Алтайдын Чолмоны

Г. И. Чорос-Гуркин ле археология

11.01.2024

Г. И. Чорос-Гуркин — атту-чуулу пейзажист, улу орус јурукчы И. И. Шишкинниҥ ӱренчиги. Је јурукчыны алтай калыктыҥ јуртээлемдик ле јадын-јӱрӱмдик кӧгӱс кӧрӱми, байлыгы ла тӧрӧл јериниҥ ӧткӧн ӧйи јаантайын јилбиркеткен. Г. И. Чорос-Гуркин археолог болбогон до болзо, је оныҥ јайаандыгыныҥ ӧзӧгинде, тӧзӧгӧзинде Туулу Алтайдыҥ јебрен ийдези болгон. Ӧткӧн чактардыҥ керектери ле ийделенген, ээленген чындык учуралдары оны бӱткӱл јайаандык јӱрӱминиҥ туркунына сонуркаткан, јилбиркеткен. А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ фондторында онызын керелеген кӧп тоолу керечилер чеберлелет.

Јурукчыныҥ археологияга ла археологиялык керектерге јилбӱзи Сибирьдиҥ археологиязыныҥ бажында турган Россияныҥ эки јаан билимчилериле танышканыла колбулу.

Олордыҥ бирӱзи Александр Васильевич Адрианов — јарлу публицист, «Сибирский газеттиҥ» редакторы, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ баштапкы биографы. Онойдо ок А. В. Адрианов Минусинсктиҥ јууказында кайкамчылу ачылта эткен јарлу археолог болгон. Ол 1911 јылда эмдиги Казахстанныҥ јериндеги Кӱнбадыш Алтайда эрте скиф кереестердиҥ казынты ижин ӧткӱрген. Экинчизи — Сибирьдиҥ ады јарлу билимчизи ле јондык ишчизи Григорий Николаевич Потанин, Г. И. Чорос-Гуркинге сӱрекей јаан камаанын јетирген тоомјылу кижи.

Јурукчыныҥ јуруктарын шиҥдеп тура, санатчы ла Эл музейдиҥ јааны Р. М. Еркинованыҥ ла јурукчыныҥ јайаандыгын шиҥжӱлеечи оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ (В. А. Кочеев, Е. П. Маточкин) јартаганыла, Г. И. Гуркин археологиялык кереестердиҥ ле объекттердиҥ кӧп тоолу јуруктарын, кыскарта јуралган јуруктарын, этюдтарын бойыныҥ 1902-1903, 1911-1912, 1930 јылдардагы ӧткӧн јаан экспедициялары ӧйинде бӱдӱрген.

Темдектезе, ол 1902-1903 јылдарда Кадынныҥ орто агыны аайынча јаан экспедицияла јӱрген. Јайаандык јолыныҥ амадузы — Туулу Алтайдыҥ пейзажына ла этнографиялык јуруктарына учурлалган тизӱни белетеери. Јурукчы јолында учураган кайа-таштардагы бичиктерди (петроглифтерди) ак чаазынга сӱрекей кыракы кӧчӱрген-салган. Горно-Алтайскта таш чактыҥ турлузын шиҥдеген јарлу академик А. П. Окладниковтыҥ кызы археолог Е. А. Окладникованыҥ темдектегениле, Алтай-дыҥ кайа-таштарындагы санадыныҥ кереестерин шиҥдеерге ченешкен эҥ баштапкылардыҥ тоозында Г. И. Чорос-Гуркин болгон. Јурукчы бу ижин оныҥ да кийнинде улалткан. Ол 1911 јылда Урсул сууныҥ оозында таштардагы бичиктерди чыгара јураган. База В. Д. Кубаревтиҥ иштериниҥ шылтузында ады-чуузы чыккан Калбак-Таштыҥ петроглифтериниҥ кезигин кӧчӱрип јураган.

Г. И. Чорос-Гуркин 1930 јылда Бичиктӱ-Боомныҥ кайа-таштарындагы кӧп тоолу јуруктарды ла јебрен тӱрк бичинтилерди чыгара јураган. Оныҥ чыгара јураган јуруктарыныҥ альбомына 12 лист кирет. Кажы ла листке бир канча петроглифтер кийдирилген. Кӧчӱрип јураган јуруктардыҥ бирӱзи де тургуза ӧйгӧ јетире артпаганы карамду. Шак оныҥ учун јурукчыныҥ ак чаазынга артыргызып салган јуруктары сӱрекей баалу байлык кереес болуп јат.

