Алтайдын Чолмоны

«Мадам Мендошеваныҥ салоны»

28.12.2023

Л. В. Кокышевтиҥ шарж јуруктарынаҥ

                                     Ойноор улус
С а м ы к о в – азыйда декадент болгон поэт. 46 јашту. Кара вельветовый курткалу.
Е р е д е е в – калмык поэт, реалист. 49 јашту.
Ш а т и н о в Ш а т р а – черӱдеҥ сӱрдӱрип ийген офицер, картежник, дуэлянт. 36 јашту.
Л у и з а Т ӧ р ӧ г о ш е в а – Самыковтыҥ ойножы. Парижте ӱй улустыҥ пансионын божоткон. 27 јашту.
О р л и – Тӧрӧгошеваныҥ уулы. 7 јашту.
Ч е ч и е к о в а – којойымныҥ кызы. 40 јашту.
М е н д о ш е в а – салонныҥ ээзи, провинциальный актриса. 30 јашту.
М а р ч е н к о – жандармский полковник, оныҥ ӧбӧӧни. 60 јашту.
У к а ч и н – народник, террорист.
С а з о н С у р а з а к о в – эки эмеендӱ јокту мусульманин. 59 јашту.
Р о м а н о – цыганский барон. Драматург. 35 јашту.
Щ е р б и н и н – камердинер.

БАШТАПКЫ КАРТИНА
Луизаныҥ комнатазы. Трюмо. Чулуктар, окуркалар, куру флакондор, эски перчаткалар. Луиза туаледин јазап отуры.

Л у и з а (тумчугыла): Орли!.. Анда шкаптаҥ нашатырный спирт экел, балам…
Л у и з а (уулына јакып): Кече Самыков ајаҥды кӧрдиҥ бе, балам?
О р л и: Ондо ло отурган…
Л у и з а: Кайда отурган, балам?
О р л и: «Алтын- Кӧлдӧ» лӧ отурган эди…
Л у и з а (тумчугыла): Айдарда, ајаҥ акчалу эмтир, балам… «Огненный марал» ойто чыгар деп табыш угулган, барала, ајаҥнаҥ акча сура, балам…
О р л и: Мен ого бооро акча сурап барарымда, «табыштырып ий» деп, тӧрт куру шили берген, акчазы мороженыйга да јетпеген…
Л у и з а (буттарын чалый салып): Је, бу мындый јӱрӱмди не деп айдар?! О, јӱрӱм, јӱрӱм! Чулук та алар акча јок! (Нашатырный спирт јытайт). Чечиековадаҥ тӧлӱге акча сураарга торт арыдым. Којойымныҥ кызына мен канча салковой тӧлӱлӱ, балам?..
О р л и: Драматург Панченконыҥ «Ромен» деп театрга бичиген опереттазын шӱӱжер кӱн кофе аларга Чечиековадаҥ 10 салковой алдаар… Оноҥ башкӱн тӱнде эзирик ајам ла офицер Шатинов келерде, аракы аларга база ӱч салковой алдаар…

(Звонок шыҥырайт.)

Л у и з а: Мендошева келген болор, эжикти ач, балам…
(Декольтелӱ платье кийген М е н д о ш е в а кӧрӱнди.)

М е н д о ш е в а (Луизала окшожып, коштой турган Луизаныҥ уулына): Пардон, Орли!..
О р л и (орустап): Ничего, ничего, мадам Мендошева…
Л у и з а (алтайлап): Ајаҥ акчаны ӱзе ичкелекте ӱспейте, балам… «Алтын-Кӧлгӧ» барала, акча сура…

(Орли барды.)

