Алтайдын Чолмоны

Таадазыныҥ энчизи

26.01.2024

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Порфирий Иванович Чепкин эзен јӱрген болзо, чаган айдыҥ 29-чы кӱнинде ого 100 јаш толор эди.

Порфирий Ивановичтиҥ ады-јолы тергеебисте кӧп улуска, анчада ла јаан јаштуларга јакшы таныш. Ол 18 јажы толордо ло, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барган. Эҥ ле тыҥ деген тартыжулардыҥ бирӱзинде — Курский дугада турушкан. Штабтыҥ батареязыныҥ связисти болуп, телефонныҥ ӱзӱлген колбузын орныктырган, Курский дугада бежен кӱнге улай ӧткӧн јуу-согуштарда 1943 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 5-чи кӱнинеҥ ала куран айдыҥ 3-чи кӱнине јетире турушкан. Шырка алып, госпитальда јаткан. Кийнинеҥ Ленинградта јуучыл-инженер училищеде ӱренип, такып јууга кирген. Бу учуралда ол Экинчи Белорусский фронтто кайучылдардыҥ аҥылу ротазыныҥ взводыныҥ командири болгон. Башкарган јуучылдарыла кожо кайуларга барып, кӧп тоолу керектӱ ле учурлу јетирӱлер экелетен. Јеҥӱниҥ кӱнин 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде Миров калада уткуган.

1946 јылдыҥ куран айында Алтайына јанып келген. Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ физико-математический факультедин божоткон. Ӱредӱчилер белетеер училищеде математиканыҥ ӱредӱчизи, директордыҥ ордынчызы ла училищениҥ директоры болуп иштеген. Горно-Алтайсктагы облисполкомныҥ ӱредӱ аайынча бӧлӱгиниҥ јааны, Горно-Алтайсктагы облисполкомдо тӧзӧмӧл комитеттиҥ инструкторы, Михаил Васильевич Карамаевтиҥ, кийнинеҥ бир эмеш ӧйгӧ Валерий Иванович Чаптыновтыҥ болушчызы болуп иштеген. Алтай Республиканыҥ Эземиниҥ бичигин белетеер кӱреезиниҥ ижин башкарган. Албаты депутаттардыҥ каладагы ла областьтагы Советтериниҥ депутадына, КПСС-тыҥ горкомыныҥ бюрозыныҥ комитединиҥ турчызына тудулган. Ого «РСФСР-дыҥ албаты просвещениезиниҥ отличниги» деген бийик ат адалган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 1-кы степеньдӱ ордениле, «Кызыл Чолмон», Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ ордендериле, он тӧрт медальла кайралдаткан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јеҥӱ алганыныҥ байрамдарына белетенер ӧйдӧ «За заслуги перед Отечеством» деп орденниҥ 2-чи степеньдӱ медалиле кайралдаткан. Бастырароссиялык тӧзӧмӧл комитет Эземниҥ бичигиниҥ тизӱ-томдорын чыгарганы учун тоомјылу ветеранныҥ бу ижин бийик баалап, оны Кӱндӱлӱ грамотала кайралдаган. 2000 јылда 9 Майда Москвада Јеҥӱниҥ парадында турушкан. Горно-Алтайсктыҥ оромдорыныҥ бирӱзи оныҥ адыла адалган. Порфирий Иванович Чепкин 2003 јылдыҥ куран айыныҥ 14-чи кӱнинде уур оору-јоболдоҥ улам јада калган.

Порфирий Ивановичтиҥ адазы Иван Михайлович, энези Евдокия Анфимовна Чепкиндер деген улус болгон. Адазы Майма аймактыҥ Бӱлӱлӱ јуртында чыккан, ӱлӱп сӧӧктӱ алтай кижи. Ол оогошто ло эјези Варварала ӧскӱс артып калгандар. Ол экӱни кем чыдатканы эмди јарты јок. Иван Михайлович Томскто јакшы ӱредӱ алган. Область ичинде терелер аайынча талдама специалист болгон. Революциядаҥ озо ло оныҥ да кийнинде јылдарда терелер садып алары аайынча саду предприятиеде иштеген. Порфирий Ивановичтиҥ энези Евдокия Анфимовна эш-нӧкӧри Иван Михайловичле кожо терелер алып, бастыра Туулу Алтайды эбирип келгенин куучындайтан. Олор экӱ беш уулду ла беш кысту болгон. Билези јакшы јаткан. И. М. Чепкин 45 јаштуда божогон.