Г. И. Чорос-Гуркин онойдо ок јебрен ӧйдиҥ јаан таш скульптураларыныҥ кереестерин шиҥдеген баштапкы шиҥжӱчилердиҥ бирӱзи деп јолду адалат. Туулу Алтайда олор «оленный таштар» деп адалат. Бу кереестер орой кӱлер чакка ла јебрентӱрк таш кезерлерге келижет. Јурукчы таш кезерлердиҥ бӱдӱмдерин ле олордыҥ бойлорын баштап ла Алтайла 1911 ле 1912 јылдарда ӧткӧн эки јаан экспедиция ӧйинде јураган. Јол-јоруктыҥ шылтузында јураган јуруктарыныҥ ла ӱсле (масло) бӱдӱрген иштериниҥ тоозында Курайдагы атту-чуулу Кезердиҥ кереези, Чуй ичинде Адар-Кайаныҥ јуугындагы петроглифтерлӱ таш («оленный камень»), Ийинде ле Кӱпчегенде кӱлер чактыҥ таш кезерлери. Јурукчы олордыҥ кажызын ла чындык, чокум эдип јураганын јаҥыс ла кайкаары артат. Чындап, калганчы эки таш кезер ӧткӧн чактыҥ 60-чы јылдарында болгон јуртээлемдик иш ӧйинде оодылып-сайалган. Олордыҥ тӱӱкилик бӱдӱмдери јӱк ле Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јуруктарында артып калган. Јаҥыс ла Ийиндеги таш кезердиҥ ӱстиги јаны арткан ла бистиҥ музейде кӧргӱзилет.

Јурукчы бойыныҥ 1930 јылда Алтайла ӧткӧн јол-јоругында Куладыныҥ јуугында тӧрт јебрен тӱрк таш кезердиҥ кереестерин толо, лапту јураган. Олордыҥ кажызын ла ол башка чаазынга јаанада јураган. Бӱдӱми, кеми кӧргӱзилген. Таш кезердиҥ курчанган курыныҥ, тудунган мылтык-бычагыныҥ ла оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ бӱдӱми, аайы сӱреен чокум јазалган ла кӧргӱзилген. Тургуза ӧйдӧ ол таш кезерлердиҥ бирӱзи Барнаулда Алтай эл-тергеелик музейде, база ӧскӧзи Куладыныҥ школыныҥ јанында турат. Олордыҥ экӱзи јылыйып калган ла шиҥжӱчилерде ле краеведтерде олордыҥ чын бойын јӱк ле јурукчыныҥ иштеринеҥ кӧрӧр арга бар.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јуруктарыныҥ бирӱзинде Куйум суу јааргы турган эки корумныҥ картазы кӧргӱзилет, база бирӱзинде — Аркыт ичинде корумныҥ јаткан аайы. Корумнаҥ башка-башка 9 балбал барат.

Г. И. Чорос-Гуркин онойдо ок Сибирьдиҥ музейлериле јӱрген ӧйинде археологияныҥ эткен-бӱдӱрген эдимдерин (артефакт), темдектезе, таш кезерлерди, кӱлер казанды, малтаны, согоонныҥ кастагын, тойбалкаш јыракыларды јурукка салган. Ол Омсктыҥ, Минусинсктиҥ музейлеринде, керек дезе Эрмитажта да болгон. Онойдо ок Тываныҥ, Хакасияныҥ, Монголияныҥ археологиялык кереестерин кыскарта јуралган јуруктарына салган. Јурукчыга археологиялык јурамалдары чӱмдемел јайаандыгыныҥ тӧзӧгӧзи болгон.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ Алтай Республиканыҥ Эл музейинде чеберлелип јаткан археологиялык ла тӱӱкилик јуруктарыныҥ, этюдтарыныҥ, иштериниҥ фонды сӱреен јаан ла байлык деп айдарга јараар.

Јурукчыныҥ база бир тузалу, турулталу ижин аҥылап темдектеер керек. Шак ла Г. И. Гуркин 1918 јылда Барнаулдыҥ шиҥжӱчилери ле коллекционерлери С. И. ле Н. С. Гуляевтердиҥ археологиялык ла палеонтологиялык јуунтыларын, кӧмзӧзин ле библиотеказын аларына јаан болужын јетирген. Бу ла материалдар эмдиги музейдиҥ тӧзӧгӧзи болуп барган. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ шылтузында учурыла, кемиле јаан иш јолын алынган.

