Алтайдын Чолмоны

Бийикке учкан планер…

29.01.2024

Владимир Александрович Раменскийге учурлалат

Совет ӧйдиҥ ле Россияныҥ јурукчызы, график, ӱредӱчи, РСФСР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Россияныҥ нерелӱ јурукчызы Владимир Раменский (28.07.1927 — 23.05.2017) керегинде Россия Федерацияныҥ нерелӱ јурукчызы Амыр УКАЧИННИҤ «Бийикке учкан планер…» деп бичимели јарлалат.

Туулу Алтайга ла оныҥ албатызына бойыныҥ јаан сӱӱжин сыйлаган ӱредӱлӱ орус улус: Андрей Анохин, Андрей Данилин… Мен бу озочыл кӧрӱмдӱ, кӱӱн-санаалу, кайкамчылу улустыҥ тоозына ӱредӱчим Владимир Александрович Раменскийди кожодым. Олор Алтайды, оныҥ эл-јонын аҥылу сӱӱшле сӱӱген. Ол јаан ла јарык сӱӱжине озочыл санаа-шӱӱлтени таркадар, ӱредер јаҥы учур берген.

Алкы бойы јаан Ус јурукчыныҥ ла ӱредӱчиниҥ јеҥил эмес, је мактулу јолын ӧткӧн. Кызы Юлия Раменская адазыныҥ јӱрӱмдик ле јайаандык ижи керегинде «Владимир Раменский. Жизнь и творчество» (Барнаул, 2021) деген бичигинде сӱреен толо, чындык бичиген… Кыдат-Кӱнчыгыш темир јолдогы Хайлар деген калада чыккан. Темирјолчы-инженердиҥ билези оныҥ кийнинде Алтай крайдыҥ Озерки деген станциязына кӧчкӧн… Адазын кату 1937 јылда айдаган (репрессиялаган). Ээчиде ле база јаҥы тӱбек келген — Германия бистиҥ ороонго табару эткен. Оогош Володя 13 јаштуда Озеркиниҥ лесхозыныҥ гаражына иштеерге барган. Ачына-тороныҥ, сооктыҥ, уур-кӱчтердиҥ бала тужы… Сахалинде 7 јылга шыдар ӧйдиҥ туркунына Совет Черӱде јуучыл службазын ӧткӧн. Тӧрӧлине, билезине кунукла толгон кату јиит ӧйи…

Владимир Александрович керегинде эске алыныштарымныҥ ортозына оныҥ куучындаганынаҥ кийдирерим. Онызы биске кереестеп айткан куучындарынаҥ болор.

Нениҥ учун ол јурукчыныҥ јолын талдап алганы керегинде берген сурагыма каруу эдип эске алыныштарыла ӱлешти… бу тӱӱкилик учуралды оныҥ ончо ӱренчиктери билер…

Бистиҥ ӱредӱчибис јурукчы болорго сананбаган да. Оогоштоҥ ала инженер болорго амадаган… 1950 јылдардыҥ учы. Сахалинде јуучыл службазын ӧдӱп турган ӧйдӧ тайгада болгон ӧртти ӧчӱрерге келишкен. Канча кӱндер-коноктор туркунына кӱнди, оныҥ јарыгын ас, тамчы ла кирези кӧргӧндӧр…

Старший сержант Раменскийге ле оныҥ бӧлӱгине ӧртти ӧчӱрзин деп бир јерди берген. «Егерь бисти ишти бӱдӱрип салдар, эмди часть јаар трактка-јолго јетире јойу барыгар деди. Иш бӱткен деп, омок, сӱӱнчилӱ барып јаттыс. Је барып ла јадыс, барып ла јадыс, тайганыҥ учы-кыйузы јок, кӧрӱлбес. Оноҥ ло ичкери алдымда јарык јер кӧрӱнди. Кыйгы-кышкыла ичкери јӱгӱрдим. Кенетийин јуугында јараш кызыл чечекти ајарып кӧрдим. Чечекти кургадала, энеме самарала кожо ийер деген санаа келди. Је байагы чечек кӧскӧ лӧ ӧчӧмиктелип, кӧксимек-кызыл ӧҥдӱ боло берди. Шак ла бу ӧйдӧ меге јурап билген болзом, бу јарашты чеберлеп алар эдим деген санаа килт ле кирди…»

Салым бойы оны бу јайаандык јолды талдап алзын деп ичкери апарган ошкош. Айса болзо, оныҥ бу јаан амадузы јӱрӱмдеги учураган уур-кӱчтерди ӧдӧргӧ болушкан болор бо…

Службазын ӧдӱп, Алтайга кайра јанган. Гаражта механик болуп иштеп тура, коштой ло эҥирги школды божоткон. Художественный ӱредӱни Казаньдагы художественный училищеде, Москвада Полиграфиялык институтта алган.

