Алтайдын Чолмоны

СВО-ныҥ туружаачыларына болуш, јылдыҥ уч-турулталары керегинде

28.12.2023

Јаҥжыкканы аайынча Јаҥы јылдыҥ алдында РФ-тыҥ сенаторы Владимир ПОЛЕТАЕВ биске тӱгенип јаткан јылдыҥ уч-турулталары ла келер јылга иш-амадулар керегинде куучындап берди.

— Владимир Владимирович, јакшылар! Јаҥы јылдыҥ алдында бис Слерле туштажып, куучын-эрмек ӧткӱрери јакшынак јаҥжыгу болуп калды. РФ-тыҥ президенти Ӱредӱчиниҥ ле таскадаачыныҥ јылы деп јарлаган јыл јаан учурлу керек-јарактарла байлык болгон. Слер, таскадаачы кижи болуп тура, тӱгенип јаткан бу јылдыҥ уч-турулталары керегинде нени айдар эдигер?
— Јакшылар! Чындап та, 2023 јылдыҥ туркунына педагогты, ӱредӱчини, таскадаачыны јӧмӧӧрине ууландырылган кӧп тоолу иш-керектер бӱткен. Тӱгенип јаткан јылдыҥ куран айында бис ӱредӱчилердиҥ јаҥжыккан республикан съездин «Педагогикалык куучын-эрмек: кубулталарлу ченемел ле келер ӧйдиҥ ууламјылары» деп темала ӧткӱргенис. Федерацияныҥ Совединиҥ председатели Валентина Матвиенконыҥ јакылтазыла мен анда Алтай Республиканыҥ педагогторына узак ӧйдиҥ туркунына ак-чек, једимдӱ ижи учун кӱндӱлӱ грамоталар ла кайралдар табыштыргам.

Педагогикалык профессиялардыҥ тоомјызын бийиктедерине учурлай 2023 јылда ӧткӱрилген керек-јарактар педагогтор бастыра ӧйлӧрдӧ јаш ӱйениҥ јайаандык, билимдик, профессионал јаан аргаларын, мынаҥ кӧргӧндӧ, бастыра ороонго јаҥы аргалар ачып турганын јарт кӧргӱскен.

Алтай Республиканыҥ ӱренчиктериле ӧткӱрген таскамал ижимниҥ ээчиде бӧлӱги тӱгенгенин темдектеп ийерге турум. Балдар ЕГЭ-ни табыштырар тушта бийик кӧргӱзӱлер кӧргӱскен ле ороонныҥ талдама деген вузтарына ӱредӱге кирген. Бис бой-бойысла јаҥыс ла ыраагынаҥ колбу тудуп турган эмезис, је анайда ок таҥынаҥ туштажулар база ӧткӱредис. Туштажулардыҥ калганчызы ВДНХ-да ӧткӧн — балдарла кожо «Россия» деп кӧрӱде болгоныс.

— «Россия» деп кӧрӱ-форум керегинде элбеде куучындап ийзегер? Бистиҥ тергее анда канай кӧргӱзилген? Студенттерле туштажу канай ӧтти?

— Кӱчӱрген айдыҥ 21-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ кӱни бу кӧрӱниҥ кеминде ӧткӧн. Мынаҥ озо ӧйдӧ бис таскамал иштиҥ ӱлекери кеминде колбу туткан студенттерди кӧдӱриҥилӱ керек-јаракка кычырганыс. Олорло ӱредӱ канай ӧдӱп турганын, олордыҥ једимдерин, баштапкы сессиязына канай белетенип јӱргенин шӱӱшкенис. Бистиҥ балдар талдама, олордыҥ кӱӱн-санаазы бийик, амбиция-амадулары јаан!

