп бичигиниҥ таныштыру-презентациязын ӧткӱрген Бектир Келюев дезе мынча кире ӧйгӧ альпинист најыларыла кожо Алтайдыҥ ла Кавказтыҥ кырларында ас эмес болгон. Ол башка-башка јылдарда кырларды атту-чуулу јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, алтай калыктыҥ башчызы В. И. Чаптыновтыҥ, јӱрӱмнеҥ арай ла эрте јӱре берген антыгарлу најызы Александр Матинниҥ аттарыла адаарында база эрчимдӱ турушкан. Је 1989 јылда тӧрӧл газединиҥ тӧзӧп ӧткӱрген баштапкы јаан јол-јоругында јол баштаачы болуп турушкан мӧрлӱ кереги тӱӱкиде, байла, баштапкы ла болуп артар. Кырлар јаар јаҥы эк-спедициялар ла кычыраачыларды сӱӱндирер јаҥы бичиктер оныҥ јайаан ижинде јазымы јогынаҥ болорына база иженедис. Шак ла андый болзын.

Арутай АДАРОВ