«Черӱге алган кийнинеҥ 7 јылга јуук ӧй ӧтти. Нӧкӧрим Юрала экӱ младший офицерлер де болорго кӱӱнзегенис, угузу-заявление де бичигенис. Бу ла ӧйдӧ бистиҥ јылдыҥ демобилизациязы керегинде јакаан келген. Је бис черӱдеҥ барар деп шӱӱлтеге келгенис…

Барнаулга он сегис коноктыҥ туркунына јеткем. Бу јӱрӱмде мени салым апарган болор. Меге эҥ артык айалганы айткандар — барып јадар экскаватордо иш, јакшы ишјал, кийнинде организациядаҥ ӱредӱге ийери, јакшы стипендиялу инженерге ӱредери». Владимир Александровичтиҥ айтканыла, колы сӱркӱштӱ (мазут), чынык ишти ӧткӱретен ородоҥ чыкпай да турган болзо, је олорго каруузын ак-чегинче берген: «Јок, меге эҥирги школдо 8-чи классты божодып, кыйалтазы јогынаҥ јурукчы болор керек».

Владимир Александровичле 1982 јылда Горно-Алтайскта ӧткӧн «В горах голубого Алтая» деген кӧрӱде танышкам. Бу јаан кӧрӱде текши Сибирьдиҥ јурукчылары турушкан. Бистиҥ адабыс Б. У. Укачин мени бойыныҥ нӧкӧри В. А. Раменскийле таныштырар амадула эл театрда ӧдӱп јаткан кӧрӱге апарган.

Мастер-ус бойыныҥ јаан ла јалбак алаканын берип: «Владимир Александрович» — деп айткан эди. Кӱреҥ кӧстӱ, чачы буурыл, кыскачак ээк сагалы агарып јӱрген. Бот мындый јалакай чырайлу кижи јылу кӱӱниле кӱлӱмзиренип турды. Ол караҥуй оправалу очкизин тӱзедип ийеле: «Художественный училищеге кирерге тураар ба?» — деп сурады. Мен бу ӧйдӧ школдо 8-чи классты божодып јаткан тужым, јурукчы болорго амадап, ДХШ-ныҥ белетеништӱ курстарына јӱрӱп тургам… Је эртезинде кенетийин ле оорый береримде, мени «скорыйла» инфекционный эмчиликке апарган…

Кӧрӧр болзо, адабыс Москвада ӱренип турар ӧйинде В. А. Раменскийле јакшы таныш болгон эмтир. Јурукчы јербойыныҥ бичик басмазыла иштеген, бир канча бичикти кееркеткен. Бис таныжып турган ӧйдӧ поэзияныҥ јурукчыныҥ кееркеткен «Горы и Звезды» деген бичиги чыккан. Кееркеткен јуруктарыныҥ оригиналдары «В горах голубого Алтая» деген кӧрӱге эптӱ келижип тургузылган. Ары јанынаҥ ырызыс тартып, фотокорреспонденттердиҥ бирӱзи кӧрӱниҥ ачылтазын согуп турала, алтай культураныҥ ишчилерин, јергелей турган јайаан јайалталарын — В. И. Эдоковты, И. И. Ортонуловты, Б. У. Укачинди, В. А. Раменскийди, К. Ч. Тӧлӧсовты база согуп алган…

«…Јерлештери Борис Укачинле 1965 јылда таныштырган. Заочник бойы Москвага сессияны табыштырарга јылда бир канча катап келип туратан. Шак ондый јол-јоруктардыҥ бирӱзинде бис «Прага» ресторанда танышканыс. Амзаганыс, поэттер ӱлгерлерин кычырган…» — деп, меге Владимир Александрович куучындаган.

Бир эмеш оҥдолып, эмчиликтеҥ чыгып, 1982 јылдыҥ кичӱ изӱ айында адамла кожо Барнаул јаар атанганыс. Кала бойы санаамда кызыл кирпич тураларыла арткан, тышкары изӱ, тынчу ӧй болгон. Бис Владимир Александрович Раменскийдиҥ айлында токтогоныс. Айыл ээлери сӱрекей кӱндӱзек улус, бисти јылу уткуган. Зоя Ивановна ла Юля Раменскийлерле таныштыс. Јаш корбо Юляныҥ будында балу узак јазылбай турган. Владимир Александрович бисти болужы јаан мумиены экелип берзин деп сураган. Мумие, байла, болушкан болор. Нениҥ учун дезе Юляныҥ буды јаан удабай јазыла берген.

Бу јол-јорук ӧйинде јурукчыныҥ мастерскойында болдыс. Мастерской Энтузиасттардыҥ адыла адалган оромдо турган. Мында В. А. Раменскийдиҥ мастерской аайынча айылдажы Василий Рублевло таныштыс.