Олорло кожо Алтай Республиканыҥ стендин кӧргӧнис. Стендтиҥ тӧс концепция-тӧзӧлгӧзи бистиҥ республиканы Россияныҥ экологиялык тӧс јери деп кӧргӱзери болгон. Цифровой технологиялардыҥ болужыла Алтай Республиканыҥ једимдери, јаҥжыгулары ла чактарга улалып келген байлыктары кӧргӱзилген. Бистиҥ албатыныҥ аҥылузы, кӱндӱзеги кӧрӱде кӧрӱнген, кӱӱнзеген кажы ла кижи амзаар аргалу болгон национальный аш-курсак, кӱӱлик-бије ӱйдежӱ ажыра сезилген.

Кӧрӱниҥ ижиниҥ баштапкы айында анда эки миллионноҥ кӧп улус болгон, сурактарга каруулар берген айылчылардыҥ 97 проценти ороонысты кӧрӱде элбеде кӧргӱскениле оморкогонын айткан. Алтай Республиканыҥ стенди эҥ талдама 5 стендтиҥ тоозына киргени, айылчылардыҥ турушканыла ӧткӱрилген кемнеҥ де камаанду эмес шиҥжӱниҥ уч-турулталарыла экинчи јер алганы биске јаан оморкоду. Мында АР-дыҥ башкарузы ла АР-дыҥ башчызы Олег Хорохордин кеми јаан белетеништӱ тӧзӧмӧл иш ӧткӱргенин темдектеер керек.

— Тӱгенип јаткан јылда Федерацияныҥ Совединде, конституционный јасакберим ле государственный строительство аайынча комитеттиҥ ижинде кандый тӧс ууламјылар болгон?

— 2023 јыл парламенттиҥ ӱстиги палатазына јаан учурлу јыл болгон. Јаҥар айдыҥ 7-чи кӱнинде Федерацияныҥ Соведи РФ-тыҥ Президентиниҥ ээчиде талдаштарын 2024 јылдыҥ тулаан айыныҥ 17-чи кӱнинде ӧткӱрерин јӧптӧгӧн. РФ-тыҥ Конституциязыла болзо, Президенттиҥ талдаштарын кандый ӧйдӧ ӧткӱрерин јӧптӧӧри парламенттиҥ ӱстиги палатазыныҥ чике чыдузы болуп турганын темдектеп ийерге турум.

Быјыл Федерацияныҥ Соведине 30 јыл толгон. Онызы биске уч-турулталар эдер, јаҥы амадулар тургузар шылтак болуп јат. Федерацияныҥ Соведи јыл туркунына 22 јуун, конституционный јасакберим ле государственный строительство аайынча комитет база 22 јуун ӧткӱрген, 694 јасак јарадылган.

Тӱгенип јаткан јылда ла келер ӧйдӧ јасакчы иштиҥ тӧс ууламјыларыныҥ тоозында черӱчилдерди ле олордыҥ билелерин јӧмӧӧри болгон ло болор. Јарадылган јасактар ол улуска јеҥилтелер эдерин, реабилитация ла ӱредӱ ӧткӱрерин, керектӱ документтерди белетеерин ле ӧскӧ дӧ ууламјыларлу иш-керектерди јеткилдейт. Темдектезе, черӱчилдердиҥ пенсиязы 2023 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала 10,5 процентке бийиктеген. Онызы калганчы онјылдыкта эҥ бийик кӧргӱзӱ болуп јат. СВО-ныҥ туружаачылары ла ветерандары јонјӱрӱмдик учурлу юридический документтерди нотариустарда белетеер тушта јеҥилтелер алат, черӱге бойыныҥ кӱӱниле баргандарга страховой тӧлӧмирлердиҥ ээжилери ле ӧскӧ дӧ јасактар јӧптӧлгӧн.

— Владимир Владимирович, Слердиҥ ижигердиҥ графиги ныкта да болзо, Алтай Республикадӧӧн улай ла келип јадыгар. Тергееде иш ӧйинде, улусла туштажулар тушта кӧп сабада кандый сурактар болот?

— Улусла, баштануларла таҥынаҥ иштеери — мениҥ ижимниҥ јаан учурлу бӧлӱги. Тӧрӧл јериме улай ла келип, кезик сурактарды таҥынаҥ бойым шиҥжӱде тудадым — јарадылган јасактарды бӱдӱреринеҥ ала кандый бир јонјӱрӱмдик учурлу объекттерди тударына јетире.

Министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ чыгартулу улузыла, эл-јонло туштажулар ӧткӱрип јадым. Олордыҥ сурактары башка-башка болот — улус јаткан јерлерди јарандырары, медјеткилдеш, ӧскӧ дӧ болуштар эдери. Баштанулардыҥ 70 процентинеҥ кӧбизи аҥылу јуучыл операцияныҥ темазыла колбулу болот. Кажы ла кӱн баштануларла ыраагынаҥ да болзо иштеп, кажызын ла таҥынаҥ шиҥжӱге аладым. Кандый бир суракты аайлаштырарына специалисттерди кычырадым, сурактарды аайлаштырарын узакка чӧйбӧскӧ чырмайадым.

— Бистиҥ республиканыҥ јериле јоруктап тура, Слер јеҥ јастанган јуучылдардыҥ билелериле туштажып јадыгар. Олорго кандый болуш јетиредигер?

— Тӧрӧл јериме келзем, СВО-ныҥ јуу-согуштарында јеҥ јастангандардыҥ билелерине кыйалтазы јогынаҥ барып тургам. Улусла куучындажып, кандый бир уур-кӱч сурактарды аайлаштырарына болужадым. Темдектезе, Майма аймакта андый билеге туразын јылыдарына болуш эдилген. Бистиҥ геройлордыҥ билелериниҥ айалгаларын таҥынаҥ шиҥжӱде тудуп турум. Бу баштаҥкайды јондык организациялар ла башка-башка кеминде депутаттар јӧмӧгӧни јакшы керек. Олор эмди андый билелерде јаантайын болуп, арга-кӱчи јеткенче болужат.

— Јуучылдарды јасакчы иш јанынаҥ јӧмӧп тура, Слер јерлеш-јуучылдарга таҥынаҥ ајару эдип јадыгар — СВО-ныҥ јеринде болуп, бистиҥ геройлорло туштажып турганыгар. Гуманитар посылкалар канай тӧзӧлӧт, јерлештеристиҥ кӱӱн-санаазы кандый?

— 2023 јылда бастыра ийде-кӱч СВО-ныҥ туружаачыларын јӧмӧӧрине ууландырылган болгон. Кажы ла айда мен Лугансктыҥ Албаты Республиказына барып, јерлеш-јуучылдарга туштажып, јуу-согуштар болуп турган јерде кандый техника керектӱ болгоны керегинде јетирӱлер јуугам. ЛНР јаар аткаратан медикаменттерлӱ ле техникалык јазалду гуманитар посылкаларды мениҥ таҥынаҥ шиҥжӱмле јууп јат ла аткарат. Јол-јоруктар тушта кошты колдоҥ колго табыштырып јадым. Госпитальдардагы шыркалу јерлеш јуучылдарга кажы ла ай барып тургам.

Јерлештерис бу јеҥил эмес ӧйдӧ олорго болужып турган бастыра улуска быйан айдат. Бис ӧмӧлижип, Јеҥӱни кажы ла кӱн јууктадып јадыс!

— Бу уур-кӱч ӧйдӧ јайаандык јогынаҥ база болбогон. Слер соцсетьтерде СВО-ныҥ туружаачыларына учурлалган кӱӱлик видеороликтерди јарлаганыгар. Олор миллиондор тоолу улустыҥ јӱректеринде јаҥыланган. Андый ӱлекерди канай тӧзӧгӧниниҥ тӱӱкизи керегинде элбеде айдып ийзегер?

— Уур-кӱч ӧйдӧ албатыныҥ кӧрӱм-санаазыныҥ бирлигин тыҥыдып турган јайаандык керек-јарактарды јӧмӧӧри, ичкерледери јаан учурлу деп бодойдым. Поэт Василий Лебедев-Кумачтыҥ сӧстӧрин эске алып ийерге турум: «Јуу-согуштыҥ ӧйинде кожоҥды таштаар керек деп кем айткан? Јуу-согуштыҥ кийнинеҥ јӱрек кӱӱни эки катап тыҥ керексийт!» Кӱӱлик ӱлекердиҥ тӧзӧлгӧзине 239-чы полктыҥ «Шторм» деп отрядыныҥ јуучылы бичиген ӱлгерлер салылган. Кожоҥ мен ЛНР-да передовойго барып турарымда окоптордо туулган. Бу кожоҥды Даниил Вялков кожоҥдозын деген санаа ол ло тушта «јалт» эткен — клип соцсетьтерде јарлалган, ӱлгерлер дезе албаты ортодо текшилей јарлу боло берген. Бу кӱӱлик ӱлекерди тоолу ла неделениҥ туркунына миллиондор тоолу улус кӧргӧн лӧ кожоҥ јуучылдарды, олордыҥ эш-нӧкӧрлӧрин ле энелерин бастыра Россия кеминде бириктирген.

— Тӱгенип јаткан јылда бастыра Алтай Республикага јаан учурлу керек болгон — Россияныҥ президенти бистиҥ јерлежис Данияр Джартановко Россияныҥ Геройы деп ат-нерелӱ ат-звание адаган. Слер оны Федерацияныҥ Соведине кычырган болгоныгар, туштажу кандый ӧткӧн?

— Ол биске чындап та јаан учурлу керек, Данияр — Алтай Республикадаҥ Россияныҥ баштапкы Геройы. Кремльде ӧткӧн кайралдаштыҥ кӧдӱриҥизиниҥ кийнинеҥ јерлежисти Федерацияныҥ Соведине кычыргам. Анда оны государство ло албаты алдында једимдери учун бийик ат-звание адалганыла уткугам. Федерацияныҥ Совединиҥ председатели Валентина Ивановна Матвиенконыҥ јакылтазыла ого гравировкалу кереес час табыштыргам. Бойымныҥ адымнаҥ јерлежиске Орлан деп чоло атту айгыр сыйлагам, оны јерлежистиҥ тӧрӧл јуртына апарып салган. Бис Даниярла колбуны јаантайын тудуп турганыс, оныҥ тӧрӧл јеринде туштажадыс, јонјӱрӱмдик учурлу объекттерде кожо болуп турганыс.

—Каруулар учун јаан быйан. Слер бистиҥ кычыраачыларга 2024 јылдыҥ алдында кандый кӱӱнземелдер айдарыгар?

— Келип јаткан 2024 јыл Россияныҥ Президентиниҥ Јарлыгыла Билениҥ јылы деп јарлалган. Мыныла колбой, албаты-јонго јаҥжыккан билелик байлыктарды, тӧрӧӧн-туугандарын ла јуук улузын чеберлеп алзын деп акту јӱрегимнеҥ кӱӱнзейдим. Бистиҥ бӱгӱнги ӧйдӧ улус бой-бойын јӧмӧп јӱрери, аҥылу јуучыл операцияда туружып турган бистиҥ геройлорго болужары сӱрекей јаан учурлу. Келип јаткан јылда бис бирлик болуп, бой-бойыска болужып јӱрели! Бойыстыҥ башкараачыбыс Владимир Владимирович Путинди айландыра биригер керек. Бис — россияндар — бир јаан биле. Јаҥы јылда слердиҥ амадуларыгар јӱрӱмде бӱтсин! Слерге ырыс, бек су-кадык, эҥке-тоҥко јадын-јӱрӱм кӱӱнзейдим! Келип jаткан Jaҥы јылла уткуп турум!

ФОТОЈУРУКТА: АР-дыҥ башчызы Олег Хорохордин, сенатор Владимир Полетаев ле Алтай Республикадаҥ студенттер ороонныҥ тӧс калазында