Алтайдын Чолмоны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

11.01.2024

Мерген Тельденовтыҥ ады-јолы јаҥыс ла Алтайыста эмес, коштой тергеелерде, ороон ичинде ле телекей кеминде элбеде јарлу. Оныҥ кожоҥдорын, кайлаганын интернет ажыра канча муҥдар тоолу улус јакшызынып, јарадып угат, јайалтазын кайкажат. Бистиҥ тизӱ куучын-эрмегис оргончы сӧӧктӱ Мерген Константинович Тельденовтыҥ јайаандык јолыла, бӱдӱрген ижиле, амадаганыла, анайда ок Алтайыстыҥ келер ӧйи, эл-јонныҥ ӧзӧтӧн јолы, салымы дегениле колбулу. Куучыныс ортодо бистиҥ јӱрген ле куулгазын телекейлер бой-бойы ортодо јуук колбуда болгонын кычыраачылар ајарар болбой.

– Мерген Константинович, Слерди јаҥыс ла кожоҥчы эмезе кӱӱчи, кожоҥдордыҥ авторы деп эмес, элдеҥ озо кайчы, кай чӧрчӧктӧр чӱмдеечи деп билерис. Айдарда, кайла јилбиркеш недеҥ башталды?

– Угымда кайчы улус бар, адам да, энем де јанынаҥ. Оогош тужымда тайнам да мени кайлайтан деп белгелеп туратан. Оныҥ угы-тӧзинде кам, кайчы улус база болгон. Бир ӧйдӧ бистиҥ одуда кай дегени ӱзӱле берген. Байла, оныҥ да учун кайды ӧзӧгинеҥ апаратан кижини сакыганы ол болбой.

Кайла дезе јаан јилбиркебей, јӱк ле баштактанган айас ӧткӧнип туратам. 8 јаш кирелӱ бойым, тайгадаҥ јаҥыскан келип јадала, кайдыҥ ӱнин чыгарарымда, кӧнӱ каркыраа чыгып келген. Онызын да керекке албагам. Бир катап тӱженип јатсам, бӧрӱ ээчиткен, јардында мӱркӱт отурган ак сагалду кижи келди. Топшуур сыйлап турат. Је мен оны албадым.

Јылдар бажынаҥ јайлудаҥ, мал кӱдӱп турган јердеҥ, аҥчылар топшуур табып экелген. Мӧштиҥ алдында одуланып јатса, топшуур ойноп тургандый билдирген. Баштарын кӧдӱрип ајыктангылаза, мӧштиҥ будагында топшуур илип салтыр. Ол ӧйлӧрдӧ мен кайга јаҥы ла кӧндӱгип турган кижи. Топшуурды јазап, тереле кыптап, ойноп отурзам, тӧрӧӧндӧрим ыраактаҥ угуп ийеле: «Кенје бозу мӧӧрӧп туру ба дезе, бистиҥ јеенис огурып турган эмтир не» – деп, кокурлашкан эди.

– Топшуур тайгада кайдаҥ келген?

– Алдында ӧйлӧрдӧ аҥчы аҥдап барза, кайчы кожо барып јат. Юрий Трифонович Курманов, Алексей Григорьевич Калкинниҥ јеени кижи, јиит тужында аҥчыларла кожо барып, топшуурын алкап, кайлап, мӧшкӧ илип салган болтыр. Мен деп кижи ол топшуурды анайып ла албагам. Ондо ло артыргызып салгам. Ол тушта оныҥ учурын да оҥдоп турган эмес.

Јылдыҥ ла тайгалап туратам. Байагы топшуур ол ло јеринде. Акыр, оны барып алар керек деп ле сананарым. Оноҥ ло ол топшуур јок болуп калды.

Мен ол тушта кӱрежип тургам. Байла, меге келер јолымды талдаар керек болгон: спорттыҥ јолын ба айса кайдыҥ ба? Анайып, кӱрежип турала, бертингем. Оныҥ ла кийнинеҥ кайла кӧнӱ јилбиркеп баштаганым ол.

Юрий Трифонович дезе мени кайга ӱреткен баштапкы ӱредӱчим болор. Ол кайлаарына, јаҥжыккан кайга ӱреткен кижи. Ол тушта Улаганда балдардыҥ кеендигиниҥ школы башка-башка туралар сайын иштеген. Юрий Трифонович алтай ойноткылардыҥ клазын ачкан. Комус та, кӱӱлик ӧскӧ дӧ ойноткылар бисте кайдаҥ келетен эди, јок не. Ол топшуур-ды бойы ла јазап, бисти ӱреткен.