Владимир Александрович мениҥ иштеримди кӧрӱп, бир канчузын кӧргӱзерге талдап алды — экзаменди табыштырарга јараар деген јӧпти аларга. Ол экзамендер ӧйинде мениҥ јаныма келип, јураганымды кӧрӱп, та нени де айдып беретен. Мен НХУ-ныҥ (Новоалтайск кала, Восточный ором, 3) общежитиезинде Сергей Дедов, Михаил Сухоруков деген јаан уулдарла кожо јаткам. Мен јӱк ле 15 јашту болгом. Эмди бойымныҥ 15 јашту уулымды кӧрӱп, бойымныҥ оогош болгонымды јакшы оҥдойдым. Ченемелдӱ, јӱрӱмди кӧргӧн абитуриенттердиҥ ортозында, кезиктери черӱниҥ кийнинеҥ ине, мен дезе јӱрӱмниҥ аайын, учурын чек билбес болгом. Владимир Александрович, айса болзо, мени оныҥ учун кичееген, ӱредӱге киреримди ајарузында туткан болор бо. Орус тилле экзаменде мениҥ јогымды чӱрче ле кӧрӱп ийген. Мен дезе орус тилле сочинениени ӧрӧги адалган јииттерле кожо ло табыштырарым деп бойымда ла шӱӱгем. Је, кӧрӧр болзо, меге, национальный школдо ӱренген ӱренчикке, изложениени табыштырар керек эмтир. Айла, бир кӱнге эрте. Эрте таҥда дежурный ойгосты. Мен тӱрген ле телефонго јӱгӱрдим. Телефонныҥ трубказында Владимир Александровичтиҥ чочыган ӱни: «Тӱрген ле орус тилле экзаменге!» Мени ӱредӱге кирип алзын деп сӱреен болушкан, кичееген.

Онойып, 1986 јылга јетире ол бистиҥ группаныҥ таскадаачы-кураторы болгон эди. Новоалтайскта художественный училищеде бистиҥ группа озо баштап 0-12, оноҥ 0-22, 0-32, 0-42 деп адалган. 1982-1986 јылдарда ӱренгенис. Владимир Александрович композиция ла шрифтовой графика аайынча ӱредӱчибис болгон. Сананзам, композицияныҥ урокторы тегин, калас болбогон. Кожо ӱренген ле тургуза ӧйдӧ јайаандык иште иштеп јаткандар В. А. Раменскийдеҥ алган билгирдиҥ шылтузында јайаандык тереҥ шӱӱлтеле башкарынып, ижин бӱдӱрерге ӱренген, таскаган…

ТУУЛУ АЛТАЙ

Бистиҥ Ӱредӱчибис ойгор, ыраада кӧрӧр кижи болгон. Ол, байла, бистиҥ баштапкы курстыҥ кийнинеҥ Туулу Алтай јаар барарысты ажындыра билген болор. Шак оныҥ учун Амыр Укачин керек болгон. Јаҥы јерлерди оноҥ ӧскӧ кем айдып беретен… Плэнерди бис Јоло јуртта ӧткӱргенис (1983 ј.). Экинчи курстыҥ кийнинде бисте јайгы практика Магаданда ӧткӧн, нениҥ учун дезе бисле кожо бир группада Юра Андреев ӱренген. Ада-энези В. А. Раменскийле таныш болгон ло Магаданда иштеген.

Мениҥ тӧрӧӧн-туугандарым (Јолодогы совхозтыҥ јааны С. С. Тузачинов ло совхозтыҥ баш ветэмчизи М. Г. Басаргин) бистиҥ группаны азыйгы школдыҥ эски туразына јаттыргызып, курсак-тамакла јеткилдеген. Михаил Григорьевич этле болушкан. Оныҥ кийнинде курста кожо ӱренип турган бир канча јииттерле Кеҥиниҥ кӧли јаар шӱӱндӱ балыктаарга барып туратаныс. Азыбашты (карась) сӱреен арбынду тутканыс.

Балдар Јоло јурттыҥ јанын јураган. Мен группала кожо бир канча кӱн јӱргем. Оноҥ суранып алала, меге кураа тӧрӧӧндӧримле кожо таҥ атту тайгалап барганыс. Мен јӱк ле одорок кеминде болгом ине (плэнерде этюдтарды бир де јурап болбойтом, группаны таштап, кӧп ӧйди тайгада ӧткӱргем), байла, оныҥ учун мен бойымныҥ јӱрген аайымла Владимир Александровичти санааркадып, санандырган болорым. Је ол меге нени де айтпаган, ајару этпеген.

Владимир Александрович бисле тегин онойдо куучындашкан ӧйдӧ бойыныҥ бала тужы керегинде айдып туратан. Ол 13 јаштуда 7-чи класста ӱредӱзин артыргызып, кӧлӱктерди чыныктаарына ӱренерге Озеркиниҥ лесхозыныҥ гаражына келген. Јуу-чактыҥ ӧйи, иштеер улус једишпей јаткан, оныҥ учун уулчакты ишке алган. Шыркалу солдат слесарь ӱреткен. Колын госпитальда эмдеген. «Кӧлӱктиҥ кажы ла темирин ундыбаска ӱреткен. Кажы ла темир-деталь та неге де тӱҥей, айдарда, ондо бойыныҥ ады бар. Кӧлӱкти ич јанынаҥ јундыртар: «Капотты ушты… Кӧлӱктиҥ ичи-бууры ару болзо, ол јакшы иштеер…» Кижи ле ошкош. Онойдо ло кижиниҥ санаа-кӱӱни ару болор учурлу, керектери дезе ару, тӧзӧгӧлӱ болор керек…»

