Алтайдын Чолмоны

«Тӧс јерде биле туруп јат…»

08.02.2024

«Бу телекейге экелген јакшы да, јаман да ончо немени бала билезинеҥ алат. Јиит ӱйени таскадарында школдыҥ ла ӧскӧ дӧ јонјӱрӱмдик институттардыҥ учуры канча да кире јаан болзо, тӧс јерде биле туруп јат» – деп, «Женщины Алтая – Алтайдыҥ эпшилери» јондык биригӱниҥ башкараачызы Светлана Полетаева айдат.

Бу јылдыҥ кочкор айында тергеениҥ эпшилерин бириктирген эҥ јаан ла эҥ эрчимдӱ иштӱ биригӱлердиҥ бирӱзи «Женщины Алтая – Алтайдыҥ эпшилери» тӧзӧлгӧниниҥ 15 јылдыгын, оныҥ ижин бажынаҥ ала эмдиге јетире башкарып апарган Светлана Ефимовна Полетаева юбилейлик јажын темдектеп јат.

Ол: «Таҥынаҥ јӱрӱмимде де, јондык ижимде де меге «биле» деген оҥдомол јаантайын тӧзӧлгӧ учурлу болгон» деп айдат. Светлана Ефимовнаныҥ ада-энези Ефим Степанович ла Прасковья Яковлевна Бакияновторло бис Горно-Алтайск-та кӧп катту турада айылдаштар болуп 30 јылдаҥ ажыра јуртаганыс. Мениҥ балдарым оогошто јаан јашту бу ӧрӧкӧндӧрди «алтай улус» деп айдатан: «айылдыҥ тӱлкӱӱрин алтай улуста артырып салдым», «алтай улустаҥ телефон согодым» (ол ӧйлӧрдӧ мобильный телефонноҥ болгой, айлында да телефонду улус ас ине), «алтай улустаҥ ажанып алдым, ойноп барып јадым»…

Светлана Ефимовнаны, оныҥ балдарын мен ол 1980-чи јылдардаҥ бери билерим. Ол ӧйлӧрдӧ тураныҥ текпиш-подъездин улус очередьтеп бойлоры јунатан. Эне-адазы учун бу ишти Светлана Ефимовна ла оныҥ балдары келип бӱдӱретен. Бир катап эртен тура алты саат киреде турабыстыҥ јанына экелип турган сӱтти садып аларга чыксам, Прасковья Яковлевна пол јунуп јат. «Бу кандый эрте иштенип турганыгар? Кайда, бӧзигерди беригер, болужып ийейин» – дезем, – «Јок-јок, керегиҥе бар ла. Бу бистиҥ јаныста јиит биле айрылыжып јаткан, уккан болбойыҥ. Келинниҥ эне-адазы Алтайский крайдаҥ бӱгӱн келип, оны балдарыла апарар. Олордыҥ баратан јолын кийнинеҥ арчып-јунбаска, эртелеп турдым, бистиҥ балдар та качан келип јунар, очередис не…» — деп куучындаган. Одоштой јаткан јаш келинди, оныҥ балдарын килеп, олордыҥ келер јӱрӱми јакшы болзын деп сананып, эрте таҥла турган бу ӧрӧкӧн санаамнаҥ чыкпас. Јууныҥ-чактыҥ сӱрекей кӱч ӧйлӧрин ӧдӱп чыккан бу карганактар јаан јаш

јажаганы – балдарыныҥ, элдеҥ озо Светлана Ефимовнаныҥ ла оныҥ билезиниҥ кичеемели ле шылтузы эмей.
Иштеер јолын Светлана Ефимовна 16 јаштуда Горно-Алтайскта кийим кӧктӧӧр фабрикада кӧкчиниҥ ӱренчиги болуп баштаган. Ол ӧйдӧ бу фабрика каланыҥ 1,5 муҥнаҥ ажыра улус иштеген эҥ јаан предприятиези болгон. Иштеҥкей, омок, кандый да керектеҥ јалтанбас алтай кызычак мындый јаан ӧмӧликте «јылыйып калбай», цехтиҥ јаанына јетире ӧскӧн, фабрикада комсомолдордыҥ, кийниндеги јылдарда коммунисттердиҥ биригӱзин башкарган. 19 јаштуда Светлана Бакиянова депутаттардыҥ Горно-Алтайсктагы Совединиҥ депутадына тудулган ла каланыҥ эҥ јиит депутады болгон. Ижинде јаан једимдерге јеткен ӱӱрелериле кожо ол «За доблестный труд» медальла кайралдаткан. Совет ӧйди эмди канайып та каралап турза, је ол кижини ижиле баа-лаган, ишчиниҥ шыраҥкайын, баштаҥкайын, јайалтазын ајаруга алып, «ӧскӱрген» јаҥ болгонын база ундыбас керек. Комсомолдыҥ ла компартияныҥ горкомыныҥ бюрозыныҥ турчызы, оныҥ кийнинде КПСС-тыҥ обкомыныҥ промышленный бӧлӱгиниҥ инструкторы, коштой ло Новосибирскте бийик партийный школдо ӱредӱ – Светлана Ефимовнаныҥ јаҥ ижинде јолы мынайда башталган. Оныҥ кожо ӱренген нӧкӧрлӧри диплом иштерин компартияныҥ тӱӱкизиниҥ ле эмдиги ӧзӱминиҥ, экономиканыҥ сурактарына учурлаган. Светлана Ефимовна дезе шиҥжӱ ижин билениҥ сурактарына учурлаган сок јаҥыс студент болгон. Билениҥ сурактары кийнинде де, ол кандый ла иште иштеерде, јаантайын баштапкы јерде туратан.