Евдокия Анфимовна эш-нӧкӧри керегинде куучындаза, ол ак-чек, иштеҥкей, ижин јакшы билер кижи болгон деп темдектейтен. Ол ӧдӱрим кижи болгон, политикага киришпеген. Республикан кӧмзӧдӧ Иван Михайлович јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинге болуш эдип акча бергени керегинде документ бар.

Порфирий Иванович Чепкинге беш јаш болордо, адазы божогон. Оныҥ да учун адазы санаазына јакшы кирбеген, ол адазы керегинде энезиниҥ куучындаганынаҥ ла уккан. Энези Евдокия Анфимовна (кыс ӧбӧкӧзи Старыгина) 1890 јылдыҥ тулаан айыныҥ 14-чи кӱнинде Чамал јуртта чыккан. Оныҥ таадазы орус каанныҥ черӱзинде 25 јыл болуп, Сибирьдӧӧн аткарылган. Ойрот автоном областьтыҥ кӧмзӧзинде Чамал јуртты эки орус биле тӧзӧгӧн деген документ бар. Ол билелердиҥ бирӱзи Старыгиндердиҥ билези болгон.

«Энемниҥ адазы Анфим Федорович Старыгин Чамал јуртта јаткан, оноҥ бир эмеш ӧйгӧ Чамалдаҥ ыраак јокто Толгойок ӧзӧктӧ јуртаган. Энемге 16 јаш толордо, оны Иван Михайлович Чепкинге эш-нӧкӧр эдип бергендер. Энем ӧгӧнине баргалакта, ол керегинде билбес болгон. Ырыс болуп, олор бек биле тӧзӧгӧндӧр. Ада-энем бой-бойын сӱӱген ле тоогон, балдарын сӱӱген. 1929 јылда адам јада каларда, энем сегис балалу арткан. Балдарына сӱӱжи, чыдамкайы, иштеҥкейи, ак-чеги олорды бутка тургузар арга берген» — деп, Порфирий Иванович энези керегинде эске алыныштарында бичиген.

П. И. Чепкинниҥ јаан барказы Герман Евгеньевич Чепкин АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ ордынчызы болуп иштейт. Јуукта ол таадазы керегинде бойыныҥ эске алыныштарыла ӱлешти:
— Оогошто ада-энем Улаган аймактӧӧн иштеп барарда, таадамныҥ айлында јӱргем. Бежинчи класста ӱренип турган болгом. Таадам кайдӧӧн лӧ барганда, мени ээчидип алатан. Ол тушта Порфирий Иванович педучилищениҥ директоры болуп иштеген. Педучилищениҥ туразы тудулган јылдар. Кийнинеҥ балдар амыраар «Черемушки» деп лагерь тудулган эди. Бу лагерь баштап тарый педучилищеге киретен. Таадам бу эки объектти тудар иштерде эрчимдӱ турушкан.

Таадамныҥ айтканыла, мени оныҥ јаан аказы Германныҥ адыла адагандар. Ол кижи Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда божогон.

Эмди ле прокуратураныҥ туразы турган јерде алдында јылдарда эки кат агаш тура болгон. Ол тура Порфирий Ивановичтиҥ адазыныҥ туразы болгон эмтир. Иван Михайлович аргалу-чакту јаткан. Таадазыныҥ адазы божоордо, энези ол тураны Совет јаҥга табыштырган. Ондый документ-чаазын бар. Ол ӧйдӧ айалга кӱч болгон. Каан ӧйинде Иван Михайлович Чепкин эл-јонноҥ терелер јууган. Ол садучы эмес, заготовитель болуп иштеген, эки туралу болгон. Бирӱзи ол эки кат агаш тура ла экинчизи эмди Бала табар тураныҥ јеринде турган.

Евдокия Ефимовна, эш-нӧкӧри божоордо, сегис балазын јаҥыскандыра чыдадып, бутка тургускан. Порфирий Иванович Чепкин энезиле колбулу кӧп эске алыныштарын куучындаар болгон. Јуу-чактаҥ энезине самаралар бичийтен. Энези ого эҥ ле кару, недеҥ де баалу болгон. Кийнинде мемуарларында да онойып бичиген. Оныҥ ӱч аказы јууда божогон. Эје-сыйындары мында ла јаткан.