Ӱредӱчи де мени кӧрӱп, бойыныҥ бала тужын эске алып, кедер одорокты адылар деген кӱӱн-санаа болбогон до болор. Тайгадаҥ бурылып, балдарла кожо јуранарын, этюдтарды бичиирин улалттыс. Миша Сухоруковло кожо, кайра баратан билет аларга, Оҥдой јаар барганысты бир де ундыбайдым… Јайаандык иштиҥ кийнинеҥ кӱреелей отурып, чайлап, куучындажарыс. Владимир Александрович колына гитаразын алар, јымжак кӱӱ јайылар. Кижиниҥ кӧксине конор Паганининиҥ, Шварц-Рейфлингенниҥ прелюдиялары, Таррегиниҥ «Воспоминание об Альгамбре», Джулианиниҥ «Ручеек», Иванов-Крамскойдыҥ «Ах ты душечка», «На заре ты ее не буди» деген кӱӱлери. База ӧскӧ авторлордыҥ кӱӱлериниҥ ады-јолдоры ундылып калган, јӱк ле кайкалга бодолду Каркасси, Андрей Сихра, Сеговия деген аттары арткан… Санат керегинде куучын-эрмек ажыра бийик кӱӱле таныштыру ӧткӧн. Ол бисти табынча, табылу эҥ ле бийик санатка ӱреткен.

«Гитарага нотала ойноорго черӱде ӱренгем. Гитарала ойноорго самоучительди алгам. Билгирге, билерге јӱткигем — деп, Владимир Александрович куучындаган. — Ӱзеери гитара эҥ ле демократичный ойноткы ине. Оны бойыла кожо до алып јӱрерге јараар.

Мастерскойго келип, ишти баштаардаҥ озо, ишке «киредим». Гитарала ойногоны сабарларыҥды кыймыктадып, таскадарга, jайаандык иштиҥ алдында кÿÿнди токынадарга болужат…»

Та нениҥ де учун бистиҥ группа эки jара бöлинген. Ӱредÿчиниҥ куучынын кулактыҥ кырыла да укпайтандар ла оныҥ куучын-эрмегин, сöзин угарга ого тартылып jÿргендер болгон. Бу бöлÿниш анчада ла jайгы практика öйинде иле кöрÿнген. Jе онойдо ок ол бойы да бисти, jииттерди, мени, Юра Андреевти, jаштарыла эмеш jаан – Миша Сухоруковты, Юра Константиновты, Юра Сопельнякты башкалап, аҥылап туратан. Jе Юра Андреев jаш бойында ла jÿрÿмниҥ jеҥил jанына удура туруп болбой, jаан курстарда урокторды, занятиелерди божодып туратан. Ӱредÿдеҥ чыгарбазын деп, черÿге барган… Jÿрÿм ле салымныҥ jолы бисти бой-бойыстаҥ ырадып салды. Арткан балдарла бис бÿгÿнге јетире наjылажып-нöкöрлöжип jÿредис. Ончозы Москваныҥ художественный вузтарына кирип ÿренген. 2018 jылда нöкöрис Юра Сопельняк jÿрÿмнеҥ jÿре берген…

Jе ол 1983 jылда, бистиҥ öктöм, jиит, jаш тужыста, jÿрÿм керегинде jилбилÿ, бÿдÿмjилÿ куучын-эрмектер öткöн эди. Владимир Александрович биске Казаньдагы художественный училищеге киргени керегинде база куучындаган…

Владимир Александрович Раменскийдиҥ jайаандык ижи Туулу Алтайла бек колбуда. Новоалтайскта художественный училищеде ÿредÿчи болуп иштеп тура, ол алтай jурукчылардыҥ канча ÿйезин таскатакан, ÿреткен. Башка-башка jылдарда оныҥ ÿренеечилериниҥ тоозында Владимир Букачаков, Алексей Тартыков, Сергей Дыков, Борис Суразаков, Вячеслав Торбоков, Борис Киндиков, Карыш Кергилов, Амыр Укачин, Наталия Романенко, Владимир Ельников, Николай Торбоков, Арчын Баданов болгон… Ол канча катап такыптаҥ чыгарылган «Солоҥы» деген алтай азбуканы, алтай тилле «Таныктöсти» кееркедип jазаган…

Владимир Александровичтиҥ эске алынганынаҥ: «Бис Полиграфикалык институттыҥ ÿч ÿренеечизи Алтай, Улаган аймак jаар барар деп jöптöжип алганыс… Поэт Аржан Адаров Игнат Ортонуловко болужып берзин деп бичип ийген. Балыктуjулдаҥ ат табылбаган. Öлöҥ ижиниҥ кидим öйи. Игнат Иванович атты тöрööндöринеҥ тапкан. Атты ээртеерин кöргÿзип, арчымакты ээрге арта салып берди. Бис курсак-тамакты, азыкты садып алдыс. Азык-тÿлÿкти, бар-jогысты атка коштоп, бойыс Алтын-Кöлгö jетире jойу бардыс. Кара jойу барып ла jадыс, орык та jол jок. Кайдаар барар деп сöс блааштыс. Мен башкараачыныҥ молjузын бойыма алындым.

