Алтайдын Чолмоны

Тымуурган ӧйдӧ тымуларды сананып…

01.02.2024

Јылдыҥ белтир ӧйинде, кӱскиде-јаскыда, јаш тыму кӱйбӱреп чыгатан эмей. Чимириктиген, јӧдӱлдеген, тумчук-оосты маска-бӧслӧ туй бӧктӧгӧн улус калабыстыҥ оромдорында, автобустарда билдирлӱ кӧптӧй берди. Оору-тымулар керегинде јӱзӱн-башка куучындарды да кайда ла угарыҥ.

Ковид оору јабызаганыла, оны эске алары астаган, эмди улустыҥ куучындарында, јетирӱлик сайттарда кижиликти табаратан јаҥы јеткер – «Х оору» («болезнь икс») баштапкы јерге чыкты. Быјыл чаган айдыҥ 15-19 кӱндеринде Швейцарияныҥ Давос калазында ӧткӧн Телекейлик экономикалык форумда да ол керегинде куучын ӧткӧн. «Х оору» – илелеп таныыр кандый да чокум оору эмес, кижиликти табаратан чек јаҥы оору, оныҥ југужып јайылары, кижиниҥ су-кадыгына јетирер каршузы ковидтеҥ чик јок бийик болор, ого удурлажарга озолодо белетенер керек деп, Су-кадыкты корыырыныҥ телекейлик организациязы (ВОЗ) кычырган.

2016 јылдыҥ јаан изӱ-куран айларында сибирский язва деген јеткерлӱ оору Сибирьде табылып, јурт ээлемдерге ле тергеелерге јаан чыгым эткен. Билимчилердиҥ шӱӱлтезиле, сӱрекей изӱ ол јайда јажына тоҥ јерлер кайылып, тоштогы адалган ооруныҥ шылтагы болгон тоҥгон вирустар тынданып, јерге чыккан. Билимде тоҥ-тош јерлерде тоҥуп калган ла тынданар аргалу мындый вирустарды «зомби-вирустар» деп адап јат.

Билимчилердиҥ шӱӱлтезиле, озодо болгон југуш оорулар «тынданганы» јажына тош јерлер кайылганынаҥ да эмес, ар-бӱткендик байлыктарды, ол тоодо нефтьти табарга јажына тоҥ јерлерди касканыла, сууларла керептер јӱрери кӧптӧгӧниле колбулу. Анайда ок Јер-јиҥис јылып, Арктиканыҥ талай-теҥизиниҥ мӧҥкӱ тожы кайылып, ондо тоҥгон патогендер – кижиде, тындуларда ла ӧзӱмдерде оору табыларыныҥ шылтагы болгон кӧскӧ кӧрӱнбес сӱрекей оок микроорганизмдер – јер ӱстине чыгып ла тынданып, озодо болгон ооруларды јандырар, јаҥыларыныҥ табылар шылтагы болор аргалу.

Сибирьдиҥ билимчилери јебренде болгон оорулар эмдиги ӧйдӧ ойто чыккан учуралдарды шиҥдеер ле југуш оору јайылбазын токтодор шиҥжӱ-иштерди темдектеп турулар.

Мыныла колбой телекейдиҥ кӧп калыктарыныҥ јебрен мӧҥкӱлерди каспас, ондо јууган улустыҥ амырын буспас «байы» санааҥа кирер. Бодоштыра ла айтса, Европаныҥ Краков калазында Улу Казимирдиҥ мӧҥкӱзин, Альпы туу-сындарда Эциниҥ мумиязын, Алтайыста Ӱкектиҥ каан-балазыныҥ мӧҥкӱзин касканы санааҥа кирер.

Олордыҥ бирӱзин ле эске алалы. Јӱс јыл мынаҥ кайра, 1923 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 29-чы кӱнинде, билимчи Говард Картер Јебрен Египеттиҥ кааны Тутанхамонныҥ мӧҥкӱзи јуулган пирамиданы ачкан ла ондо табылган алтын-мӧҥӱн ар-јӧӧжӧ лӧ ӧскӧ дӧ табынтылар «ХХ чактыҥ ачылтазы» деп адалган. Табынтылардыҥ ортодо той балкашта «Фараонныҥ амырын бускан кажы ла кижини ӧлӱмниҥ канады табарар» деп бичилген бичик база болгон.

Фараонныҥ сӧӧги јаткан јерге кирген ле таш мӧҥкӱни ачкан улустаҥ 13 кижи јаан удабай божогон, ол тоодо казынтыларды ӧткӱрерин акчала јеткилдеген лорд Карнарвон, рентгенолог Вид, профессор Ла Флер, мӧҥкӱни корыыры аайынча специалист Артур Мейс ле о.ӧ. «Фараондордыҥ каргыжы» керегинде куучын-эрмек шак бу ӧйдӧҥ ала башталган.

Кийнинде, Тутанхамонныҥ мӧҥкӱзин каскан улустыҥ ӧлӱминиҥ шылтагын шиҥдеерде, олордыҥ ортодо кей-чык кирбес бӧктӱ јерде јаткан мумияларда улустыҥ су-кадыгына каршулу микробтор јӱсјылдыктарга «ӧлӱ» јатканы ла кей киргениле олор «тынданганы» база айдылган. Египтолог ло тӱӱкичи Захи Хаваастыҥ темдектегениле, озодо археологтор јебрен улустыҥ сӧӧги јаткан мӧҥкӱлерди меҥдей-шиҥдей казатан ла ондогы бар микробтор эди-канына кирип, оорып коройтон.