2000 јылда эки этаж турада кеендиктиҥ школы ачылган ла ого ээлӱ, атту-чуулу кайчы А. Г. Калкинниҥ ады адалган. Мында ок Алексей Григорьевичтиҥ карындажы Алексей Николаевич Калкин мени оноҥ ары кӧндӱктирген. Кайдыҥ бӱдӱмдери аайынча билим берген. База бир ӱредӱчим – Александр Михайлович Тымыев. Олор ончозы А. Г. Калкинле јуук колбулу улус. Бис ол кеендиктиҥ школын баштапкы тӱгескендер болорыс. Культура байзыҥыныҥ башкараачызы Мария Санабаевна Сартакова мениҥ јайаандык јолыма база јаан јӧмӧлтӧзин јетирген кижи.

– Кай айдар јолоор кӧндӱге берерде, Слер кӧп кӧрӱ-конкурстарда туружып баштаган эмтиреер…

– 2004 јылда Тӱркийе ороон јаар јол-јорукка барарга балдар талдалган. Олордыҥ ортозында мен база болгом. Је та нениҥ де учун олордыҥ тоозынаҥ чыгарып салгылаган эмтир. Мени койчыныҥ балазы деп келиштиргилебей туру ба деп санандым. Је тӧрӧӧндӧрим јолго чикпеерерге ончо јанынаҥ јӧмӧшти. Эјем керек дезе диванныҥ креслозын да саткан, тӧрӧӧндӧрим, эл-јон акчаны чоккон ло. Тӱркийеге мен балдарла кожо једип бардым. Ондо калыктар ортодогы «Тюрксой» деп тоомјылу биригӱ телекейлик кӧрӱ-конкурс ӧткӱрип јаткан эмтир. Ондо једимдӱ туружып, эки алтын медальду јанып келдим.

Бу ок јылда Улаган аймакта Кайчылардыҥ албатылар ортодогы баштапкы курултайы ӧткӧн. Оны Владимир Егорович Кончев башкарып ӧткӱрген. 30 минутка кайлаар деген некелте тургузылган. Улаганда јуртаган јарлу поэтесса Карлагаш Ельдепова меге «Пазырыктыҥ сӱнелери» деген ӱлгерлик бичип берген. Оныла конкурста туружарга сананып алдым. Јолдыктарын эске ӱренерге ченежеле, канайып та ӱренип болбаам не. Сценага чыгып келеле, топшуурымды алкап баштаарымда ла сӧстӧр ары јанынаҥ чек урулып келгендий. Бойымныҥ ла сӧстӧримле кайлап, ӧткӧн ӧйди де ајарбай, отурып калган эмтирим.

Онойып ла кайлап јатсам, кийнимнеҥ белиме таш тийген. Улус мени оной токтодорго сананган эмтир. Кӧргӧн улус айдышкан, сен кайлап турарыҥда, ӱстиҥде теҥериде ӱч тейлеген туруп, эбире учкылаган деп. Пазырыктыҥ атту-чуулу корумдары ол байрам ӧдӱп турган јердиҥ јанында. Камдардыҥ тартыжып турган јолыныҥ сыраҥай ла ӧзӧгинде Кара-Тыт деген јер не ол. Эмди сананзам, ол јерге кай угузарга јарабас та болгон ошкош. Кай јаҥы-јаҥы ла јол алынып барып јаткан, оныҥ учурын кем де јазап билбес болгон эмтир.

Мыныҥ кийнинеҥ тӱженип јатсам, база ла ак сагалду кижи келди. «Јарабас јердиҥ ӧзӧгинде, јарабас аржанныҥ јаказында кай айдылган эмтир. Сӱнелери ончо ойгонып калтыр. Ӧйиҥ келзе, јартамалымды оҥдойло, јолыҥды оҥдойло, Пазырыктыҥ сӱнелерин ойто амырат» – деп, ол кижи јакарган.

2005 јылда Абакандагы кӱӱлик колледжке ӱредӱге киргем. Ондо кайдыҥ ла јӱрӱмиле јӱргем. «Телеҥит» деп баштапкы этно-рок ӧмӧлик тӧзӧгӧм. 2008 јылда бис, студенттер, театрга концерт кӧргӱскен эдис. Анайып, албатылар ортодо кӧрӱ-конкурстарда јаантайын ла туружып, Алтайыстыҥ магын чыгарып јӱргенис. Этнический кӱӱниҥ «Сайанныҥ курчуузы» («Саянское кольцо») деп телекейлик фестивалинде туружып, «Алтын Ирия» деген кайралла кайралдаткам. 2009 јылда «Телеҥит» ӧмӧликле ойто ло јеҥип, ол ло кайралды ала соктыс.

