Алтайдын Чолмоны

«Элчиле» таныжарга – ырысту учурал…

22.01.2024

Јер-телекейде атту-чуулу јурукчы, ойгор шӱӱлтеечи ле јондык ишчи Николай Рерихтиҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгы темдектелер алдында элбек јондык баштапкы катап оныҥ јакшы таныш эмес «Элчи» («Гонец») деген јуругыла јууктада таныжар јарамыкту айалга болор.

Николай Константинович Рерихтиҥ ӧткӧн јылда орныктырылган јайаандык ижи Санкт-Петербургтагы Рерихтердиҥ билезиниҥ эл-тергеелик музей-институдында јаҥар айдыҥ 27-чи кӱнинде ачылган кӧрӱде (2023 ј.) тургузылган. Солун кӧрӱ бу ок кӱнде Алтай Республиканыҥ Эл музейинде чике трансляцияла ачылган.

Алтайга бу ас учурап турган иш 2004 јылда келген. «Инициатива» ООО-ныҥ генеральный директоры С. И. Огнев шак бу ишти-этюдты Эл музейдиҥ филиалына — Н. К. ла Е. И. Рерихтердиҥ государственный музей-заповеднигине сыйлаган. Этюд узак ӧйдиҥ туркунына Эл музейде чеберлелген ле ӧткӧн јылда Москва јаар реставрацияга аткарылган.
Государственный Третьяковский галереяныҥ 2004 јылда бичиген экспертный справказынаҥ: «Бу јурукчы Рерихтиҥ эрте иштериниҥ бирӱзи, «славян симфонияныҥ» теоретикалык ла чӱмдемел тӧзӧгӧзин белетеген ӧйгӧ келижет». Айдарда, јуруктыҥ ӧйин 1890 јылдардыҥ учыла темдектеер арга берет. Јуруктыҥ авторы Николай Рерих болгонын салган колы керелеп јат. Онызы јурукчыныҥ алкы бойыныҥ автографтарына тӱҥей.

Рерихтердиҥ билезиниҥ музей-институдыныҥ белетеген санат јетирӱзинде айдылганыла, «Н. К. Рерих художестволор Академиязыныҥ баштапкы курстарында «Археологиялык оҥдайлу сюжеттерине» эскизтерин чӱмдеген, оны Россияныҥ тӱӱкизи јилбиркеткен. Је болгон керектердиҥ чокум тооломдоры эмес, байа јебрен-кумран ӧйдиҥ тирӱ ле јаркынду сӱр-кеберлери. Јурукчы 1897 јылда В. В. Стасовко бичиген самаразында кемиле, учурыла јаан амадуларыла ӱлежет: Јебрен Русьтыҥ тӱӱкизин ачыгынча кӧргӱзетен тизӱ јуруктарды бичиири. Рерих ол ло 1897 јылда ӧткӧн академ кӧрӱзине «Элчи. Сӧӧк сӧӧккӧ удура туруп чыккан» («Гонец. Восстал род на род») деген дипломный ижин тургузат. Критика оны кӧӧрӧм, бийик кӱӱнле уткуганын И. Е. Репин ле С. П. Дягилев темдектеп јат, П. М. Третьяков дезе бойыныҥ галереязына садып алат. Кийнинде орус культураныҥ патриархы Л. Н. Толстой јиит јурукчыга бойыныҥ сӧзин айдат: «Слерге агыны тӱрген сууны кемеле кечерге келишкен бе? Слерге керектӱ јердеҥ чала бийиктей барар керек, оноҥ башка слерди агыза берер. Шак мынайда ла ак-чек ле ару санаала јӱретен ээжи-некелтелер бӧлӱгинде јаантайын бийиктей ле алар керек, нениҥ учун дезе јӱрӱм ончозын агыза берер. Айдарда, слердиҥ элчигер рульды ла бийик тутсын, ол тужында једетен јерине јетире эжинип келер».

Јурукка берилген справканыҥ јартаганыла, Н. К. Рерихтиҥ 1890 јылдардагы живописинде јаҥы чӱмделген тилдиҥ ӧзӱминиҥ аайы кӧргӱзилген. Јурукчы јаҥыс та сюжеттерди эмес, је онойдо ок олорды кӧргӱзетен эп-аргаларды база бедиреген. Рерих эбире телекейди јӱк ле ӧдӱп јаткан керектиҥ јери деп кийдирген эмес. Ол оны јуруктыҥ база бир геройы эдип кӧргӱзет. Чӱмдемелдиҥ психологиялык айалгазы учун эбире телекей база каруулу деп айдар керек. Шак ондый амадула психологиялык айалганы ол «Гонец. Восстал род на род» деген јурукка кийдирип јат. Кезем башка эдип јарытканыла тыҥыдылган сезимдӱ сӱр-кебер А. И. Куинджиниҥ пейзажный мастерскойыныҥ јаҥжыгуларына тайанат. Је биске «славян тизӱни» ачып турган бу ижинде пейзажист-Рерихтиҥ тӧс эп-сӱмелери салылган: бийик, чындык кӧрӱми, башка-башка кемин эптештиргени (јурукчы пейзажты ӱстинеҥ, је баштапкы планныҥ персонажтарын — оныла кожо бир кеминде), бойыныҥ сӱӱген тегелиги: сууныҥ јолы, ыраактагы кырлаҥдар эмезе кырлар» — деп, Рерихтердиҥ билезиниҥ музей-институдыныҥ справказында јартамал берилет. Справкада онойдо ок «Санкт-Петербургтыҥ реставраторлорыныҥ орныктырган этюды, айса болзо, 1897 јылдагы дипломный композициязыныҥ белетеништӱ эскизи болор бо» деп айдылат. Бу ла ӧйдӧ Н. К. Рерихтиҥ живописьтеги јаан јолы ачылат. Чӱмдемел эп-сӱмези «Утра богатырства Киевского» ло «Вечера богатырства Киевского» деген иштерине јуукташ. Ол ок ӧйдӧ ченемелдӱ ус јаркынду эдип кееркедериниҥ эп-аргаларын бедиреген: элчиниҥ ле монахтыҥ сомдорын, сууныҥ кӱскӱзинде јуралган ыраактагы агаштарды ла кемени. Ундылган бу ишти орныктырганы Н. К. Рерихтиҥ эрте јайаандыгыла таныжарга јарамыкту арга берген. База «славян симфонияны» шиҥдеерине јаҥы материал кожулган.