— Таадам сӱреен ару-чек кижи болгон. Ондо ӱч записной книжка болгон. Бирӱзи иште, экинчизин јаантайын бойыла кожо алып јӱретен, ӱчинчизи дезе айлында јадатан. Олорго бастыра эдерге јаткан керектерин бичийтен. Иш эдилген соҥында, ӧҥдӱ ручкала темдектеп койор. Кажы ла кӱн ондый болгон. Бойын сӱрекей дисциплинада тудатан. Ол мындый таскадуны озо ло баштап билезинде, кийнинеҥ јуучыл училищеде алган — деп, Герман Евгеньевич айдат.

Таадазы мемуарларында мынайда бичиген: «Мени јуу-чакта аргадаган неме — ол тӧзӧмӧлдӱ, дисциплинированный болгоным. Бастыра јакылталарды чокум бӱдӱргем». Порфирий Иванович педучилищеде директор болуп иштеерде, эртен тура јарым сегисте иште болотон. Ол кажы ла кӱн кабинеттер сайын базып, кандый једикпестер бар болгонын бичип алатан. Оноҥ, ӱредӱчилер келген соҥында, бастыраларына јакылталар берер. Кажы ла кӱн ондый болгон. Айылда дезе јаантайын бала-барказыла болотон.

— Баркаларын коркышту сӱӱген. Јаман сӧстӧҥ болгой, кату сӧс качан да айтпаган — деп, Герман Евгеньевич айдат. Таадазы бир де бош отурбайтан, нени-нени эдип ле туратан.

Эртен ишке кийетен кийимин, ӧдӱгин эҥирде бойы ла белетеп алатан. Јол-јорукка барып јатса, бойы ла јуунадынатан. Ондо јуудаҥ экелген сагал кырар станок, кӱскӱ болгон.

Олор бир јерде јадатан. Порфирий Иванович эш-нӧкӧриле кожо эки уул чыдаткан, тӧрт барканыҥ кару таадазы болгон. Баркалары эмди бойлоры айыл-јуртту, балдарлу.
Герман Евгеньевичтиҥ таадазы керегинде эске алыныштарын угуп, Порфирий Иванович Слерди кандый јолло барзын, кандый ӱредӱге барар керек деп айдып туратан деген сурак бердис.

— Ол бир ӧйдӧ облисполкомныҥ јааныныҥ болушчызы болуп иштеген. Мен паспорт алып турарымда, бойыҥды «алтай» деп бичит деген эди. Школды божодорымда, меге Барнаул барып келер керек болгон. Ол тушта таадам Барнаулдӧӧн барып јаткан В. И. Чаптыновты мени кожо отургызып алзын деп сураган. Јолой Валерий Иванович менеҥ «Кайдӧӧн ӱренип барарга туруҥ?» деп сураган. Мен јуучыл училищеге деп айткан эдим. Валерий Иванович: «Удабастаҥ бис Кадында ГЭС тударыс. Анда инженерлер керек болор» — деген. Мен оны угала, инженер болорым деп санангам.

Политехке ӱредӱге кирерим дееримде, таадам удура нени де айтпаган. «Ӱренерге кӱӱнзеген болзоҥ, барып ӱрен» — деген. Ол тушта мен он јети јашту. Барнаулдӧӧн ӱредӱге кирерге барарымда, таадам кожо барган. Ол Барнаулда бойыныҥ таныштарында токтогон. Мениле кожо барган нӧкӧримле общежитиеде јатканыс. Таадам келип, курстарга барып јӱрдигер бе, ажандар ба деп сурайтан. Бис экзамендерди једимдӱ табыштырып ийеристе, ол јанып ийген. Мениҥ ӱредӱм јакшы болгон. Оноҥ черӱге баргам. Таадамныҥ меге ајарузы астай берген. Карындаштарым ӱренип турарда, ӧй эмеш ӧскӧ болгон. 1990-чы јылдар, кайда да карын аларга умзанатандар. Таадам вузтыҥ ректорыла таныжып, нӧкӧрлӧжип алган эди. Карындаштарымныҥ ӱредӱзи коомойтыган ла соҥында, ректор таадама «баркаларыҥ ӱренбейт» деп телефон соготон. Таадам мынаҥ једип барар. Бис оны сӱрекей тоогоныс, ачындырбаска албаданатаныс. Оныҥ да учун таадам Барнаулга барып, байа карындаштарымла эрмек-куучынды ӧткӱрген соҥында, олордыҥ ӱредӱлери оҥдоло беретен.

