Алтайдын Чолмоны

Улу Чоростыҥ чыккан кӱнинде

18.01.2024

Кажы ла јаҥы јылдыҥ башталганында, чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде, Горно-Алтайскта атту-чуулу јурукчы, политикалык ла јондык ишчи, алтай калыктыҥ нерелӱ уулы Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ кереезиниҥ јанында оныҥ эземине учурлалган кӧдӱриҥи ӧдӧри јаҥжыгып калган.

Быјыл јурукчыныҥ чыкканынаҥ ала 154-чи јылдыгына учурлалган митингте республиканыҥ јасакчы ла бӱдӱреечи јаҥдарыныҥ башкараачылары, культураныҥ ла санаттыҥ ишчилери, јондыктыҥ чыгартулу улузы турушкан.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ амаду-санаалары ла бу аайынча ижи Туулу Алтайдыҥ јеринде автоном область, кийнинде Россия Федерацияныҥ таҥынаҥ башкарынып јаткан тергеези – Алтай Республика тӧзӧлӧрине тӧзӧлгӧ болгон деп, Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин кӧдӱриҥиде темдектеген. 1922 јылда Туулу Алтайда автономия тӧзӧлгӧни мында јаткан калыктардыҥ тилин ле культуразын корыыр ла ӧскӱрер, ар-бӱткендик энчизин чеберлеп алар, јонјӱрӱмдик инфраструктураны тӧзӧӧр, туулык тергеениҥ экономиказын ӧскӱрер арга берген деп, ол айткан. «Чорос-Гуркинниҥ эземине учурлалган кӧп иштер тергееде эдилип јат, је Григорий Ивановичке эҥ јаан учурлу кереес – Алтай Республика бойы. Гуркинниҥ санаа-шӱӱлтелери ле јайаан ижи государстволык та ишчилерге, јайаандыкта ла билимде де иштегендерге эмдиге јетире јозок болуп јат. Јылдыҥ ла тергеениҥ эҥ тоомјылу улузына Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган государстволык ла јондык сыйлар табыштырылат. Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады болоры – јаан тоомјы, кижини албаты кӧдӱргениниҥ, тоогоныныҥ ла сӱӱгениниҥ керези» – деп, республиканыҥ башчызы куучынында темдектеген. Гуркинниҥ эземин кереестеп, бис оныла колбой Алтайын сӱӱген, оныҥ тузазына иштеген тӧрӧлчи кӱӱн-дӱ ончо улусты эзедедис деп айдып, Олег Хорохордин Алтай Республикага, оныҥ эл-јонына једимдер ле ӧзӱм, кайкал болгон јерин јаантайын корып јӱрерин кӱӱнзеген.

«Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 1,5 чак ӧй ӧткӧн. Јӱрген јӱрӱмиле, эткен ижиле бу кижи биске чыккан-ӧскӧн јериниҥ, калыгыныҥ тузазына иштеериниҥ јозогы болуп јат» — деп, Алтай Республиканыҥ Государстволык Јууныныҥ – Эл Курултайыныҥ башкараачызы Артур Кохоев кӧдӱриҥиде айткан. «Бойыныҥ тӱӱкизин билбес калык – ол калык эмес деп, тегиндӱ айдылбаган. Бис бойыбыстыҥ тӱӱкибисти билер, калыгыстыҥ јаҥжыгуларын тоор, Тӧрӧлистиҥ патриотторы болор учурлу. Улу јерлежис, Алтайдыҥ чындык уулы Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ биске мыны јакыган. Бойыныҥ јайааны, политикалык кӧрӱми ажыра ол албатыны бириктирип, эл-јонныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген. Бу кижиниҥ шылтузында бӱгӱн Алтай Республика улу ла јаан ороонныҥ – Россия Федерацияныҥ толо чыдуларлу тергеези болуп јат. Бистиҥ ончобыстыҥ салымыс ла келер ӧйис – текши.

Кажы ла јыл, јажы-јааныла, јамы-чабыла, угы-сӧӧгиле ылгабай, Гуркин бисти кереезиниҥ јанына јууп, бирлик болзын, Тӧрӧлиниҥ тузазына иштеп јӱрзин деп кычырат. Канча да ӧй ӧтсӧ, бис Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ады-јолын ундыбас учурлу» — деп, спикер айткан.