М е н д о ш е в а: Ах, Луиза, Луиза! Сен ол ло јараш, јиит бойыҥ!.. Бу английский чулукты кайдаҥ алгаҥ?..
Л у и з а: Самыковтыҥ «Сердце, раненное молнией» деп бичиги чыгарда сыйлаган. Маймадаҥ алган ошкош.
М е н д о ш е в а: Сен ырысту, Луиза! (јакшыркап каткырат.) Мениҥ полковнигим меге качан да мындый сый этпеген!.. (Оноҥ нени де эске алынып). Чындап, јаҥы ла кучеримле кожо Болотный оромло клееделе, Чечиекованы кӧргӧм. Тӱлкӱ бӧрӱктӱ. Ой, бӧрӱгиниҥ јаражын!
Л у и з а (тумчугыла): Тӱлкӱ бӧрӱктӱ де болзо, тӱҥей ле аристократка болбос! (Сигаредин кӱйдӱрет).
М е н д о ш е в а: Сен таҥкыны тартканчаҥ ла ба?
Л у и з а: Талия јокто, таҥкы тартпай база…
М е н д о ш е в а: Шатра којойымныҥ кызына предложение эткен бе?..
Л у и з а: Кӧдрӧ акчазын кӧзӧрлӧп койгондо, кӧрмӧскӧ дӧ предложение этпей база. Эмди ол Самыкты саап турган ошкош…
М е н д о ш е в а (ӧбӧгӧни сыйлап берген алтын чазына кӧрӱп): Салон ачылатан ӧйгӧ јетире узак та артпаган эмтир. Кажы, эмеш јазанып алайын…

(Јазанат.)

Л у и з а (кородоп): Самыктаҥ меге салковой до туза јок! Учы-тӱбин билген болзом, Укачинди кармактаар эдим!..
М е н д о ш е в а (каткырат): Критик Табар Тюхтенев Укачинди коркушту талантливый деп бичип јат…
Л у и з а (там ла кородойт): Салымымды Самыков ӱреп салган!.. Салонго бӱгӱн келзе, ого саҥар да кӧслӧ кӧрбӧзим!
М е н д о ш е в а: Ередеев салонго келер бе? Эликтиҥ эдин экелген дежет, чын ба, Луизе?
Л у и з а: Ол бир калмык неме бе?
М е н д о ш е в а: А ол калмык па? Калмык та болзо, јакшы поэт дежет… Луиза, баргадый кижи ол не! Ийинде оныҥ имениези бар, эки саар уйлу, 4 эчкилӱ, 40 койлу…
Л у и з а: Ах, Тамара, айтпа да!.. (Ӱшкӱрет.)
М е н д о ш е в а: Ередеев эзире бергенде, коркушту дуэлянт дежет… Азиаттыҥ ла бойы!
Л у и з а: Акчалу ла болзо, азиады керек беди…
М е н д о ш е в а: Бот, ол Ередеев деп неме кажы ла јарым айдыҥ бажында городко келип, офицерлерле кожо кӧзӧрлӧп јат… Шатрага башкӱн эки торбок ойнодып ийген дежет.
Л у и з а: Укачин керегинде кандый бир солун бар ба?
М е н д о ш е в а: Террорист Укачин бе? Кандый да кандидат Каташка катап ла бомба таштаган дежет. Ӧбӧӧним айткан… Бомбазы јарылбаган, бойын он беш кӱнге отургускылап койгон ошкош…
Л у и з а (орустап): О, ужас какой! Чего же он хочет? Что он этим добивается, милая?
М е н д о ш е в а (орустап): По его теории, милая, все бездарные люди должны быть физически уничтожены. Вот он и балуется бомбами.
Л у и з а: О, ужас!

(Звонок шыҥырайт).

М е н д о ш е в а: Салонго айылчылар келди ошкош. Божот.

(Луиза эжикти ачат).

Эжиктеҥ калмык поэт Е р е д е е в, цыганский драматург П а н ч е н к о, калаҥы Ш а т и н о в, којойымныҥ кызы Ч е ч и е к о в а, поэт-декадент С а м ы к о в кӧрӱнди. Ончозы эмеш калаҥы. Шатра шпораларын шыҥырадып ийеле, трюмоныҥ алдында отурган Мендошеваныҥ колын окшойт. Е р е д е е в аксаҥдап Луизага реверанс эдет. П а н ч е н к о гитара ойнойт.