Казахстан ороондо «Курмангазы» деген фестивальда оркестрле кайлагам. Сценада турала, кӧзимди јумуп ла ийзем, оркестрдеги алтаннаҥ ажыра кижи алтай национальный оркестрдиҥ артисттери деп билдирген. Мен олордыҥ ортозында кайлап турум. Оноҥ ло ӧмӧликле топшуур согор, кай айдар национальный оркестр тӧзӧӧр деген санаа амыр бербей барган.

Алтайга јанып келеле, бар-јок јамылуларды, бар-јок кабинеттерди ончо эбирген. Је јӧмӧлтӧ болбоды. Оноҥ нӧкӧрлӧрисле мындый јӧпкӧ келдис: эки оркестр тӧзӧӧр керек, бирӱзи – кай чӧрчӧк айдатан, экинчизи – профессионал артисттердиҥ.

– Слер, байла, оноҥ улам «Ээлӱ кай» деп ӧмӧлик тӧзӧп, кӧп учурлу керектер ӧткӱргенигер…

– Кандый да јолды баштазаҥ, ол кӧндӱгип барар учурлу. Оноҥ башка кунурап, кара балкаштый солынып калар. Ајарып кӧрзӧм, спорттыҥ национальный бӱдӱмдери, анайда ок устардыҥ кеендиги ле јаҥжыккан культурабыс болгон кай, јаҥар кожоҥыс чек кунурап бараткандый, јоголорго једе берген.

Улаганда балдардыҥ кеендигиниҥ школында балдарды кайга ӱредер класс ачып, олорды ӱреткем. Ол тушта Улаган аймактыҥ јааны болуп В. Б. Челчушев иштеген. Санаалу, кӧгӱстӱ, тӧп кижи болгон. Оныҥ јӧмӧлтӧзиле аймакта культураныҥ, спорттыҥ национальный бӱдӱмдериниҥ ле устардыҥ кеендигиниҥ тӧс јерин ачканыс. Ӱч ууламјыны бириктирип. Јӱк ле бир ууламјыны кӧндӱктирип апарган болзоос, артканыныҥ ӧзӱми соҥдоор эди. Анайып, јаҥар кожоҥды, сӧгӱш јаҥарды кӧндӱктирдис. Бӱгӱнги кӱнде јолыс улалып ла јат. Маргаандар, кӧрӱ-конкурстар, камчы, тебек јанынаҥ туштажу-јартамалдар ӧткӱредис. Кӱрештиҥ, топшуурдыҥ, алтай бӧрӱктиҥ учурын јартайдыс.

Ол тушта Сарымай Тадаевич Урчимаев эзен, ого театрда јолуга бергенис. Ол меге айткан: «Мерген, јаҥардыҥ тазылы ӱзӱлзе, алтай кӱӱлер јок болор. Сен јаҥыс ла кай деп јӱрбе, јаҥарга база тайанар керек, оны коштой апар!» Мынайда база јакыган: улустыҥ јаманын кӧрбӧ, улустыҥ јакшызын кӧр! Улустыҥ јаманын бедирезеҥ, ол ӱзӱги јогынаҥ чыгар ла чыгар. Јаман кижидеҥ јакшызын табып алзаҥ, ол кижиниҥ кылыгын да солып алар аргалу. Сарымай Тадаевичтиҥ мындый баалу ла ойгор сӧстӧрин јӱрегиме јуук алып јӱредим. Ак чечектӱ алтайына јана бергениниҥ бир јылы ӧткӧн кийнинде тӧрӧӧн-туугандарыла, эш-нӧкӧриле јӧптӧжип, оныҥ эземине учурлай театрда «Сӧгӱш јаҥар» деп конкурс ӧткӱргенис. Најы уулдарла бийик кеминде ӧткӱрип салдыбыс.

2016 јылда Салдабай Савдин деп кайчыныҥ юбилейлик јажы кирген. Ондо турушкан кайчы уулдарла «Ээлӱ кай» деген ӧмӧлик тӧзӧӧр деп јӧптӧштис. Ондо бис, кайчы јети уул, јаҥжыккан эп-аргала тӧрт тӱн, тӧрт тӱш кай чӧрчӧк кайлаганыс. Ол тушта «Пазырыктыҥ сӱнелери» деген кай чӧрчӧгимди бажынаҥ ала учына јетире кайлагам. Ол баштапкы кай чӧрчӧгим болор. Анайып, тӱшке келип турган јаан кижи ол тушта ла токынаган болор.

