«Бажыҥды эҥи, балам, кӱндӱ-айлу Алтайыҥ алдына»

14.12.2023

Тööлöс сööктÿ Бектир КЕЛЮЕВТИҤ ады-jолы Алтайда элбеде јарлу. Ол јайалталу фотограф, jорукчы, альпинист, шахматист ле эколог. Калганчы jылдарда бойын база бир jайаандык ууламjыда тапкан — ол кепке базар бичиктер белетеп, кеелеп јазап jат. Бу jуукта бойыныҥ «Хантра» деп бичигин экинчи катап кепке базып чыгарды. Чыгарманы бÿткÿлинче акту бойы белетеген.

Кÿÿн-санаазы бек Бектир

Шак бу бичиктиҥ таныштыру-презентациязы јаҥар айдыҥ баштапкы кӱнинде Кан-Оозы аймактыҥ Алексей Калкинниҥ адыла адалган модельный библиотеказында кöдÿриҥилÿ айалгада öтти. Бектир Николаевичтиҥ бу сÿÿнчизин ÿлежерге Алтайыстыҥ башка-башка толуктарынаҥ оныҥ кöп тоолу нöкöрлöри, кӧрӱш-таныштары ла тöрööн-туугандары jуулды. Бичиктиҥ авторы бойы башка-башка jилбÿлерлÿ кижи. Келген айылчылары да база андый ла ок, кӧгӱс телекейиле бай улус болды, олордыҥ бастыразы Бектир Келюевтиҥ чындык нöкöрлӧри. Наjыларыла кандый бай кижи! Бичиги база јилбилӱ. Ол оны сӱӱген ийдиниҥ адыла «Хантра» деп адаган.

Бу солун туштажуны библиотеканыҥ краеведение бöлÿгиниҥ ишчизи Алла Мерушева öткÿрген. Ол jуулгандарды Бектир Николаевичтиҥ кöрÿде тургузылган иштериле элбеде таныштырды: бирӱзинде — Бектир Николаевичтиҥ белетеген бичиктери, спорттогы jедимдерин керелеген кубокторы ла медальдары, кайралдары, документтери; экинчизинде – кöп тоолу фотоjуруктары.

Уткуулду ла алкышту сöстöрин элдеҥ ле озо jарлу бичиичи ле чöрчöкчи эjебис Танытпас Акулова айдып, авторго ак-јарыкта бар бастыра jакшыны кÿÿнзеди ле ого бичик белетеерине болушканы, бала-барказыныҥ той-jыргалдарында соккон фотоjуруктары учун быйанын айтты. Кан-Оозында А. Г. Калкинниҥ адыла адалган библиотеканыҥ директоры Айгуль Байрышева, тÿÿкиниҥ ÿредÿчизи, Мöндÿр-Соккон jурттыҥ краеведи, музейиниҥ jааны Наталья Тайтыкова эки томноҥ турган «Кан-Оозы аймак Ада-Тöрöл учун Улу jуу öйинде» деп учурлу бичикти Бектир Николаевичле кожо канайып турумкай белетегенин эске алынып, оныҥ аймактыҥ улузына бичиктер кепке базарына болужып турган jаан jöмöлтöзин темдектедилер. «Бектир Николаевичке шылтай тöрöл аймагыстыҥ кажы ла авторы бойыныҥ бичигин таҥынаҥ бойы белетеп, кандый бир типографияга кепке базып чыгарар аргалу — деп, Наталья Jееновна баалаганын айтты. — Ол бастыра jанынаҥ jартап, бичик канча ла кире солун ла jаркынду болзын деп кичеенет».