С а м ы к о в («Огненный маралдаҥ» эске стих кычырат):
Је мен
бу ла бойым,
Мен не амадагам,
Не кыйналгам?
Меге не керек?
Акча ба?
Мак па?..
Јок. Бу бойыма…
(Тӧш карманынаҥ колплат чыгарып. Јажын арлайт).
М е н д о ш е в а (колдорын чабынат): Браво, браво, Базиль!..
С а м ы к о в: Меге не де керек јок… Мен поэт… Јердиҥ ӱстинде революция болзын, Кастро куучын айтсын, Пикассо јурук јуразын, јаш балдар кӱнге сӱӱнзин, Каспада кар јаазын… Чын ба, Ередеев?
Е р е д е е в: Бач-ча ла андый…
М е н д о ш е в а: Ой, мен Паслейди коркушту сӱӱрим! Браво, Базиль!
(Луиза Мендошевага кӱнӱркеп, гитараныҥ алдында цыганский танец бијелейт. Панченко гитараны оноҥ тыҥ согот. Луиза чачтарын јазып ийеле, платьезин суурып, туура таштайт. Јаҥыс ла каблуктары тырсылдайт. Оноҥ јӱгӱрип келген бойынча Ередеевтиҥ колына артыла берет. Панченко «Барыняны» ойнойт).

Ч е ч и е к о в а («Барыняны» бијелейт.)
Ончозы: Барыня, барыня, сударыня-барыня!..
Ч е ч и е к о в а: Пелбен јип алала, бијелеерге кандый макалу. И-эх!..
Е р е д е е в (Шатрага): Сӱреен кыс дезеҥ… Эттӱ де, канду да!
Ш а т р а: Так-к… Но прежде всего мусульманство, остальное потом!
(Звонок шыҥырайт. Ончолоры токтой берди. Эжиктеҥ чилекейи сӱӱртелип калган эзирик Укачин кӧрӱнди).

У к а ч и н: Без-здарный немелер! Кижини де кычыргылабас! Мында болорыс деп айдышпаан, кандый… Тӧрӧгошева! Аркы бер! Самыковко санааҥ сал турган болорыҥ, а сениҥ Самыковыҥ без-здарный неме! Тӧрӧгошева!
С а м ы к о в: (Укачинге удура базып келеле, ачынганынаҥ сары сагалдары сарбаҥдап, оныҥ алдына ак перчатка таштайт).
У к а ч и н: Мен сендий без-здарный немеле адышпазым да! Тӧрӧгошева! Аркыҥ кайда? (Панченконы кӧрӧлӧ, ӱстине барды). (Панченкого) Гад! Я твою бездарную книжку ищо издал… Давай, ставь паллитру, гад!
Ш а т р а: Барис, сени Самык дуэльге кычыр јат ине… Адыжарыҥ ба, Барис? Мен сеге секундант болойын ба-а, Барис?
У к а ч и н: Сен меге јыдыба, Шатра!
С а м ы к о в: Ередей! Сен меге секундант болорыҥ!
У к а ч и н: А Шатра мениҥ секундантым болор! Мениҥ секундантым сендийинеҥ эмеш талантливый! Је, Самык, барып адыжаак!..
Л у и з а: О, ужас! (Санаазын ычкынып, диванга јыгыла берди. Панченко ого нашатырный спирт јытадат).
     