Бу сюжет баштапкы орус «Повесть временных лет» деген јыл-бичиктеҥ (летопись) јебрен славян јадын-јӱрӱминеҥ келген. Јурук јебрен поэзияла јык толо — айландыра телекейди ай јарыдат, ойып эткен кеме суула билдирер-билдирбес јӱзет. Карыкчалду санааларга алдырткан карганак-элчи. Ол «ук-уйа ук-уйага удура туруп чыккан» деп јетирӱни јетирерге меҥдеген деп, сайттаҥ кычырадыс.

Бу ла тизӱ јуруктарга кирип турган база эки этюд бар: «Элчи» 1897 ј. (124,7х184,3), ол Москвада государственный Третьяковский галереяда чеберлелет. «Элчи» деген экинчи јурук (53х69) 1898 ј. — Томсктыҥ областной художественный музейинде.

Кирген 2024 јылда музей Николай Рерихтиҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлай экспозицияны такып тургузар. Ол мынаҥ озо Алтайла ӧткӧн Н. К. Рерихтиҥ Тӧс-Азиат экспедициязыныҥ 75 јылдыгына учурлалып тургузылган эди. Кӧрӧӧчилер улу орус јурукчыныҥ бойыныҥ иштериниҥ подлинниктериле таныжар аргалу. Онойдо ок оныҥ энчи-байлыгынаҥ археологиялык јуунтызыла јууктада таныжып алар јарамыкту айалга бар. Јаан кӧрӱниҥ амадузы атту-чуулу јурукчыныҥ јайаандык ижинде Алтайдыҥ учурын толо ачары. Николай Рерихтиҥ айтканыла, «Алтай кӧп ук-уйалардыҥ чыккан-ӧскӧн тӧс јери ле јебрен-кумран цивилизациялардыҥ кабайы, мында калык-јон канча муҥјылдыктар туркунына ар-бӱткенле кожо јӱрет». Ол Алтайда келер ӧйдиҥ культуразыныҥ тӧс јерине јарамыкту айалга бар деп чотогон. Николай Константиновичке «Тӱндӱкте Алтай ла Тӱштӱкте Гималай је ле деген бирлик туулык телекейдиҥ эки полюсындый болгон. Экспедицияныҥ дневниктери «Алтай — Гималай» деп тегиндӱ адалбаган ине.

Јартамал:
Туулу Алтай Н. К. Рерихтиҥ 1925-1928 јј. башкарган Тӧс-Азиат экспедицияныҥ јаан учурлу јери-пункты болгон. Экспедиция караванныҥ јӱретен орык јолдорыла Индиядаҥ ала Сибирьге јетире ле ойто кайра Монголия, Китай ла Тибет ажыра Индия јаар сӱреен јаан јолды ӧткӧн. Алтайла јол-јоругы мындый јерлер-пункттар ажыра ӧткӧн: 1926 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 28-чи кӱнинде олор Барнаулга јеткен, оноҥ Обь суула пароходло јаан изӱ айдыҥ 30-чы кӱнинде Бийскке јеткен, оноҥ ары атту-тонду Красный Яр, Алтайский, Баранчы, Таурак, Мариинск, Чаргы-Оозы, Кан-Оозы, Кырлык, Абай, Јӱстыт, Кӧксуу-Оозы ажыра баргандар. Куран айдыҥ 7-чи кӱнинде Кадынды паромло кечип, Ӱстиги Оймон деп јуртка јеткендер. Мында Рерихтер Вахрамей Семенович Атамановтыҥ айлында токтогон. Экспедицияныҥ туружаачылары Ӱстиги Оймонноҥ таҥ аттарлу кырлар јаар баргылап туратан.

Ӱстиги Оймонноҥ кайра чыгып, ойто Кӧксуу-Оозы, Кан-Оозы, Чаргы-Оозы, Туманово, Матвеевка, Карпово, Солоновка ажыра Бийскке јеткендер. Экспедиция јолын оноҥ ары Новосибирск јаар туткан. Јол-јорук оныҥ кийнинеҥ Улан-Батор јаар ууланган.

Клара Пиянтинова белетеген