«Тамерланныҥ каргыжы» калыктыҥ «бай», «байланыш» деген јаҥыла колбулу јарлу база бир саҥ башка учурал.

1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ бажында Самаркандта улу јуу-башчы Тамерланныҥ мӧҥкӱзи јуулган Гур-Эмир деген мавзолейде казынты иштер башталган. Тамерланныҥ амырын бузарга јарабас, оныҥ мӧҥкӱзин ачса, јер ӱстине јуу-чактыҥ «ээзи» («эдӱзи») чыгары ла албаты-јонго айдары јок јаан шыра ла ӧлӱм экелери керегинде кеп-куучын озогы ӧйлӧрдӧҥ бери айдылып келген.

Мавзолейде чын Тамерлан јаткан ба деп быжу јартына чыгарга, мӧҥкӱни ачар јакылтаны СССР ороонныҥ башчызы И. В. Сталин эткен деген куучындар бар. Тамерлан (эмезе Аксак Тимур) — јер-телекейдиҥ атту-чуулу јуу-башчыларыныҥ бирӱзи, Дмитрий Донскойло, Орданыҥ Мамай ла Токтамыш каандарыла бир ӧйдӧ јӱрген кижи. Эмдиги Орто Азияныҥ, Иранныҥ, Ирактыҥ, Грузияныҥ, Азербайджанныҥ, Арменияныҥ, Афганистанныҥ јерлеринде јаткан калыктарды, анайда ок Россияныҥ, Китайдыҥ, Индияныҥ, Сирияныҥ, Турцияныҥ, Грецияныҥ ла Египеттиҥ јерлериниҥ кезигин јуулап, ол оок ук-калыктыҥ тергеезин айдары јок јаан империяга јетирген. Тамерланныҥ кату кылык-јаҥы тӱӱкиге кирген. Темдектезе, јакылтазыла Индияда олјого кирген 100 000 кижини ӧлтӱрткен, ого удура туруп чыккан Персияда дезе 70 000 кижиниҥ бажын кезип, тӧҥ эдип чоккон…

Тамерланныҥ сӧӧги јаткан мӧҥкӱни 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 20-зинчи кӱнинде (кезик јетирӱлерле 22-чи кӱнинде) ачкандар. Советтер ороонына фашист Германия табарып, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Археологтор ижин ээчий ле кӱнде токтодып, мӧҥкӱдеҥ чыгарган сӧӧктӧрди баштап Ташкент, оноҥ Москва јаар апаргандар.

Тамерланныҥ сӧӧк-тайагы Москвада 1941 јылдыҥ куран айынаҥ ала 1942 јылдыҥ ӱлӱрген айына јетире болгон. Оноҥ Самаркандка јетирилип, кӱчӱрген айдыҥ 20-зинчи кӱнинде јаткан јерине ойто јуулган. 1942 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 19-20 кӱндеринде Сталинград учун јуу-согуштарда совет черӱчилдер јайа согуп, фашисттерди јеҥип баштаган.

Мындый учуралдарга бӱдери-бӱтпези кажы ла кижиниҥ бойыныҥ кереги эмей. Је калыктыҥ «байлу», «јарабас» деген чӱм-јаҥдары ойын эмес болгонын, олорго ајарулу болоры, нениҥ учун, канайда табылганын лаптап шиҥдеери керектӱзин јӱрӱм канча катап кӧргӱскен.

Бистиҥ республикада Оҥдой аймактыҥ Кулады јуртыныҥ јуугында јаткан Сооруныҥ скиф корумдарын казарга археологтор ӧткӧн чактыҥ 1980-чи јылдарынаҥ бери ченежет. Јербойыныҥ эл-јоны оны кастырбай удурлашкан, кӧп айдылбай турган шылтактардыҥ бирӱзи – Сооруныҥ корумдарын касса, оноҥ «сары эдӱ» чыгып, албатыга јаан чак экелер. Јаандарыстыҥ айтканыла, «эдӱ» – ол јердиҥ ӧлӱм-јидим экелген эҥ кату «элчилериниҥ» бирӱзи.

Эмди сананзаҥ, каспайтан деген «байлу» корумдар, айса болзо, шак ол југуш оору чыгарынаҥ чеберленериле колбулу болордоҥ айабас.

«Х оору» керегинде айдар болзо, биология билимдердиҥ докторы, Джорд Мэйсонныҥ институдыныҥ профессоры (США), Медицина билимдердиҥ Россиядагы академиязыныҥ Медико-генетический тӧс јериниҥ баш билим ишчизи Анча Баранованыҥ шӱӱлтезиле, ороондор ло эксперттер коронавирустыҥ пандемиязыла тартышканыныҥ ченемелине тайанып, оноҥ јеткерлӱ, југужар аргазы оноҥ јаан оору келгежин, оныла тартыжарыныҥ аргаларын темдектеп аларга турулар. Мындый пандемияныҥ јуук ӧйлӧрдӧ јайылып чыгар аргалары јаан деп, билимчи чотойт, нениҥ учун дезе улустыҥ тоозы кӧптӧгӧн лӧ олор телекейле јаантайын јоруктайдылар.

Роспотребшиҥжӱниҥ шӱӱгениле, Ковид-19 пандемия токтогон кийнинде ВОЗ, ого чыгарып турган акчаны кӧптӧдӧргӧ, су-кадыкты корыырыныҥ телекейлик тӧзӧлгӧзин (архитектуразын) јаҥыдаҥ тӧзӧӧр шӱӱлтени ичкерледип јат.

С. ЧАГАНДЫК