«Кандый ӱредӱ аларыҥ учурлу эмес, учурлу болгоны — сен алган ӱредӱҥ аайынча профессионал болор учурлу. Ол тушта јӱрӱмиҥде ончо јакшы болор» — деп, таадам айдатан. «Аайына чыгып болбос айалгалар болбой јат», «бӱгӱн сӱрекей кӱч, је эртен јеҥил боло берер. Меге бӱт. Мен јууны ӧткӧм лӧ билерим» деп айдатан. Мен эмди таадамныҥ ондый таскадузы аайынча јӱредим.

Бойым оогошто ондый ла тӧп бала болбогом. Школдо ада-энелердиҥ јууны болгондо, таадам баратан. Мен дезе айылда санааркап калган отурарым. Эм таадам келип, нени айтпагай деп. Бир катап урокто баштактангам. Јаанам РСФСР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи болгон ло педучилищеде иштеген. Айылда јаанам мени алдырып, «отургышка отур» деген.

Оноҥ «Биологияла керектериҥ кандый?» — деп сурап баштаган. «Ӱредӱчи јиит кижи бе эмезе јажы јаандап калган ба?» — деп сурап ла турган. «Јаана, је кайдарга туруҥ, јиит ӱредӱчи» — деп айткам. «Сен канайып тургаҥ, јиит ӱредӱчиге урок ӧткӱрерге не чаптыгыҥ јетиредиҥ!» — деп, ол кӧмӧлӧгӧн эди. Мен ол тушта уйалып, јаанамныҥ айтканын јанчыкка салгам.

— Јылдар соҥында, таадагардыҥ кандый кылык-јаҥын алганар деп сананадар? Оныҥ Слерге берген таскадузын, ченемелин бойоордыҥ балдарарды таскадарында тузаланадар ба? — деген сурагыска Герман Евгеньевич мындый каруу јандырган:

— Кылык-јаҥын аларга кӱч болбой. Је таадамды билер улус мени кылык-јаҥыла оны тӧзӧгӧн дежет. Кандый бир неме јарабаза, кӧстиҥ кӧскӧ, чике айдадым, бойымныҥ јилбӱлериме болуп јӱрбейдим. Бистиҥ биледе качан да ондый неме болбогон. Биске эҥ учурлу неме — ол биле, билелик байлыктар. Таадама балдары ла баркалары эҥ учурлу болгон. Ол бистиҥ учун јӱрген, эмди бис балдарыс учун јӱредис.

Таадам эске алыныштарында Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде кем де угы аайынча бӧлинбеген, бастыразы нак болгон деп бичиген. Јайрадылышту 1990-чы да јылдарда албаты тӱҥей ле биригер, нак болор деп айтканы санаама јакшы кирет. Таадам сӱрекей тӧрӧлчи кӱӱндӱ кижи болгон. «Кӧп јараш јерлер кӧргӧм, је Алтайдаҥ јараш јер јок» деп айдатан.

Јуу божоордо, Москвага келеле, анда озо ло баштап Туулу Алтайдаҥ барып ӱренип турган јерлештерине јолугарга барган. Ол керегинде эске алыныштарында база бичилген.

Порфирий Иванович Чепкин Алтай Республиканыҥ Эземиниҥ бичигин белетеер кӱреезиниҥ ижин башкарган деп ӧрӧлӧй бичидис. Ол бастыра он тӧрт том бичик чыгарарында эрчимдӱ турушкан. Кийнинде јаан барказы Германга «Бичиктер чыгарганым — јӱрӱмимде эдип салган эҥ учурлу иш» — деп айткан эмтир.

Чаган айдыҥ 29-чы кӱнинде П. И. Чепкинниҥ бала-баркалары јуулыжып, кандый ла уур-кӱчтерди ӧдӱп, балдарына јӱрӱм берген сӱӱген ле кару таадазын эзедип салар.

Порфирий Иванович керегинде эзем ӱйедеҥ ӱйеге ӱзӱлбей улалар.

Кырчын ЯШЕВ
Фотојурукта: П. И. Чепкин эш-нӧкӧриле, бала-барказыла