Айла, мениҥ чазымныҥ буузында оогош компас болгон. Ол jолды, jердиҥ аайын jарт, чокум кöргÿзетен. Оныла башкарынып, бир канча öйдöҥ jаан эмес кöлгö jеттис. Сууга эҥчейеримде, тÿбинде аттыҥ изи кöрÿнди… «Бис – чын jолдо!» – деп айдала, аттыҥ изин jолдошторыма кöргÿстим…»

Владимир Александрович jÿрÿмде де jаантайын чындык jолды, ууламjыны табатан…

«Экинчи ар-бÿткенди öлÿ эмес, jе jÿрÿмдик ийделÿ, тынышту, ээлÿ, байа поэзиядый ок болзын деп jураарга озо ло баштап лапту сананарга ÿренери сÿреен керектÿ, учурлу…»

МОСКВА JААР JОЛ-JОРУК

1985 jылдыҥ кышкы каникулдарында училищениҥ ÿчинчи курсы Москва jаар jол туткан. Амадузы – Москвала таныжары. Владимир Александрович бисти Третьяковкага, Пушкинниҥ адыла адалган музейге, ороонныҥ тöс калазыныҥ кереес jерлерине – Кремльге, Кызыл тепсеҥге, В. И. Ленинниҥ мавзолейине апарган. В. И. Суриковтыҥ адыла адалган институтла, Полиграфикалык институтла таныштырды. Бийик ÿредÿлÿ заведениелерге кирип, айса болзо, ÿренгедий учурал келижер деп…

Бу мындый jол-jоруктар туура, ыраак jерлердиҥ ÿренеечилериниҥ кöрÿмин, билгирин элбеткен. Ӱредÿчибис, байла, вузтардыҥ башкартуларыла ажындыра куучындажып-jöптöжип салатан. Нениҥ учун дезе биске мастерскойлорго кирерге, ÿредÿниҥ öдÿп турган аайын кöрöргö jарамыкту арга берилген. Öткöн бу jол-jорукта бисти НХУ-ны божоткон ло Суриковтыҥ адыла адалган МГХИ-ниҥ ÿренеечилери болгон Вячеслав Торбоков, Александр Кузнецов уткуган… Бу ла jол-jорук öйинде Владимир Александровичтиҥ уулы Евгений Раменскийле танышканыс…

Бисти Ӱредÿчибис бичикти сÿÿрине ÿредип салган. Бичикти тирÿ деп айдарга jараар. Сынына чöйилген бÿдÿмин сÿÿген. Ол кандый да солун ла кöдÿриҥилÿ кöрÿнетен…
3-чи курстыҥ экинчи jарымында интерьердиҥ композициязыла иштенгенис. Ӱредÿчимниҥ башкартузыла меге «Г. И. Чорос-Гуркинниҥ графиказы» деген чÿмдемел кöрÿниҥ интерьерин белетеериниҥ аайыла ÿлекер тургузар керек. Кöрÿ Алтай крайдыҥ музейинде öдöтöн болгон. Ӱредÿчимниҥ айтканыла, мен музейдиҥ ишчилериле куучындашкам. Олордыҥ кöп лö jаны эпши улус, jе олордыҥ ортозында бир ле эр кижи мениҥ санаамда арткан — сагалду, арыксымак бÿдÿмдÿ, «битломандардыҥ» чачы ошкош узун чачту, очкизи jаан билимчи. Бÿгÿнги кÿнде ол jарлу санатчы Михаил Шишин. Кийнинде туштажарыста, билимчи мени танып ийген, ол тушта сананып алгам деп айткан эди…

ӰРЕДӰНИҤ КИЙНИНДЕГИ ТУШТАЖУЛАР

Совет Черÿде службамды öдÿп, Москвада институтка кирип, мен Барнаулды öдÿп jада, Раменскийлердиҥ билезин табаратам. Олор мени бойыныҥ jуугы ла чылап, акту кÿÿндеринеҥ уткугылайтан. Кандый да öйдö конорго, токтоорго jараар болгон. Ӱредÿчиниҥ ижи чокум ээжиле де öдÿп турган болзо, jе Владимир Александрович ÿренчиктериле куучындажарын jакшызынатан. Бистиҥ тöс каладагы jÿрÿмис керегинде jилбиркеп угатан.

Бодолында, öй бир ле jерде туруп калгандый, ӱредÿчибис карыбаган, ол ло бойы ошкош – кайра тараган буурыл чачы, маҥдайы ачык, карасымак кеберин, jÿзин чек эттирте кайчылаган сагалы кееркеткен. Jылу, jалакай чичке кöстöри сеге аjарулу кöрöр… Кеберкек, сÿрлÿ кижи. Сананзам, Ӱредÿчимниҥ канында кÿнчыгыш кан болгон… Владимир Александрович сÿреен эптÿ, бир jик jок эдип кийинетен. «Английский костюм», галстук, ап-апагаш чамча. Эмезе чÿмдÿ джинсалар, клеткалу jараш, jылу чамча, кезикте кеен боро джемпер ак сагалын сÿрлÿ кöлöткöлöйтöн… Санаама кирет, Туулу Алтай jаар jол-jоругыныҥ бирÿзинде мениҥ чыккан кÿниме учураган эди. Бойыныҥ кÿÿнине jарап турган аайынча, меге jылу, кöк öҥдÿ, клеткалу «стильный» чамча сыйлаган.

Тыш бÿдÿмиле, кийген кебиле, базыдыла, куучыныла азыйгы jуруктардагы jурукчыларга тÿҥей кöрÿнетен. Ӱредÿчимниҥ-jурукчыныҥ бÿдÿми санаамда онойдо ло арткан…

Институтты 1996 jылда божодып, бир канча кöрÿлерде туружып, Россияныҥ Јурукчыларыныҥ биригÿзине кирерге рекомендациялар керек болгон. Мен сöс jогынаҥ ӱредÿчиме jайаандык характеристиканы бичип берзин деп баштангам. Владимир Александрович мойношпогон. Байа jаҥду ла деп, кыска эдип бичибей, эки листке ол ло тарыйын узун, толо эдип бичип берген. Мынаҥ оныҥ jаҥы баштанып jаткан jурукчыны ла ÿренчигин баалаганы, тоогоны иле кöрÿнген. Берген рекомендациязын бойымныҥ кöмзöмдö чеберлейдим…

Владимир Александрович 1997 jылда Туулу Алтайда бойыныҥ таҥынаҥ кöрÿзин ачар амадула Горно-Алтайск jаар уулы Женяла кожо «Газельдÿ» келген. Ол акчазы jок то болзо, jе сÿÿнчилÿ öйлöр болгон. Нöкöрлöрим Сергей Дыковло, Виктор Вакулевле кожо ӱредÿчибистиҥ иштерин чÿрче ле ÿч jаан залга илип салдыс. Ӱредÿчибис бойыныҥ иштеринеҥ башка ÿренеечилериниҥ иштерин экелген. Мында jаан эмес композициялар, онойдо ок jаан макеттер болгон. Ол öйдöҥ jакшынак фотоjуруктар эмди де бар. Öйди куучын-кумыйла, ачык-jарык айалгада öткÿргенис…

Кöрÿниҥ ачылтазында ÿредÿчи Эл музейге сыйлайтан jуруктарын, иштерин темдектеп алатан учурлу болгон. Бир эстампты талдап алдыс, карандашла бÿдÿрген ижин сыйлазын деп сöскö кийдирип болбодыс. Ӱредÿчимди «Дождь в горах» деген jуругын сыйлазын деп сурадым. «Слердиҥ ижигер музейдиҥ фондында jажын чакка алтай албатыга эткен сый болуп артар» — деп айттым. Владимир Александрович jöпсинип, шак ла бу ижин сыйлаган… Кöрÿниҥ ачылтазында Туулу Алтайдыҥ jажы jаан, ченемелдÿ jурукчылары ла культураныҥ ла санадыныҥ ишчилери келген: Сергей ле Зинаида Янсондор, Прокопий Елбаев, Мария Барантаева, Jыбаш Каинчин, Ногон Шумаров ло о. ö. Мениҥ ада-энем сöс jогынаҥ келип, нöкöрин jöмöгöн. Öткöн öйгö кайра кöрÿп, бу олордыҥ калганчы туштажузы деген санаа келет. Олор бойлоры да билген, оныҥ учун бой-бойлорына эҥ ле jылу, учурлу, jакшы сöстöрди айткан…

Чындап, бу jол-jоругында Владимир Александрович ле уулы Женя бистиҥ айлыста токтогон. Эҥирлер сайын чайлап, адамла кожо узак куучындашкылайтан. Амзаган. Адам ÿлгерлерин кычырган. Нöкöриниҥ поэзиязын jарадып, ӱредÿчибистиҥ ыйлаганы санаама кирет. Владимир Александрович бийик поэзияны баалап билетен…

Озеркидеги болгон туштажуларыс качан да ундылбас. Ӱредÿчибисти 80 jажына НХУ-даҥ ла институттаҥ, азыйгы ÿренеечилери, ÿредÿчи-коллегалары, онойдо ок тöрööн-туугандары, башка-башка jерлердеҥ кöп делегациялар келген. Мен видеокамерага, фотоаппаратка да сокком, коштой ло диктофонго бичигем. Зоя Ивановнаныҥ сураганыла ÿредÿчибис гитарала ойноп jатканын база согуп алгам. Владимир Александровичле jаан эрмек-куучынды база öткÿргем. Ол бойыныҥ ӧткӧн jолы керегинде кÿÿнзеп куучындаган, башка-башка сурактарга карууларын акту кÿÿнинеҥ jандырган. Ончозы менде. Владимир Александровичти јÿрÿм кöкÿтпеген. Меге jууныҥ кату jылдарына келишкен бала тужы, адазын отургысканы, художественный заведениелерге киргени ле ÿренгени керегинде озо айткан. Jе база бир кижиниҥ кöкси бöктöлöр эске алыныжын эзедип ийели. Сахалин ортолыкта черÿде öткöн службазыла колбулу учурал.