Солун эске алыныштарыла анайда ок Бектир Николаевичле кöп jылдарга наjылажып, камык кырлар-туулар эбирген альпинист нӧкӧрлӧри Станислав Герасимов, Алексей Иванов, Сергей Михалев, Виктор Иртамаев, Даниил Мамыев, Николай Зятьков, Геннадий Мендешев ле оноҥ до ӧскӧлӧри, И. В. Шодоевтиҥ адыла адалган музейдиҥ јааны Наталья Шодоева, Туулу Алтай автоном областьтыҥ орто ӱредӱлӱ национальный школында бир класста ÿренген кӧп тоолу најылары, кожо чыккандары, тöрööн-туугандары ла Кырлыктаҥ келген jерлештери ÿлештилер. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ адынаҥ уткуулын «Ӱч-Сÿмер-1989» деп экологиялык јол-јоруктыҥ тӧзӧӧчизи Арутай Адаров айтты. Ол бичиктиҥ авторы тöрöл газедиле колбуны качан да ÿспей, оныҥ ончо баштаҥкайларында эрчимдӱ туружат, кырларда ченелген најылык колбулар эмдиге јетире улалып јат деп темдектеген.

Бичиктиҥ таныштыру-презентациязында турушкан улус Бектир Келюевтиҥ ачык-jарык кÿÿн-санаазын, улуска буурзак ла кару болгонын, ичкери амадулар тургузар кӱӱнин ле оны бӱдӱрер турумкайын темдектедилер. «Бистиҥ Бектир Николаевич чындап та шак андый кижи. Тöрöл jуртында jатпай да турган болзо, спорттыҥ маргаандарында јаантайын Кырлыгы ла учун туружар, бисти jӧмööр» — деп, Кырлык jурттыҥ ветерандар совединиҥ башкараачызы, кöп jылдарга библиотекарь болуп иштеген тоомjылу эпши Надежда Байрышева оморкоп айдып, jерлештериниҥ адынаҥ ого кöгÿспек кийдирди. Бектир Николаевичтиҥ энези јарлу ӱлгерчи Јыламаш Келюева эзен-амыр јӱрерде, уулына мынайда јакып айткан:

Качан да бажыҥды эҥибе, балам,
Каан да кижи јолыҥды табарза.
Эл-јоныҥ учун тартыш,
Эне-адаҥды база ундыба.

Кӧрӱш-таныштар кӧп тужында
Кӧмӧ сени базары да чыгар.
Кылыштый јалтырап кызалаҥ ӧйиҥде
Чындык најылар јаныҥда тургулаар.

Качан да бажыҥды эҥи, балам,
Кӱндӱ-айлу Алтайыҥ алдында.
Косту одыҥа, Ак-Јайыкка
Качан да бажыҥды эҥи, балам.

Јерлежисти Алтайын, албатызын сӱӱген тӧрӧлчи кӱӱндӱ кижи деп айтсабыс, бир де јастыра болбос. Оныҥ «Хантра» деп бичиги баштапкы ла катап 2021 јылда чыккан. Јаҥыдаҥ кепке базылганы дезе 100-ке jуук бÿкке кöптöгöн лӧ jаҥы бичимелдерле толтырылган. Бичиктиҥ тöс ууламjызы — jорукчы кижиниҥ бичимелдери ле кöп тоолу фотоjуруктары.

«Jорыкчыныҥ блокнодынаҥ» деп бажалыкта бичилген дневникте Бектир Келюевтиҥ тайга-ташта jÿрген кÿндери бичилген. Оныҥ тöс геройы jаҥыс ла автор бойы эмес, jе онойдо ок кару аҥчы ийди Хантра база. Бичик шак бу ийттиҥ адыла адалганы jолду. Автордыҥ темдектегениле, «Хантра» деп бичимел озо алтай тилле бичилген болгон, jе кычыраачылар кöп болзын деп, ол оны кöндÿре ле орус тилге кöчÿрген. Бичикте анайда ок Бектир Николаевичтиҥ ÿлгерлери бар. Олор ас та болзо, је сÿрекей öткÿн ле тереҥ.

Бу калганчы чыгарманыҥ база бир аҥылузы — оны кепке базар акча-манатты автор орооныстыҥ planeta.ru деп краудфандинг платформазы ажыра jууп алганы. Краудфандинг дегени — эл-jонноҥ jайаандык, билим, jонjÿрӱмдик, аргачылык ÿлекерлерди jÿрÿмде бÿдÿрерге кÿÿнзеген улустаҥ интернет ажыра акча jууп алар эп-арга. Анайып, «Хантра» деп бичикти ойто катап чыгарарга мындый эп-аргала 60500 салковой акча јуулган.

Айару Тохтонова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина