Алтайдын Чолмоны

Ас калыкта кажыбыс ла ајаруда

11.01.2024

Бу интервью газетте одус јыл мынаҥ кайра чыккан. Атту-чуулу кӱрешчиниҥ 60 јажыла колбой бӱгӱн оны ол ло бойынча ойто катап кепке базып, јарлап јадыбыс.

Улуска, анчада ла јашӧскӱримге, байла, јилбилӱ болор. Оморкогон, оныҥ спорттогы магы учун јара тартышкан СССР деген ороон эмди јок. Јерлеш кӱрешчиниҥ тудушкан эҥ јеҥил 48 килограмм бескези эмдиги ӧйдиҥ маргаандарында база јок. Мынча ӧйгӧ спортто, јӱрӱмде, кӱреште кӧп тоолу керек-јарактар болды. Ончозын бир уунда тоолоп айдып болбозыҥ.

Је јӱрӱмде не де тегиндӱ болбой јат. Орус улуста «тургуза ӧйдӧзин ӧткӧниле чап» деген ойгор сӧс бар. Бу интервью слерге тӱӱкибисти, салымысты, ак-јарыкта не калык болуп јӱргенисти эске алындырза, јӱрӱмге келген учурыс, амадубыс ла ижемјибис неде болотон эди деп санандырза, токунал јаҥыс ол тушта болор болбой.

Куучын-эрмек «озо, озо, озо чакта отурган улус јок, эрте, эрте, эрте чакта эмдиги улус јок тушта» ӧй керегинде ӧдӱп јат ине. Кече, чаган айдыҥ 10-чы кӱнинде, Алтайдыҥ атту-чуулу алып-бӧкӧзи Аҥчы Адучинович САМТАЕВКЕ туй ла 60 јаш толгон. Уткуйдыс!

Кӱрешчиниҥ айлында отурыс. Калада бичиичилердиҥ дейтен турада. Аҥчы бого јуукта јаҥы кӧчкӧн. Будук јытанат. Бор-кар иш кайда баратан эди. Ширдекте медальдар, жетондор, вымпелдер јадыры, кубоктор туру. Је эҥ ле тыҥ јуруктарлу фотоальбом јилбиркетти. Ороонныҥ ады јарлу кӱрешчилериниҥ бастыразына шыдарын таныдым. Аҥчы грек-рим кӱрешле СССР-дыҥ јуунты командазы керегинде куучындайт:

— Москвада јадып турган Михаил Мамиашвили 82 килограмм бескеде кӱрежип јат. Ол команданыҥ капитаны. Оҥдожор, кокырлажар, чындык учун јара тартыжар кижи. Эрчиминде ле баштаҥкайында тӱп јок. Ол биске јозок ло тем. Кебиске чыкса, ар-калап баатыр. Арга-чыдалын ла кӱчин кӧрӱп, «бата-аа» деер кӱӱниҥ келер. Бодозом, Мамиашвили ороонныҥ јуунты командазыныҥ белен тазыктыраачызы. Адазы — грузин, энези — орус улус.

Александр Карелинле баштапкы ӧйдӧ экӱ бир кыпта јатканыс. Оныҥ бескези — 120 килограмм, менийи — 48. Јергелешкен барып јатсабыс — каткы-кокыр, оноҥ улам — јер тырмаш. Уулдар анчада ла эжиктиҥ јаагында турган jаан ла оогош ӧдӱктериске тыҥ каткырыжатан. Чат болбосто, бойымдыйын јажырып та туратам. Кайдаҥ. Александр јайалталу кижи, јарлу кӱрешчи, антыгарлу најы. Ол — Новосибирсктеҥ. Меге айылдап турат.

Даулет Турлыханов јуунты командада эҥ коо сынду кӱрешчи. Меге сыраҥай јуук кижи. Нӧкӧрлӧжип јадырыс. Тургуза ӧйдӧ сборлордо бир кыпта кожо јадып турубыс.