Кайчы нӧкӧрлӧрлӧ јурттар сайын иштеер деп јӧптӧштис. Баштапкы јолыс 2018 јылда Кырлыктаҥ башталган. Ондо мен «Тӱжиме кирген баатырлар» деп экинчи кай чӧрчӧгимди кайлагам. Тӱҥӱрдеҥ Николай Сегирткишев Табар Анышкинович Чачияковтыҥ кай чӧрчӧгин Јолодо кайлаган, Эмиль Теркишев Беш-Ӧзӧктӧ. Јурттар сайын анайып ла јоруктаганыс.

Кандык айдыҥ 3-чи кӱнинде А. Г. Калкинниҥ тӧрӧл Паспарты јуртында јиит кайчы Баир Турлунов «Маадай-Караны» 10 сааттыҥ туркунына кайлаган. Бӱгӱнги јиит кайчылардыҥ ортозында Баир «Маадай-Караны», «Алып-Манашты», «Малчы-Мергенди», «Ӧскӱс уулды» ончозын билер. Эмди јаан кай чӧрчӧкти – «Јаҥарды» ӱренип јат.

– Кай чӧрчӧкти кӱӱнзеген ле кижи кайлаар аргалу ба?

– Кай чӧрчӧк тегин ле отурала чӱмделбей јат. Ол сениҥ јӱрӱмиҥле јуук колбулу. Топшуур ла тудунган кижини кайчы деп айдып болбозыҥ. Кайчы – ол чек башка, аҥылу салымду улус. Алтайыстыҥ ичинде ондый улус ас. Эмиль Теркишев, Амыр Акчин, Баир Турлунов, Геннадий Самаев, Николай Сегирткишев деп уулдарыс бар. База Айдар Саланханов, бӱгӱн ол јуучыл керектерде туружат.

Кайчыныҥ јолы коркышту буудакту. Ары јанынаҥ келген ондый ченелтени ӧдӧри де тегиндӱ эмес. Оны сыныкпай, јана баспай, јеҥӱлӱ ӧдӱп чыксаҥ, јӱк ол тушта сеге кайдыҥ, топшуурдыҥ ийдези, байлу јажыды, кайчы болотон јайалтазы ачылар. Јайалта кажы ла кижиде болор аргалу. Је ондый ырыс јӱк ле јана баспаган улуска келижер. Кай чӧрчӧктӧрдӧги баатырлардый улус, айса болзо, башчылар ортозында бар болор бо деп сананып јӱретем. Эмди кӧрӧр болзо, аҥылу јуучыл керектерде уулдарыстыҥ каны тӧгӱлет. Чындык баатырлар – олор эмтир. Тегин ле уулдар, малчы-койчылар, јурттыҥ ишчи, ишмекчи уулдары.

– Кай чӧрчӧктӧрдиҥ учуры неде? Ол јӱк ле чӧрчӧк пӧ айса ондо кандый да учурлу јажыттар салынган ба?

– Бис уулдарла јуулыжып, Алексей Григорьевичтиҥ «Алтын Эргек» деген кай чӧрчӧгин профессиональный студияга бичиткенис. Эмди оныҥ таныштырузын ӧткӱрерис.

Балдарды ӱредип, олорды курултайга белетеп тура, бичикти ачып, ол чӧрчӧккӧ учурагам. Оны кычырып, бӧктӧп салдым. Оноҥ тӱженип турзам, јанымда тайакту кижи базып ла турар. Оноҥ «Алтын Эргек» деген сӧс санаамнаҥ чыкпас. Балдарды јандырып ийеле, ойто ло кычырдым. Кыска чӧрчӧк. Је учуры чек ле бӱгӱнги булгакту ӧйгӧ келижет. Бу ла болуп турган керектерге. Ондо улус ортодо сайгак эдер тӱлкӱ, тил-оосло колбулу јылан, сӱмелӱ балык, баатыр кӱлер стол јайат, је ондо курсак-тамагы јок.

Онызы кураҥ дегенине келижет, каанныҥ јерге тебингени, «јӱк ле мениҥ јерим, кемге де бербезим» деп ызырынып алганы. Ол чӧрчӧктӧ кажы ла тынду бойыныҥ једикпестерин јеҥип јат. Эмди кӧрӧр болзо, эҥ ле тыҥ булгак – ол јаҥ, јамы эмтир. Је јамыдаҥ ӧйинде айрылар керек, јӱк ол тушта јаҥы ӧйдиҥ санаазы акалап чыгар. Јӱк ол тушта ӧзӱм болор.

(Улалганы келер номерде)

Нина САДАЛОВА куучындашкан