    Кӧжӧгӧ

ЭКИНЧИ КАРТИНА
Эртен тура. Кайастыҥ тӧҥдӧри. Кар. С а м ы к ла Е р е д е е в У к а ч и н д и дуэльге сакып турулар.
С а м ы к вельветовый курткалу, энези кӧктӧп берген кара кураан бӧрӱгин јӱрексиреп карга таштайт. Олорды дуэльге тартып экелген аксак цыган П а н ч е н к о ӧбӧгӧн чанакту аттыҥ јанында туру.
С а м ы к о в: Ередейка, ӧй канча? Он часта бис адыжар болгоныс, иошкин!
Е р е д е е в: Менде ч-час деп неме јок…
Ц ы г а н П а н ч е н к о (кӱнге кылчайып кӧрӧлӧ): Ӧй, байла, он болор керек…
Е р е д е е в: Укачин эмди бажын јазып отурган болор…
С а м ы к о в (колмылытыгын шиҥдеп): Ередей, бу мыныла канайда адатан неме?
Е р е д е е в (Самыковко канайда адарын кӧргӱзет): Быйда, араай ла шыкайла, Укачинниҥ маҥдайына п-пач ла бер ал…
С а м ы к о в (Ередеевке калганчы јакылталарын берет): Саша, Укачин мени ӧлтӱргедий болзо… мынайда эт: Москвадаҥ Адаров садып берген плащымды сен ал, костюмымды базарга садып ийеле, стадионныҥ арјанда ортолыкта мени паминайтап койоор. Толя Щербинин кожо болзын. Айлымда сынык бутту диван-орынымды Луизага бер. Энем экелген койдыҥ бир будын Володя Яценко кайнадала, јип салзын… Оноҥ таайымныҥ подвалында эки таар картошком бар. Тоҥбоон болзо, торо Яценкого база берип ий… «Огненный марал» ойто чыккадый болзо, он процентин Орли деп уулыма бер… Мендошеваныҥ салонына болуш эдип јирме процентин кӧчӱр. Артканыла меге памятник тудаар… Уктыҥ ба?

(Автобазаныҥ ары јанынаҥ такси кӧрӱнип келди. Таксиниҥ эжиги ачыла берерде, эзирик У к а ч и н чыкты).

У к а ч и н (кожо келген секундант Шатрага): Шатра-а! Такси учун тӧлӧп сал! Самык сакып турган эмтир.

(Такси јӱре берди. Ш а т р а ла Ер е д е е в адыжатан јер кемјигилейт).

Ш а т р а: Так-к!.. Болор, темдекте, Саша! (Укачин ле Самыкка бурылып) Эмди жребий тартаар…
(Кем озо адыжатанын чаазындарга чийеле, тӱрӱп, С а м ы к т ы ҥ кураан бӧрӱгине салат).

Ш а т р а: Кемеер озо тартар?
У к а ч и н: Кажы, мен алайын. Кӧрзӧҥ, Самыкты озо алзын деп, бир чаазынды Ередеев темдектеп салган, ище какой! Мен озо адарым!

Адыжарга Самык ла Укачин ырашкылайт. Оноҥ Ередеевтиҥ темдегиле адыжарга јуукташкылайт.

У к а ч и н (Самыкты адарга шыкап турала, оноҥ арбанат): Шатра! Бу наганныҥ пестени чыктып калтыр не! Кӧрзӧҥ, кижини ӧлтӱргилеп саларга сананган, кандый!.. Кажы, ӧскӧ наган бер!
(У к а ч и н узак ла шыкайт. С а м ы к Лермонтовко ӧткӧнип, сары тиштерин ырсайтып алган каткырып туру. Кенетийин мылтык атты. Эзирик Укачин Самыкты јастыра атты).
Е р е д е е в: Эмди, Бася, сен ат!.. Ме, пестоледиҥ ал. Маҥдайына б-беч-ч ле берал…

(Самыков Укачинге удура кӱлӱмзиренип базып келеле, кей јаар адып ийди).

У к а ч и н: (сӱӱнгенинеҥ, оноҥ эзиригинеҥ ыйлайт): В-вы-ы-ы!.. Кайран нӧкӧрим Самыковты… в-в-ввы-ы!!! Мен нӧкӧримди качан да ундыбазым! Ы-ы-ы…
(С а м ы к т ы кабыра кучактайт. Чимириги С а м ы к т ы ҥ вельветовый куртказына сӱртӱлет).

Ш а т р а: Так сказать, најылык болгон кӱн деп айдар керек!..
У к а ч и н (чанактыҥ јанында турган цыганга): Панченко! Аракыга баркел, кӱрӱм! Мен бӱгӱн Самык нӧкӧримле аракыдайтам! Ы-ыы…
(Цыган П а н ч е н к о адын чечип, јайдакка минеле, аракыга маҥтатты).

          К Ӧ Ж Ӧ Г Ӧ