Алаҥзыштарга алдырзаҥ, Даулеттиҥ эп-сӱмези эҥ артык эм. Чӱрче чагылар, чӱрче ӧчӧр. Омскто спортчылардыҥ сӧӧк-тайагын тудуп турган эмчи бар. Ӧрӧкӧн Даулетти эмдейле, казахтарды эҥ ээлгир эт-канду эл деп айткан эди. Эмдиге ундыбадым. Алма-Атыда оныҥ айлында улай ла болуп јадым.

Бир катап Командар Маджидов кулагыма шымыранган: «Аҥчы, кӧрӱп ле тур, мен Сеулдыҥ Олимпиадазынаҥ чемпион болуп јанарым». Оноҥ чындап та алтын медальду келген.

Кӱлӱктиҥ бойы. Меге дезе барылбаган Сеул эмдиге јетире тӱжелет. Је ол ӧскӧ ӧйдӧ, ӧскӧ куучын болгой. Командар — Бакудаҥ. Тургуза ӧйдӧ Белоруссияда јадып тазыктырынат.
Алуштада, Москвада ла Кисловодскто белетенедис. Кажы ла бескеде таҥынаҥ тазыктыраачы бар. 48 килограмм «борчолор» учун каруулу кижи СССР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Александр Кисельников. Азыраш јакшы. Кажы ла кӱрешчиге кӱнине 12 салковойдоҥ чыгымдалат.

Белетеништиҥ учында уйуктап болбозыҥ. Эди-каныҥды ушта сыгып јатканда, кандый болзын эди. Айылдаҥ эт, эм ӧлӧҥдӧр, бальзам, мӧт апарып турум. Даулетле экӱ кыбыста казан азадыс. Тегин кӱндерде кӱн кӧзин кӧрбӧй тазыктырынып турган улус неделениҥ учын энчикпей сакып, тойгончо куучындажадыс.

СССР-дыҥ јуунты командазында некелтелер бийик. Гран ары јанына барала, јаҥыс ла баштапкы јер алар керек. Тазыктырынышка оройтызаҥ, кандый да чемпион бол, каруузы кату. Эҥ тыҥ кезедӱ — јуунты командадаҥ јайымдаш. 9-10 јыл јаан спортто бололо, ак-чек кӱрешкем деп јартын айдар аргам бар. Калганчы ӧйдӧ улайына јол-јорукта болдым. Эмди эмеш тыштанып алар деп шӱӱндим.

— Јакшы-јакшы. Јарындуларла теҥ-тай јакалажарга јазап амырап албай. Башка-башка куучындар бар. Табылу отурарыста, угуп кӧрӧргӧ. Кӱреште јолыгар кандый болды?

— Јаан спортто бойыныҥ башкалары бар. Кӱрештеги јӱрӱмди јайа ла кӧнӱ болды деп канайып айдар. Спортто, анчада ла бистиҥ бӱдӱмде, сынык-бычыктаҥ кыйар арга јок.

Баштап ла сол колым чыккан. Оноҥ улам 1981 јылда СССР-дыҥ јииттер ортодогы чемпионадында туружар арга келишпеген. Не аайлу санааркагам. Бир јылдаҥ тызыктырыныш ӧйинде оҥ колым чыккан. Гипстӱ кижи канайып тудужатан. Бу учуралда тазыктыраачылар мени Америкада 18 јашту уулдар ортодо ӧдӧтӧн телекейлик чемпионатка апарарга белетегендер. База ла келишпеген. Чаксыраш болгон ло эди. Сынык-бычык алып, јаан спортко эмеш соҥдошту келгем деп айдарга јараар.

1984 јылда Бакуда јииттер ортодо болгон ороонныҥ чемпионадында баштапкы јерге чыгып, Европаныҥ чемпионадында туружар арга алгам. Ол ӧйдӧ балтыр эдим тыҥып, јакшы кӱрежип баштаган тужым эди. Москваныҥ уулы Владимир Остроумовло кожо Минсктиҥ јанындагы «Стайки» деп олимпий базада тазыктырынгам. Ол ӧйдӧ бис кӱчисле, аргабысла теҥ-тай кӱрешчилер болгоныс. Чемпионаттыҥ ӧйи jууктап келерде, кебисти айландыра саҥ башка «ойындар» башталган. Дания jаар кемди апарза артык?

Jииттердиҥ командазын башкарган СССР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Юрий Колупов бойына jуук Остроумовко jайылган. Мен 1983 jылда Норвегияда уулдар ортодо ӧткӧн телекейлик чемпионатта 2-чи бололо, jе бир jылдаҥ Советский Союзтыҥ чемпионадын ойноп алган кӱрешчи болгом. Остроумов дезе 1984 jылда Краснодондо ло Болгарияда болгон телекейлик турнирлерде jеҥип, jе Бакуда jӱк ле ӱчинчи jер алган.

Тазыктыраачылар Ю. Колуповтыҥ айтканын угуп, учы-учында Остроумовко токтогондор. Тазыктыраачым Александр Манзыров jӧпсинбей, Госкомспорттыҥ башкараачыларына баштанган. «Чындык кайда? Европаныҥ jииттер ортодогы чемпионадына jакшы белетенип алган алтай кӱрешчи барар учурлу эмес пе?»

Тал-табыш Москвадаҥ партияныҥ Туулу Алтайдагы обкомына jеткен. Обкомныҥ качызы Б. К. Алушкин ичкери jерге телефондоп, аайы-бажына чыккан. Бӱтпей турган болзогор, ме, слерге, деген чилеп, Данияга барала, бастыразын jеҥеле jандым. Алтын медальла кайралдатканымныҥ ӱстине телекейлик кемдӱ кӱрешчи деп бийик нереге jеткем.

Кенерте jаан jар келген. Кӱндӱӱ, мак jакшы ла, jе олорды сананбаза торт. Торсыктарым тыҥып, кӱрежер чыдалым jетирезине ӧзӱп калганын баштап ла Данияда сескем. Jииттер ортодогы бу чемпионат jаан спортто, байла, тӧс маргаандарымныҥ бирӱзи болуп артар. Экинчи jанынаҥ jиит тужымнаҥ чыгып, эр улус ортодо тудужарга белетенген каруулу ӧй.
1986 jылда кичӱ изӱ айда Алуштада сбордо болуп, эр улус ортодо Будапештте ӧдӧтӧн телекейдиҥ чемпионадында туружарга белетенгем. Тазыктырынышта Аслаутдин Абдуллаев бел ажыра чачар эп-сӱме эдерде, та канайып эби jок jыгылгам. Оҥ jардым баjырт. Туруп келзем, колым чек салактап калтыр. Ачузын не деп айдар. Jӱктенчикти jууп, jанарга келишкен. Чемпионатка ордыма Азербайджаннаҥ Меагадин Аллахвердиев атанган.

Тӱрген-тӱкей эмденерге келишкен. Москвада Бурденконыҥ адыла адалган jуучыл госпитальда операцияда болдым. Кара талайдыҥ jаказында черӱчилдердиҥ «Саки» деп санаторийинде jаттым. Учында гипс уштылган. Колым jазыларда, оны jаҥыдаҥ темиктирерге келишти. Сынык-бычыктардаҥ улам jаан улус ортодо болгон телекейдиҥ чемпионаттарында туружып болбодым. Ол база бӱтпеген санаа. Келишпеген амаду.

— Акыр, черӱниҥ госпитали, санаторийи деп айдарыгарда, оныҥ кӱрештиҥ телекейиле колбузы неде болотон?

— Не болбойтон. Jуу-jепселдӱ Ийде-кӱчтерде спортклубтар бар. Ондо классикалык (грек-рим) кӱрешле jилбиркегендердиҥ тоозы кӧп. Бойым Совет черӱниҥ офицери болгонымныҥ ӱстине Сибирьдеги jуучыл округтыҥ командазыныҥ кӱрешчизи эдим.

Ишjал аладым. Айына 300 салковойдоҥ. Эмди черӱниҥ Венгрияда турган спортклубтарыныҥ бирӱзиле jӧптӧжӱ тургузып, олор учун кӱрежерге турум. СибВО-ныҥ jаандары jаратса, байла, барарым. Кайралдардаҥ «СССР-дыҥ Jуу-jепселдӱ Ийде-кӱчтерине 70 jыл» деп медаль бар (каткырат). Jуучыл госпитальда эмденип, санаторийинде jадып турганым ол туру.

— Билбегем. Jилбилӱ болтыр. Jарын jазылган. Ээчиде Омскто СССР-дыҥ чемпионады ӧткӧн беди. Ол маргаанда мен база болгом. Jе ле деген «Иртыш» деп спорткомплекс санаамда jакшы артты.

— 1986 jылда Дондогы-Ростовто СССР-дыҥ чемпионы болуп чыккан кижи ээчиде мар-гаандарга база белетенгем. 1987 jыл jаҥырган. База бир jылдаҥ Олимпиада ӧдӧр.

Тазыктыраачым А. П. Манзыровло jӧптӧжип, чемпионатта туружар деген шӱӱлтеге келдис. Ороонныҥ эҥ jаан маргаандарында турушпай, Олимпиадага канайып jазанатан. Ол тартыжуныҥ турултазын билеригер. СССР-дыҥ чемпионадында эки ле круг кӱрешкем. Бойыгар кӧрдигер. Jеҥӱни теҥ-тай тартышта алдырткан болзом, база да болор эди. Омсктыҥ кӱрешчизи Сергей Суворовко jеҥдирттим. Сананган амадуумла болбой каларда, сӱрекей тыҥ кородогом. Кӱӱн тыҥ болгон, jе сынык-бычыктыҥ кийнинде арга-чак jетпеген. Анайып, 1987 jылда Советтер орооныныҥ чемпионыныҥ ширеезин ӧскӧ кӱрешчиге jайымдаарга келишкен (кӱлӱмзиренет).

Чемпионаттыҥ турултазыла СССР-дыҥ jуунты командазында 48 килограмм бескеде ӱчӱ артканыс: Меагадин Аллахвердиев, Сергей Суворов ло мен. Ороондо ӱчинчи кӱрешчи деп jарлагылаарда, аргалар тоҥ уйан эмес, база тартыжар деп мык сананып алдым. Мениҥ тӧс удурлажаачым Меагадин Аллахвердиев сӱрекей сӱмелӱ кижи. Ол ороонныҥ чемпионаттарында каа-jаада ла кӱрежет. Уксаҥ ла оорыган турар. Эмезе таҥынаҥ белетенип jат дежер.

Jардым чыгарда, jаан маргаандарда алтын-мӧҥӱн кайралдарды сооро тудуп, jе телекейлик турнирлерде jакшы тудуштым. 1988 jылда Тбилисиде ӧткӧн СССР-дыҥ чемпонадында Украинаныҥ бӧкӧзи Олег Кучеренколо кожо ӱчинчи jер учун кӱрешкем. Баллдарла ойноттырып, тӧртинчи болдым. Jе Ленинградта Иван Поддубныйдыҥ сыйы учун байа «Гран-при» деп адалаачы телекейлик турнирде jакшы туружып, финалда Олег Кучеренкодоҥ «ӧчимди» алдым. Оныҥ учун кебистеги jеҥӱлерди jеҥил келген деп айдар аргам jок.

— Jедимдеригер керегинде чала jабызада айдып туругар. Слерди бир ле jылдаҥ ороонныҥ jуунты командазына алгандар. СССР-дыҥ калыктарыныҥ спартакиадазыныҥ ла Телекейлик кубоктыҥ jеҥӱчили, ороонныҥ ла Европаныҥ чемпионы болоры тегиндӱ керек эмес.

— Бу jолды эмди jиит кӱрешчилер ӧдӧтӧн туру. Jайалталу бӧкӧлӧр бисте ас эмес. Спортто jаҥы «jылдыстар» чагылар деп алаҥзыбай jадым. Олор менеҥ ыраада баргылазын.
Бойым дезе jаан улус ортодо баштап ла 1985 jылда Красноярскта тудушкам. Бескемде ороондо экинчи болуп чыккам. Jакшы кӱрешкем. Jаргычылар jастырып, удурлажаачым, телекейдиҥ чемпионы Ильгам Умаевке артык балл берип, мени баштапкы jердеҥ ӧнӧтийин jайлаткылаган болор деп серенедим. Ады-jолым шак бу ӧйдӧ элбеде jарланып, ороонныҥ национальный командазына быжу алылган эдим.

— База бир jылдаҥ Дондогы-Ростовто болгон СССР-дыҥ чемпионадында пьедесталдыҥ эҥ бийик текпижине кӧдӱрилгенигерди кӱреш сӱӱчилер jакшы билер. Је мен Сеулда ӧткӧн Олимпиада керегинде сурап угарга турум. Jуукта «Советский спортто» jуунты команданыҥ капитаны Михаил Мамиашвили: «Ойындарга баратандардыҥ ады-jолдорын тазыктыраачылар озолондыра jарлаган. Jе мен командага алылбаган кӱрешчилердиҥ белетениште эрчимдӱ турушканын аҥылап темдектеерге турум» — деп бичигени бар. Бу сӧстӧр Слерге база келижип jат.

— 1988 jылда командада бескемде тӧс кӱрешчилердиҥ бирӱзи болгом. Ол ӧйдӧ Олег Кучеренко jаан маргаандарга jаҥы ла кӧндӱгип jаткан эди. Сергей Суворов сынык-бычык алган. Олимпиадада туружар талдаштарда Меагадин Аллахвердиевле экӱ тартыштыс. Олимпиаданыҥ сыраҥай ла алдында тазыктыраачылар мени Польша дӧӧн телекейлик турнирге апарып jӱргендер. База катап ченеп кӧрӧр деп шӱӱшкен болгодый. Анда бистиҥ тӧс удурлажаачыбыс Глапп меге ойноттырып ийген. Аллахвердиев дезе Олимпиадада ол ло поляк Глаппка баштапкы кругта тогус балла jеҥдиртип, маргааннаҥ чарчала берген.

Алуштада сбордо база jакшы кӱрешкем. Ончолорын jеҥгем. Аллахвердиев бу ӧйдӧ таҥынаҥ башка белетенген. Эмди оны оп ло сӱме деп айдардаҥ башка. Jе азербайджан кӱрешчи телкейдиҥ ӱч катап чемпионы болуп jат. Ченемели jаан деп jӧпсинер керек. Кайракандар тазыктыраачыларды акча-манатла карындап база айабас. Ондый кылык ол jердиҥ кӱлӱктеринеҥ чыгып ла келетен эди. Сурак ойто ло кызып, партияныҥ обкомына jеткен. Jе орой болды. Б. К. Алушкин мени Олимпиадага аткарарга тыҥ ла чырмайган деп билерим. 1988 jылда jолымды кебисти айландыра болгон политикалык кирлӱ керектер буудактаган деп ачыгынча айдайын.

Сеулдыҥ кебизине чыгарым деп учына jетире иженгем. Сананганымла болбоды. Белетеништӱ сбордо калганчы кӱнде jап-jарык тӱш кӧргӧм. Олимпиадада эмтирим. Финал кӱреште jеҥӱ алыптырым. Ырыс! Сӱӱнчи! Алтай уул — чемпион! Ойгонып келзем, Хабаровскто коночылык турада орында jадырым. Коштой тӧжӧктӧ Даулет нӧкӧрим уйуктайт. Ачузын канайдайын.

— Ойто ло Михаил Мамиашвилиниҥ «Ӱчинчизи берилбеген» деп бичимелине бурыларга турум. Ол мынайда айдат: «Меагадин Аллахвердиев jанынаҥ тазыктыраачылар алаҥзыбаган болор керек. Jе калганчы белетениште кенерте уйадай берген. Чине-чагын ол бескезин тӱжӱрип турганыла jартаган. Jе эмди канайып та айтсабыс, Аллахвердиев Сеулга коомой белетеништӱ барган деп темдектеер керек. Баштапкы ла кӱреште поляк Глаппка jеҥдиртип, «кӱлерге» де jединбеген».

— Атанар алдында кӱрешчилердиҥ текши jууны болгон. Меагадин Сеулда тазыктыраачылардыҥ бӱдӱмjизине турарым деп сӧзин берген. Олимпий ойындарда
коомой тудушканы керегинде нени де айдып болбозым. Ол бескезин керектӱ кеминде тударга 6-7 килограммды чачат. Мен дезе тӧртти. Мынызы су-кадыкты jакшы тударга, канайтса да, эмеш jеҥил.

Амадаган маргаанга алгылабаста, Алтайды кӧстӧп, jанарга келишти. Даулет наjым «чӧкӧбӧ, экӱ качан бирде jаан маргаандарга jазымы jогынаҥ барарыс» деп токунаткан эди. Мен деген кижи бу калганчы арга ла калганчы ижемjи болгон деп оҥдоп турбай.

— Jаан спортто кирлӱ «ойындар» jеткилинче эмей. Слердиҥ jедимдеригерле оморкоор учурыс бар. Грецияда Европаныҥ чемпионы болуп чыгарыгарда, алтай элдиҥ ады ак-jарыкка элбеде jарлалды. Бистий ас калыкта кажыбыс ла тоодо, кажыбыс ла аjаруда деп айдарга турум.

— Грецияда финал кӱреште болгар Братан Ценовты «ширеезинеҥ» аҥтардым (кӱлӱмзиренет). Улус, калак, мактанып ла божобой jат дешпезин. Jе мен болгоны ла аайынча айдып турум. Болгарияныҥ кӱрешчилериле тудужарга сыраҥай кӱч. Спорттыҥ бу бӱдӱми олордо кудайга бодолду. Ценов бӧкӧ баатыр. Финалда оны 3:1 балла jеҥдим. Кебистеҥ тӱжеримде, эҥ озо jуунты команданыҥ баш тазыктыраачызы Геннадий Сапунов уткуды. Тыныш алынып, соок суула урунарга баргам. Узак jунундым. Кӱйбӱрген кӱӱн jаҥыс ол тушта ӧчкӧн.

Оноҥ пьедесталда турала, эмеш токунадым. Телекейдиҥ чемпионы болгар Братан Ценовко ло Олимпий ойындардыҥ чемпионы итальян Моенцеге ӱстинеҥ тӧмӧн кӧрӧдим. Моенце бӱтпей турган ба кандый. Кӧстӧри кылчас-кылчас, сурт-сурт. Пьедесталда турганым чек ундылбайт.

СССР-дыҥ Гимни jаҥыланат, флагы кӧдӱрилет. Jаан jӱк тӱшкен. Jайым ла jакшы. Мындый айалгада jӱрек типилдеп, кӧстӧр jашталып турар тапту болтыр. Афиныдаҥ учуп келеристе, Шереметьево аэропортто Москвада ӱренип турган алтай jииттер уткуган. Нӧкӧрлӧриме, анчада ла тазыктыраачыларга, jерлештеримниҥ уткуулы сӱрекей jараган эди.

Балдарды аэропортко jууган кижи МГУ-ныҥ студенти Люба Абышева болтыр. Кызыл ӧрт чечектер сыйлалган ол туштажу санаамда ундылбай артып калды.

— Jӱрӱмигерде кандый кубулталар болды? Айса болзо, бойыгарга jаҥы та нени де ачканыгар. Jаҥы айалгаларда jаҥы кӧрӱмдер келетен jок по.

— Амырашка амтажып, jалкуга алдырттым. Jуунты командада «курды кезе курчанала», ӱкӱс-ӱкӱс jӱрген кижи эмди jайым ла тыш. Jайым айалгага темигери кӱчке келижет. Кенерте ле ончозы токтоп калды: jол-jоруктар, табышту городтор, отторы мызылдаган отельдер, кӱӱлеген аэропорттор, кӱзӱреген спортзалдар.

Бу кичинек ле кару городыста таҥдый тымык. Эҥ jаан кубулталарым ла ачылталарым, байла, шак бу. Квартирамды jазап турум. Jадар jерим, jабынчым бары база да jакшы.

Jоруктайла келзем, бистиҥ кӱрешчилерде спорттыҥ jирмеге шыдар узы ӧзӱп калтыр. Оморкоп турум.

— Элентизи jедип, элеп калган сурак бар. Jе эптӱ учуралды тузаланып, укпас аргам jок. Jаан спорт акту бойыгарга нени берген деп айдарыгар?

— Меге эмди 25 jаш. Оныҥ jарымызын jоруктадым. Башка-башка улусла таныштым. Кӧп jаҥы наjылар таптым. Ӧcкӧ ороончылардыҥ jадынын кӧрдим. Бистийиле тӱҥдештирип кӧрӧр арга болды. Байла, эҥ учурлузы — спорт ак-jарыкты айланып келер jол ачканында. Мен де ого тӧлӱлӱ артпадым ошкош. Су-кадык jанынаҥ айдадым.

Ады jарлу кӱрешчилер акчаны кӱрекле эжип jат деген шӱӱлте арай jастыра деп айдып койор кӱӱним база бар. Бу аайынча болзо, спортты чачып, ӧскӧ керектерле уружар керек. Jаан маргаандарда jилбиркедиш чын бар деп агы-чегин айдайын. Мен Европаныҥ чемпионадын ойноп алала, сыйга эки муҥ салковой алгам. Jе jеҥӱлердеҥ тӱшкен jилбиркедиш орто до деген кӧлӱкке jетпес. Бир jанынаҥ мен мак, кӱндӱӱ, акча керегинде качан да сананбагам. Алтайым, албатым деп сананып, аргам jеткенче кӱрешкем.

— Аҥчы, jилбилӱ куучын-эрмек учун быйан айдадым. Ас тоолу калыкта бистиҥ кажыбыс ла аjаруда деп база катап эзедер кӱӱним бар — jондык ишчи, башкараачы, спортчы, артист, эмчи, архитектор, бичиичи бол — ончозы тоодо. Албаты-jон Слерди Алтайдыҥ атту-чуулу алып-бӧкӧзи деп jолду адайт.

29. 11. 1989 j.

***

1964 јылдыҥ чаган айыныҥ 10-чы кӱнинде Кош-Агаш аймакта Мукур-Таркаты јуртта чыккан. Кӱрешке 1976 јылда тазыктырынып баштаган. Тазыктыраачылары: К. А. Таркрашев, РСФСР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачылары М. К. Каланаков ло А. П. Манзыров.

Горно-Алтайсктагы пединсти-туттыҥ тӱӱки аайынча факультедин ӱренип божоткон.

1983-1989 јылдарда СССР-дыҥ грек-рим кӱрешле јуунты командазыныҥ турчызы.

СССР-дыҥ спортыныҥ узы, РСФСР-дыҥ спортыныҥ национальный бӱдӱмдери аайынча узы, СССР-дыҥ спортыныҥ телекейлик кемдӱ узы, Россияныҥ спортыныҥ узы, Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ узы.

Албатылардыҥ најылыгыныҥ, Алтай Республиканыҥ «Таҥ Чолмон» ордендериле кайралдаткан. Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутады болгон.

Тургуза ӧйдӧ — грек-рим кӱрешле Алтай Республиканыҥ федерациязыныҥ президенти.

Ӱренчиктер ортодо бастырасоюз спартакиаданыҥ кӱлер јеҥӱчили (Вильнюс, 1978 ј.);

Уулдар ортодо телекейлик первенствоныҥ мӧҥӱн јеҥӱчили (Кренстьансунт, Норвегия, 1983 ј.);

Уулдар ортодо СССР-дыҥ чемпионы (Баку, Азербайджан, 1984 ј.);

Уулдар ортодо Европаныҥ чемпионы (Фридрих-Хван, Дания, 1984 ј.);

СССР-дыҥ эр улус ортодогы чемпионадыныҥ мӧҥӱн јеҥӱчили (Красноярск, 1985 ј.);

СССР-дыҥ албатыларыныҥ јайгы IХ спартакиадазыныҥ јеҥӱчили (Минск, Белоруссия, 1986 ј.);

Европаныҥ чемпионы (Афины, Греция, 1986 ј.);

Телекейдиҥ кубогыныҥ јеҥӱчили (Чикаго, США, 1986 ј.);

СССР-дыҥ чемпионы (Дондогы-Ростов, 1986 ј.);

Телекейлик 12 турнирдиҥ јеҥӱчили.

Арутай Адаров белетеген