Алтайдын Чолмоны

Нӧкӧрис керегинде оройтыган сӧс

19.01.2024

Бис јаантайын неге де меҥдеп јӱредис. Азыйда чылап айылдажар, чайлап туруп тойо куучындажар, каткырыжар, бар-јокты шӱӱжер јаҥжыгу јоголорго јеткен.

Кичинек калабыста јол ортодо јолукканыста, бут кырына эрмектежип, оноҥ, бир јайым ӧйдӧ табылу отурбай деп сананып, јӱрӱп ле каладыс. Ол «јайым ӧй» дезе келишпей ле турар…

Майя Петровна Чочкинаныҥ бу јарыктаҥ барганы бир јыл боло берди. «Бис, кожо иштеген ӧмӧлиги, оныҥ ӱреткен студенттери, ӧскӱзирей бергенистий. Майя Петровна кандый керектӱ кижи болгонын, ол кандый јаан ишти кӧдӱрип апарганын јаҥы ла оҥдойдыс» – деп, ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ алтай филология ла востоковедение кафедразыныҥ јааны Альбина Киндикова айткан эди. Майяныҥ тӧрӧӧн-туугандары, најы-нӧкӧрлӧри мынайда ок айдар болор.

«Мен Майя Чочкинаны школдо ӱренген ӧйлӧрдӧҥ бери билерим. Бис башка јурттардаҥ: мен Оҥдой аймактыҥ Бичиктӱ-Боом јуртынаҥ, Майя – Алтыгы Талдудаҥ (Ленинјолдоҥ).

4-чи класста Караколдыҥ школында башка класстарда ӱренгенис, Караколдыҥ интернадында јатканыс, јурттыҥ јанын керип ойногоныс. Майя јакшы ӱренгендердиҥ тоозында болгон, математика да, тилдер де ого теҥ, јеҥил берилген. Кийнинде, студент ӧйди ӧдӱп, Горно-Алтайск калада ойто туштажып, билим иштерде, јондык керектерде одус јылдаҥ ажыра кожо турушканыс. Балдарыс бир садикке јӱрӱп, кожо чыдаган.

Майя Петровна пединститутты божодоло, ӱредӱчи болуп иштеген. Бир јыл Тывада школдо иштейле, Алтайына јанып, мындагы пединститутта ижин лаборанттаҥ баштайла, кафедраныҥ башкараачызына јеткен. Иш јолын ӱредӱчиниҥ эмес, билимчиниҥ јолына ууламјылаган болзо, бистиҥ ӱйениҥ јаркынду билимчизи, академический бичиктердиҥ авторы болор эди. Алтай Республиканыҥ Эл музейинде алтай этнографияныҥ кыбында турган «Кай чӧрчӧк» деген кебисти белетееринде Майя Петровна база турушкан. 2012 јылда, музей ачылар тушта, мындый јаан кебисти бисте кем де этпеген болгон. Јурукчы Я. Янкиновко, архитектор М. Епишевке, кийисле иштеер устар А. Тадыкинага ла А. Такинага, фольклорист М. Чочкинага, этнограф меге бу ишти ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрерге солун ла јилбилӱ болгон.

Майя театрга балдардыҥ пьесаларын да бичиген: 2009 јылда «Алтын-Тоҥус» («Золотой павлин») деп пьесаны алтай ла орус тилдерле, 2018 јылда «Лисонька – Лиса добрая душа» деп ойынды орус тилле. Режиссер В. В. Перчик тургускан. Чӧрчӧктӧрин Шуру деген псевдоним-атла чӱмдеген.

Алтайлардыҥ албаты медициназы керегинде јетирӱлерди одус јылдаҥ ажыра јууп, бичик эдип чыгарарга белетеп турган болгон. Бу ишке јилбӱни ого Н. И. Шатинова ууламјылаган. Нина Игнатьевна тӱӱки-филологиялык факультеттиҥ деканы болуп турарда, студенттерге этнографиялык кружокко келзин деп кычыру эткен эмтир. Келген кижи јаҥыс Майя болгон деп, кийнинде ол кӱлӱмзиренип эске алатан. Студент тушта баштаган ижин таштабай, кӧп јылдарга бу аайынча јетирӱлерди јууп, оны таҥынаҥ бичик эдип чыгарар амадузы бӱтпей калды.