«Черÿде молjумды Поронайск калада таҥынаҥ танктар ремонттоор ротада öткöм… Озо баштап эскизи jеткен Т-26, Т-27, Е-34 деген танктарды, самоходный кöлÿктерди jасканыс. Полуторканы jазаарга ÿренип алзаҥ, танкты да jазап ийериҥ. Кажы ла темирдиҥ (деталь) адын эске ÿренип алгам: мынызы подкрылок, онызы трак, бу трактыҥ сабары… бортовой системалар, поршневой группаны эптештире тыҥыдары, плунжерный паралар, одыруны цилиндрлер jаар берери, ончозын башкарар баш фракцион… броняныҥ калыҥы 10 см jаан. Атту-чуулу Т-34 танктарды да чыныктаарга келишкен. Биске ончобыска 18 ле jаш, ойынчыктарыс дезе танктар болгон. Танктарды чыныктаарын билер болзоҥ, сен оныла маҥтадып, керек дезе адып та билер керек…»

Владимир Александрович танктарды ла самоходкаларды чыныктаары аайынча ченемелдÿ ус боло берген. Канча-канча jылдар öткöн дö кийнинде, ол jе ле деген темир «кайракандарды» jасканы, темирлериниҥ ады-jолдоры ла олорды бириктиретени керегинде куучындап туратан. Бир де темирди ундыбаган. Ол тужында меге мындый санаа келген: кöлÿктердиҥ-машиналардыҥ бÿдÿмин бÿткÿлинче билип, ол бойыныҥ билгирин-билерин бичиктерди кееркедеринде тузаланган…

Бистиҥ Ӱредÿчибистий улусты тöзööчилер деп адап jат. Тÿÿкидеҥ кöп оодоочы-бузаачы геройлорды jакшы билерис, jе тöзööчи-геройлор ас. Владимир Александрович Раменский – jурукчы-тöзööчи!

«Бичиктиҥ санады аҥылу, танылу санат, ол байа театр ошкош… Орчылаҥдый…ондый кöгÿс кöрÿм болор керек…»

Бичик кееркедерине бурылар болзо, оныҥ баштапкы jаан jеҥÿзи Константин Козловтыҥ «Чейнеш ле Карабаш» деген бичигиле колбулу. Ӱредÿчиниҥ jеҥÿлÿ jолы бу бичиктеҥ башталган. Шак ла бу бичик ак-jарыкка чыккан кийнинеҥ В. А. Раменскийдиҥ кемге де тÿҥей эмес jаан jайалтазы керегинде ончо улус айдып баштаган…

Ӱредÿчиниҥ баштапкы jеҥÿзи болгон бичиги – оныҥ полиграфиялык институттагы дипломный ижи. В. А. Раменский чокум, кöслö кöргöдий ишти табарга, кöргÿзерге Туулу Алтай jаар этнографиялык материалды jуур амадула келген. Кееркеткен jуруктары алтай телекейди табарга, кöргÿзерге болушкан.

«…Мында jайаандык ишке ичкери jÿткÿмел болгон. Айылда улус уйуктай берзе, кееркедим jуруктарла иштенгем. Jуруктарды тÿндер сайын чайлаар кыптыҥ столында jурагам…»

Дипломды корыырымда болгон экинчи ишти база адаар керек. Ол Г. И. Чорос-Гуркинниҥ jайаандыгына учурлалган. Л. И. Снитконыҥ каталогыныҥ македи. Ӱредÿчи-ус КГБ-ныҥ кöмзöзине jÿрӱп, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ самараларын кычырып, jуруктарыныҥ копиязын эткен. Материалдарды кöрÿп, ол актуга буруладып айдаткан jурукчыныҥ кенетийин ÿзÿлген салымы учун jÿреги сыстап, санааркаган. Оныҥ самараларын кычырып тура, jурукчыныҥ алтай балдарга jуранарыныҥ сургалын ачары jанынаҥ бичиген jолдыктарына учураган. Гуркинниҥ jуруктарыныҥ копиязын эдип тура, алтай кеп-кийимди, эдим-тудумдарды чындык jураарга чырмайган. В. А. Раменскийге jууп алган материалы jаркынду, чындык, чокум сÿр-кеберлерди кöргÿзерге болушкан. Дипломный ишти корулаары бийик кеминде öткöн. Ээчиде база бир jеҥÿ, «Чейнеш ле Карабаш» деген дипломный ишти – бичикти jаан удабай Алтай бичик басма кепке базып чыгарганын темдектеер керек.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ амадаганы, сананганы оныҥ кöксине бастыра öйгö конгон. В. А. Раменский сÿреен jакшы ÿредÿчи болуп, алтай jурукчыныҥ сананганын, амадаганын jÿрÿминде бÿдÿрген. Кöп öйин, ийде-кÿчин Новоалтайсктагы художественный училищеге берген. Барнаулда Ползуновтыҥ адыла адалган политехнический университеттиҥ дизайнныҥ ла архитектураныҥ кафедразын тöзöгöндöрдиҥ бирÿзи деп jолду адалат… Бÿгÿнги кÿнде оныҥ ÿренчиктери – дизайнерлер, архитекторлор, jурукчылар, ДПИ-ниҥ устары – телекейди jаҥырта кубултат. Ол jанынаҥ Барнаул jараш кала, оныҥ бÿдÿмин-кеберин онойдо ок В. А. Раменскийдиҥ ÿренчиктери бойыныҥ jайаандыгыла кееркедет.

«Jайаан jайалталу кижи бойыныҥ ару ийдезиле, санаазыла, ич-кöрÿмиле танылу, башка…» Владимир Александрович ондый кижини ол ло тарыйын аjарат, сезет.

Ӱредÿчиниҥ «Танзаган – отец алтайцев» деген алтай чöрчöктöрди jуруктарыла кееркеткени jайаандык ижиниҥ база бир jаан jедими деп jарт темдектелген. Jайаандык ижиниҥ чике бажында тургандарыныҥ бирÿзи шак бу иш.