Эл музей Г. И. Чорос-Гуркинниҥ тӱӱкилик јайаандыгын, оныҥ учурын кӧнӱ јартап, јаан ишти тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрет. Музейдиҥ белетеп чыгарган альбомында јурукчыныҥ кӧп јуруктары јарлалган. Онойдо ок санатчылар Р. М. Еркинованыҥ, Е. П. Маточкинниҥ бичимелдеринде оныҥ јуруктары база бар. Темдектезе, бу ла јуукта база бир бичимел јарлалды. Ондо јурукчыныҥ археологиялык энчи-байлыгыныҥ база бир јилбилӱ, је элбеде јарлу эмес бӱги керегинде айдылат. Солун бичимелдиҥ авторлоры Р. М. Еркинова, Алтай университеттиҥ археология ла музеология кафедразыныҥ јааны археолог А. А. Тишкин, Алтай краевед музейдиҥ ишчизи О. Г. Фи-липпова ла Алтай универститеттиҥ ӱредӱчизи Т. В. Тишкина.

Алтай эл тергеелик краевед музейде бистиҥ јурукчыныҥ живописный да, анайда ок графикалык та јуруктары арбынду. Краевед музейде тоолу археологиялык јурамалдар ла этюдтар бар. Олордыҥ ортозынаҥ «Божогон улустыҥ мӧҥкӱлерин кӧдӱрип јатканы» («Погребение») деген этюд аҥыланат. Мында божогон кижиниҥ сӧӧгин јууган јерде ӧткӱрилген архелогиялык казынтыныҥ сӱреен учурлу бӧлӱги кӧргӱзилген. 1958 јылда бу этюдты база беш ишле кожо музейге ВАСХНИЛ-диҥ академиги, Барнаулда сад ӧскӱрериниҥ ченемелдӱ станциязыныҥ јааны М. А. Лисавенко сыйлаган. Билимчи Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудаҥ озо Ойрот-Турада (Горно-Алтайскта) јаткан ла јербойындагы алама-јиилектиҥ станциязыныҥ јааны болуп иштеген. Бойыныҥ ӧйинде ӧзӱмдерди ӧскӱрер бӧлӱкте јеткен једимдери учун М. А. Лисавенкого бу сыйды Туулу Алтайдыҥ облисполкомы табыштырган.

«Божогон улустыҥ мӧҥкӱлерин кӧдӱрип јатканы» деген јурук кеден-холстко ӱсле бичилген, кеми 80х55 см. Орныктыру иштиҥ кийнинеҥ 2019 јылда бу иш (этюд) «Алтайды чебер ачканы» («Прикосновение к Алтаю») деген кӧрӱге чыгарылган.

Јурукчыныҥ ижиниҥ учуры сӱрекей баалу ла бийик, нениҥ учун дезе ол Туулу Алтайда канча јылдар мынаҥ кайра ӧткӱрилген казынты иштиҥ чокум турултазын кӧргӱзет.

Бичимелдиҥ авторлоры кижиниҥ мӧҥкӱзин кӧдӱрериле колбулу чӱм-јаҥды сӱрекей кыракы шиҥдегендер. Шак бу сюжет афанас культуразына, энеолит ӧйдиҥ, келижет. Казынты иш 1936 јылда Ленинградтыҥ јарлу археологы Г. П. Сосновскийдиҥ башкартузыла ӧткӧн. Тӱӱкилик учурлу казынты иш Чуйдыҥ јолын Куйум сууныҥ јарадыла тудатан варианттарыныҥ бирӱзиниҥ јеринде ӧткӧн. Ол эмдиги Чамал аймакта, Кадын сууныҥ оҥ јаны. Археологиялык литературада эки кижиниҥ сӧӧги јуулган јердиҥ таҥмазы 14-чи болгон. Г. И. Гуркинниҥ јуругын (этюд) ла Куйумда сӧӧксалгыштыҥ јарлалган казынты ижиле тӱҥдештирзе, билимниҥ ле санаттыҥ кӧрӱмдери бой-бойына лапту келижип турганын кӧрӧргӧ јараар.

Јарлалган јетирӱге ӱзеери јуукта јарлалган фотојурук јаан учурлу кожулта болгонын темдектеер керек. Фотојурукта казынтыныҥ алдында колында бичимелдерлӱ полевой дневникти (болордоҥ айабас) тудунган Г. П. Сосновский ле палитралу, сӧӧксалгышты јурап јаткан Г. И. Чорос-Гуркин тургылайт. Оныҥ алдында кедендӱ мольберт, будуктарлу кайырчак тургузылган.

Јуруктыҥ ла фотојуруктыҥ пазлы сӱреен эптӱ келишти, бистиҥ алдыста бир ле керек:
Г. П. Сосновскийдиҥ Чамал аймакта Куйум-Оозындагы кереесте 1936 јылда ӧткӱрген казынты иштери ле бу ла иш Григорий Ивановичтиҥ этюдында ол ло бойы, чындык кӧргӱзилген.

Улу јаан јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јайаандыгында мынаҥ ары база да кӧп кайкамчылу ачылталар болор деп сананадым.

Сергей КИРЕЕВ,
А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ ишчизи