Калганчы турушкан иштериниҥ бирӱзи – «Јаан Алтай: Россия – Кыргызстан-2022» деп экспедиция. Билим бу јол-јоруктардыҥ турултазы болотон иште Майя Петровнаныҥ бӱдӱретен ижи база темдектелген болгон» – деп, кӧп јылдарга најылажып јӱрген ӱӱрези билимчи Вера Кыдыева куучындайт.

Акту меге кӧп немени јартаган, кӧсти ачкан кижи Майя Петровна болгон. Мен оныла 1992 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке алтай калыктыҥ эмденер эп-аргалары керегинде бир тизӱ бичимелдер белетеп турала јууктада танышкам. 30 јылдыҥ бажында «Эм-том, эм-тус, эм-сӧс» деген бичимел газетке јаҥыдаҥ бичилип чыккан. Баштапкызында алтай улустыҥ эмденген эп-аргалары керегинде јӱк јетирӱлер болгон болзо, 2021 јылдагы бичимел калыктыҥ эмденижи јаҥжыккан јадын-јӱрӱмиле, јаткан јериле, јаҥдаган јаҥыла, бу суракла иштеген билимчилердиҥ иштериле тӱҥдештиргениле – кыскарта айткажын, тереҥ шиҥжӱле быжулалган. Ондогы айдылган сурактар аайынча бис база катап јолугарга, куучындажарга сананганыс.

«Билимчи, ученый» деген улустыҥ ижи-тожына јилбӱни менде база Майа Петровна ойгоскон. Билимчилер тегин јӱрӱмнеҥ ыраак улус деп сананып туратам. Майя Кыргызстанныҥ Билимдер академиязында ӱренип турарда, баштап алтай калыктыҥ «чӱмдӱ, байлу сӧс», «эм-сӧс» деген ууламјызын шиҥдеерге сананганын бир катап куучындаган. Бу ӧйдӧ ол кажы ла јай Алтайыстыҥ Улаган, Кош-Агаш, Кан-Оозы, Оҥдой, Шабалин аймактарыла јоруктап, јаан јашту, неме билер кӧп улузыла танышкан ла куучындашкан. Кезик улусты куучындадарга 2-3 кӱн јанында болуп, оны угарга, сурактарына каруу берерин сакыырга келижетен деп айдып туратан. Майя Петровнаныҥ карган энези Шурова Јијигей ӧрӧкӧн јарынчы кижи болгон, чыккан башты да, сынык-бычыкты да тудатан. Тегин эмес бала болгонын јолугарга амадап келген улузы база билип-сезип туратан болбой.

Ол ӧйлӧрдӧҥ бир саҥ башка куучын санаамда арткан. Оны Майя Петровнага Экинурда јаткан јаан јашту неме билер кижи куучындаган деп айдып туратан. «Бир катап байагы кижиниҥ айылына тӱнде кара неме (кӧрмӧс) келген эмтир. «Ээзиниҥ эжигин каруулдаган Кара-болот баатыр! Кемге де јеҥдиртпес сен кандый бӧкӧ, балтыр-эдиҥ кандый ийделӱ, бойыҥ кандый јараш…» – деп, байагы неме кӱрчекти мактап, эжигиҥди ач деп мекелеп, сӧскӧ кийдирип ийген. Кӱрчек «шалт» эдип, бойы ла ачыла берген деер…». Бу куучынды эзедип, ол ӧрӧкӧнниҥ айтканыла, кижиниҥ айлы-јуртыныҥ эҥ јаан, эҥ чындык коручылы – от-очогы, оныҥ учун алтай улус оны сӱрекей байлап јат деп ајарган.

Оноҥ, алтай калыктыҥ байланыжы керегинде база бир куучында Майя Петровна нениҥ учун тойдо кысты отургыскан айылдаҥ кӧжӧгӧлӧ бӧктӧп, уулдыҥ айылына јетирип турган чӱм-јаҥды јартаган. Уккажын, кыс, кижиге барганча, ада-энезиниҥ от-очогыныҥ корузында јӱретен эмтир. Оныҥ јаҥы јуртына барган јолын кечерге јарабас, бу «кату јол» деп айдар, нениҥ учун дезе бу јолдо оны «кара неме» айланып, јӧптӧҥ чыгарарга, алаҥзыдарга, ала согорго албаданар. Шак оныҥ учун кысты ак кӧжӧгӧлӧ бӧктӧп, алкышту јаҥар кожоҥло курчап экелеле, кайын адазыныҥ, биле тӧзӧгӧн уулдыҥ от-очогыныҥ корузына табыштыратан эмтир.