Г. И. Чорос-Гуркин – Алтайдыҥ јери тууган улу јайалта. Кажы ла ӱйе оны бойына јаҥыдаҥ ачып јат. Гуркинниҥ јайааны јаҥыс та тергеебистиҥ эмес, элбек орооныстыҥ улузын эмдиге јетире кайкадат деп, Јурукчылардыҥ биригӱзиниҥ јааны Владимир Ельников кӧдӱриҥиде айткан. «Эзен де јӱрерде, Гуркинниҥ кӧрӱлери улуска кайкал ла ачылта болгон.

Ол келер ӱйелердиҥ ӧзӱмине тӧзӧлгӧ салган кижи. Оныҥ баштаҥкайыла ачылган Ойротияныҥ јуранар школы кӧп јаҥы јайалталардыҥ јолын ачкан. Республиканыҥ ончо јерлеринде иштеген художественный школдор, культураныҥ республикан колледжи Ойротияныҥ јуранар школынаҥ тазыл алынып, ӧзӱп чыккан. Гуркинниҥ иштериниҥ Сибирьде эҥ артык јуунтызы Алтай Республиканыҥ эл музейинде. Јурукчылардыҥ текшироссиялык биригӱзиниҥ Алтай Республикадагы бӧлӱгине бӱгӱн 40 јурукчы кирип јат, је бу биригӱге кирбей турган јурукчылар кӧп тоолу. Олорго Гуркинниҥ јайаан энчизи јозок ло једерге јӱткийтен эҥ бийик кемјӱ» — деп, Владимир Ельников темдектеген.

«Кажы ла калыкта албатызыныҥ кылык-јаҥыныҥ, санаа-кӱӱниниҥ, јайалтазыныҥ эҥ јакшызын алынган, јӱрӱмиле, ижиле ӧзӱмине јаан камаанын јетирген улус бӱдӱп јат. Бистиҥ алтай калыкта ондый кижи Григорий Иванович Чорос-Гуркин — деп, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы Светлана Триянова кӧдӱриҥиде айткан. — Бу кижи 1937 јылдыҥ политикалык кысташтарында корогон ло јӱк 1956 јылда Алтайский крайдыҥ јаргызы оныҥ актуга бурулатканыныҥ јартына чыгып, ак-чек адын орныктырган. Је оныҥ да кийнинде 30 јылдаҥ ажыра ӧйгӧ чыккан-ӧскӧн Алтайында Гуркинниҥ ады-јолын, ижин ле јӱрӱмин ачык айдарга јарабас болгон. Јерлештериске улу јурукчыла таныжар арга јӱк ороондо башталган јаҥырта тӧзӧшлӧ колбой ачылган».

«Гуркинниҥ эземин орныктырар јаан ишти «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газет бӱдӱрген ле бӱдӱрип јат. Онойдо, 1990 јылда КГБ-ныҥ Алтайский край аайынча башкартузы Г. И. Чорос-Гуркинди бурулаган документтерле таныжар арга берерде, олорды эҥ озо кепке баскан газет — «Алтайдыҥ Чолмоны». Бу јетирӱлердеҥ Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде чыкканын билгенис, бого јетире бу да јажытту болгон. Горно-Алтайсктыҥ тӧс оромдорыныҥ бирӱзин Чорос-Гуркинниҥ адыла адаарында газет эрчимдӱ турушкан. 1997 јылда «Алтайдыҥ Чолмонында» Г. И. Гуркинге кереес тургузары керегинде јарлу публицист Владимир Кыдыевтиҥ статьязы чыккан, кереес 2006 јылда ачылган.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газет ле Ю. В. Антарадонов башкарган Аргачылардыҥ биригӱзи Г. И. Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйды тӧзӧгӧндӧр, бу сый 1992 јылдаҥ бери табыштырылат. Јылдыҥ ла кирген јылдыҥ баштапкы номеринде Г. И. Чорос-Гуркинге учурлалган бичимелдер јарлаары – газеттиҥ кӧп јылдарга улалып келген јаҥжыгузы» – деп, Светлана Триянова куучындаган.

Кӧдӱриҥиге јуулган улус Гуркинниҥ кереезине чечектер салган.

Бу кӱн культураныҥ республикан учреждениелеринде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 154-чи јылдыгына учурлалган керек-јарактар ӧткӧн, ол тоодо П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театры «Восхождение на Хан-Алтай» деген ойын-кӧргӱзӱзин кӧргӱскен, балдардыҥ республикан библиотеказында бичиктердиҥ «Г. И. Гуркин – алтай калыктыҥ уулы» деген кӧрӱзи ачылган.

Кӧмӱрчи Петешева
Евгений Бутушевтиҥ фотојуруктары