«Алтай чöрчöктöрлö 1965 jылдаҥ ала иштеп баштаган ла ол бÿгÿнги кÿнге jетире кöнÿ улалат. Кееркеткен jуруктарыныҥ кажызы ла кожоҥдоп салган кожоҥдый…»

Бис оныҥ алтай чöрчöктöргö jураган jуруктарын эҥ ле артыгы, талдамазы деп чотойдыс. Ол кееркедип jураган jуруктарына Алтайдыҥ билдирбес-сезилбес ийдезин салган.

Чын, jайаандык jолыныҥ бажында ол бойыныҥ ÿредÿчизи Май Митуричтиҥ иштерин сÿÿген. Jе оноҥ, анчада ла алтай чöрчöктöргö jураган jуруктарында, сÿÿжинеҥ jайымга чыгып, jайа иштеп, кемге де тÿҥей эмес бойыныҥ марын-эп-сÿмезин тапкан… Бу jуруктарында Алтайга, оныҥ ар-бÿткенине, албатызына jаан сÿÿжи кöрÿнет. Кееркедим jуруктарыныҥ (иллюстрация) кезигинеҥ бойымды кöрöдим. Айса болзо, Владимир Александрович бойына jараган геройлорын мениҥ чырай-бÿдÿжимле jураган болор бо?..

Ӱредӱчи бойыныҥ jуруктарына алтай кулjаныҥ, кайа-ташка салган jуруктардыҥ кÿÿзин, тыныжын чебер салган. Алтай эдим-тудумды, айыл-jуртты, алтай кырлардыҥ бÿдÿмин сÿреен чындык кöргÿзет. Шак оныҥ учун jуруктары поэзияла толо, мында Алтайдыҥ бойыныҥ телекейи кöргÿзилген. Мында Тыва да, Якутия да эмес, jе Алтай, jаҥыс ла Алтай…

Калганчы туштажулардыҥ бирÿзинде Владимир Александрович Юлияныҥ кыстары Катяла, Надяла кожо Горно-Алтайск jаар бир ле кÿнге келип jÿрегендер. 2011 jыл.

«Таныктöсти» алтай тилле чыгарары jанынаҥ jöптöжÿге кол салар керек болгон. Ӱредÿчи мени бу ишти АР-дыҥ ÿредÿ ле билим министерствозыла кожо аjаруда тутсын деп сураган. Ол билезиле бистиҥ айылга кирген, балдарымды кöргöн (фотоjуруктар бар), энеме, С. В. Дыковко jолуккан.

Бис Владимир Александровичле калганчыга jетире телефон ажыра куучындашканыс. Санаама кирет, телефон согуп, ол бистиҥ адабыс Б. У. Укачинниҥ «Öлöргö jетире эм де узак» деген повезин кееркедип jураарына jöп сураган. Куучыныстыҥ учкары эзендежип турала, бистиҥ ÿредÿчибис, сакыбас jанынаҥ: «Öлöргö jетире эм де узак, öй бар, jÿрерис, иштенерис!» — деп айткан. Бу калганчы куучыныс болгон. Ӱредӱчибис jÿрÿмнеҥ сала берерде, бис Расул акамла кожо Владимир Александровичти калганчы jолына ÿйдежерге барганыс…

Jылу, айас jаскы кÿн турган. Албаты кöп болгон. Ӱредÿчибистиҥ мöҥкÿзин кöдÿрип салганыс.

Владимир Александрович оогоштоҥ ала инженер болорго амадаган. Бежинчи класста геометрияныҥ урогында ла планердиҥ сомын-ÿлгезин jураган, кийнинде оны чокум приборлор jогынаҥ, кöслö кöрÿп, бамбуктаҥ белетеген.

Белетеп, jазап турарда бажында бир ле санаа болгон – планер учар ба айса учпас па? Jе планер учуп чыккан…

Кажы ла ÿредӱчиниҥ амадузы ÿренчиктерине jаҥыс ла керектÿ билгирди берери эмес, jе ÿзеери бу билгирге кöгÿс байлыкты кожуп, олорды наjызы эдип, оноҥ ары апарып, келер ÿйелерле ÿлежери болуп јат. Владимир Александрович бойыныҥ кижилик кÿÿниле, ару, ак санаалузыла, jалакайыла агару молjузын ак-чек бÿдÿрген. Канча ÿйе jурукчыларды таскатты. Олордыҥ ортозында бу телекейди jаҥы кемине чыгарары jанынаҥ иштеерге амадап, jÿткип jаткандары база бар…

Ол узун ла кÿч, jе ырысту jÿрÿм jÿрген. Сÿÿген ле оны база сÿÿгендер. Оныҥ jакшызы бистиҥ jолысты jаантайын jарыдар… Бала тужында jайым учушка божоткон планеры телекей ÿстиле оноҥ ары учар, ончобыска ырыска jол ачар… Акту кÿÿниҥнеҥ сананган амадуҥа тыҥ тартылзаҥ, ол кыйалтазы jогынаҥ качан бирде бÿдерине кычырат…

(Бичимел кыстарта јарлалат)