Тойдыҥ кажы ла чӱм-јаҥы тереҥ учурлу, ондо ойын ажыра кӧскӧ кӧрӱнбес, ачык айдылбас јаан керек ӧдӱп турганын Майя Петровна куучындап туратан.

Диссертациязы бӱдерге јууктап келерде, Майя кенейте тыныштыҥ астма оорузыла оорыган. Кыргызстан, биске кӧрӧ, јылу јер, ондо јадып ӱренген айалгалары да коомой эмес болгон. Оору та кайдаҥ табарган? «Укпас немени угуп, билбейтен немени билип, кирбес немеге кире бертириҥ. Мыны токтотпозоҥ, сени апаргылаар…» – деп, ого бир јаан ӧрӧкӧн айткан болтыр. Јазыларга кижи нени этпес, Майя Петровнага билим ижин балдардыҥ фольклоры јаар бурыырга келишкен. Билимдердиҥ кандидады болгон адын ол балдардыҥ фольклоры аайынча шиҥжӱ ижиле корыган. Мындый чӧрчӧк кептӱ куучын, укканым-оҥдогоным ла аайынча јетиредим.

Майя Петровна уккан-кӧргӧнин, солун деп сананганын ундыбай, темдектеп алар, ол аайынча јетирӱлерди бир аай јууп, кӧмзӧлӧп, шӱӱп, оноҥ кандый бир јилбилӱ шӱӱлтени чыгарып келер сӱрекей иштеҥкей ле турумкай кижи болгонын оныла кӧп јылдарга најылажып јӱрген билимчи Айжан Иркитова куучындаган. «Ол јилбӱлери элбек, сескир ӧзӧктӱ кижи болгон. Санаа-шӱӱлтелериле јаантайын ӱлежер, болужар, јӧмӧӧр. Мен Кӱпчегенде эки јыл иштейле, Горно-Алтайскка келеримде, сеге, тӱӱкиле јилбиркеген кижиге, граждан јууныҥ эмезе јууныҥ кийниндеги јылдарды шиҥдеер керек деп айдатан. Бу бистиҥ тӱӱкиде јазап шиҥделбеген, кӧгӱстӱ-сагышту камык улус корогон ӧйлӧр деп. Темдектезе, Кебезен јурттыҥ тӱӱкизин јууныҥ ӧйинде ондо јаткан ла иштеген улустыҥ кӧргӧнине, билгенине тайанып шиҥдеерин. Алтай калыктыҥ кожоҥдорында Кебезен артып калган, је толо шиҥжӱ эмдиге јок. Је Савелий Яковлевич Пахаевке кӧрӧ мен кем деп алаҥзыгам…» – деп, Айжан Акчабаевна айдат.

Майя Петровнаныҥ база бир јилбӱзи театр болгон. Ол бистиҥ эл театрдыҥ кӧп актерлорын билетен, ойындарын ајарулу кӧрӱп, ол аайынча шӱӱлтелерин айдарынаҥ јалтанбайтан. Ӱредип эмес, јӧп-сӱме айдып, ойын чындык, јакшы болзын деп. «Майяныҥ шылтузында бис сӱрекей јилбилӱ улусла, ол тоодо театрдыҥ актерлоры Светлана Альчинала, Ирина ла Александр Маймановторло, оноҥ до ӧскӧлӧриле, кожоҥчыларла, устарла танышканыс» – деп, оныҥ ӱӱрелери айдат.

Бир ӧйдӧ «Алтайдыҥ Чолмонында» Майя Чочкинаныҥ «Јӱс – јӱс» деген саҥ башка јилбилӱ пьесазы чыкканы санаама кирет. Оны да бедиреп тапкадый.

«Мен Майя Петровнала бир ӧмӧликте 30 јылга јуук иштегем. Ол ижине сӱрекей каруулу да, некелтелӱ де, баштап алган керегин учына јетирер кижи болгон. Ол ок ӧйдӧ кажы ла кижиге болужайын деер, билбезисти айдып, јартап берер – деп, билимчи Альбина Киндикова куучындайт. – Майя Петровна фольклористикага јаҥы кӧрӱм экелген кижи.

Фольклористиканыҥ теориязын, телекейлик фольклористиканы, ол аайынча тӧс иштерди тереҥ билгени учун студенттерге бу билгирлерди чокум ла јарт јетиретен. Майя Петровна кӧп јылдарга ГАГУ-да алтай тилдиҥ ле алтай литератураныҥ кафедраларын башкарган, 2013 јылда университетте тюркологияныҥ ла алтаистиканыҥ таҥынаҥ факультеди тӧзӧлӧрдӧ, алтай тилдиҥ ле культураныҥ, 2017 јылдаҥ ала алтай тилдиҥ ле востоковедениениҥ кафедразын башкарып иштеген. Бу ижи сӱрекей каруулу ла кӧп – ӱредӱниҥ пландарын тургузары, ӱренер бичиктер ле пособиелер чыгарары, билим конференцияларды ла стажировкаларды белетеп ӧткӱрери ле о. ӧ. Олордыҥ кезигин ле тоолоп ийейин.

1990-чы јылдардаҥ бери Майя Петровна школдо ӱренер программаларды белетеп, олорго тайанып, ӱренчиктердиҥ олимпиадаларыныҥ сурактарын тургузып ла бу кӧрӱ-маргаандардыҥ жюризинде туружып келген.

2006 јылдаҥ бери Майя Петровнаныҥ баштаҥкайыла бистиҥ республикада тӱрк тилдер, литература ла фольклор аайынча студенттердиҥ текшироссиялык олимпиадазы ӧдӱп јат. Карындаштык республикалардыҥ вузтарыныҥ студенттери ого јылдыҥ ла кӱӱнзеп туружат.

Јуукта Ӱренчиктердиҥ Тӱндӱк-Кӱнчыгыш федерал олимпиадазы башталган. Якутия ӧткӱрип турган дистанционный бу олимпиадада бистиҥ школдордыҥ балдары туружарын јилбиркедерге Майя Петровна кӧпти эткен.

2020 јылда бистиҥ факультетте албатыныҥ чӱмдӱ узаныжы ууламјыла специалисттер белетеер јаҥы иш башталган ла бу ӱредӱни тӧзӧп баштаарында Майя Петровна сӱрекей јаан ишти бӱдӱрген…»

Тоолу эрмекле де болзо, Майя Петровнаныҥ турушканыла чыккан кезик бичиктерди адап ийейин. 1996 јылда республикабыста билимчилер Валентина Муйтуеваныҥ ла Майя Чочкинаныҥ белетегениле «Алтай јаҥ» деп бичик чыккан. Кычыраачылардыҥ јилбӱзи бу билим ишке сӱрекей јаан болгон ло ол аайынча курч шӱӱжӱлер ӧткӧн. Эмди бу бичик јаан суруда. «Балдардыҥ алтай фольклоры», «Јӱрӱм јӱс ӧҥдӱ» (пьесалардыҥ јуунтызы), «Алтын чакы», «Алтай ойындар», «Соотомолдор», «Соотомолдор ло тооломоштор», бу тооломды оноҥ до ары улалтарга јараар.

2018 јылда Горно-Алтайсктагы госуниверситет алтай оймо-чиймелердиҥ «Алтай орнамент» деген јуунтызын чыгарган. Майя Петровнаныҥ бу база бир шиҥжӱ ижиниҥ турултазы.

Бу иш јон ортодо база суруда. Майя Петровнала калганчы туштажуларыстыҥ бирӱзинде алтай оймо-чиймелер, олордыҥ тазыл-тамыры ла учуры керегинде куучын ӧткӱрерге јӧптӧшкӧн болгоныс.

Бис јаантайын меҥдеп јӱредис ле эҥ артык улузыска айдатан сӧзисти ӧйинде айтпай, оройтып каладыс. Бу да бичимел – нӧкӧрис керегинде оройтыган сӧс…

Светлана КЫДЫЕВА