1980-чи јылдарда областьтыҥ аймактарыныҥ партийный јаҥдарында јаркынду кӧп алтай эпшилер иштеген. Светлана Ефимовнаны областьтыҥ эҥ ыраак јаткан, эли-јоны угыла, јаҥдаган јаҥыла, тӱӱкизиле башкаланган Кӧксуу-Оозы аймакка партияныҥ райкомыныҥ экинчи качызы эдип иштеерге ийгендер. Ороонныҥ тӧс јерлерде болуп турган кубулталарыныҥ ээзини бистиҥ јака јерге једип, тергеебисте экологиялык ла культуралык кыймыгулар эрчимделген ӧй. Кӧксуу-Оозы аймакта башка-башка ороондордоҥ келген «рериховецтердиҥ» ле «јажылдардыҥ» јууны ӧдӧри темдектелген. Мындый јуулыштарды компартияныҥ јаҥдары јаратпай, олорды буудактаар, болдыртпас, ондо турушпас јакарулу болгон. Светлана Ефимовна дезе келген улусла туштажып, олордыҥ амадузы, тургускан сурактары керегинде ачык-јарык куучындашканы ол до ӧйдӧ кайкамчылу ла јалтанбас керек болгон. Кандый ла улусла куучындажып, тил таап билери, кандый ла керектиҥ јонго тузазын таап, ишти ол јаар ууландырары– Светлана Ефимовнаныҥ јаҥыс та јайалтазы эмес, бу оныҥ кылык-јаҥы деп айдар эдим.

1990-чы јылдарда Алтай Республиканыҥ эл театрыныҥ директоры болуп тура, айларга ишјал тӧлӧлбӧгӧн сӱрекей кӱч бу ӧйлӧрдӧ ол јайаан ӧмӧликти корып алар, театрдыҥ туразын чыныктап јазаар, Москва јаар јиит улусты ӱредӱге аткарар иштерди баштаган. Оныҥ кийнинде, республикада Россияныҥ президентиниҥ чыдулалган кижизиниҥ аппарады тӧзӧлӧрдӧ, ондо јонјӱрӱмдик сурактар аайынча специалист-эксперт, бу тӧзӧмӧл јоголордо, Россия Федерацияныҥ керектери, ук-калыктар ортодо ло миграциялык политика аайынча министерствоныҥ тергеелик јаҥында баш специалист, РФ-тыҥ Госдумазыныҥ депутады С. Т. Пекпеевтиҥ болушчызы болуп иштеген.

Светлана Ефимовна кайда ла иштеерде, билениҥ – бу дезе эр ле эпши улустыҥ ижиниҥ, бала-барказын ӧскӱрип чыдадарыныҥ, јаан јаштуларды кичееп корыырыныҥ, кыскарта айтса, эл-јонныҥ кӱнӱҥ сайынгы јадын-јӱрӱминиҥ тӱгенбес сурактары – јаантайын баштапкы јерде турган. Амыралтага чыгып, ол «Женщины Алтая – Алтайдыҥ эпшилери» деген јондык биригӱ тӧзӧп лӧ оны башкарып, бу ок сурактарды, јон ло јаҥ ортодо колбу тудуп, једимдӱ апарат. Бу биригӱ бӱгӱн республиканыҥ калазыныҥ ла аймактарыныҥ јӱстер тоолу эпшилерин бириктирет.

Аракыдашла тартыжары, су-кадык јӱрӱм јӱрери – «Женщины Алтая – Алтайдыҥ эпшилери» биригӱниҥ тӧзӧлгӧн ӧйлӧринеҥ ала баштаган ла ӱспей апарган тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи. Республиканыҥ јеринде тӱнде аракы сатпазын јасак кеминде токтодорында, сыраны аракыга тӱҥейлеерин ле садарын кирелендиреринде биригӱниҥ бӱдӱрген ижиниҥ ӱлӱзи јаан. Бу аайынча республикада јондык биригӱниҥ баштаҥкайыла канча шӱӱжӱлер ле кӱрее-куучындар ӧткӧн, орооныстыҥ ла тергеебистиҥ јасакчы ла бӱдӱреечи јаҥдарына баштанулар болгон. Светлана Ефимовнага баштадып, биригӱниҥ турчылары аймактарла кӧп катап јоруктаган. Аракызактар ичкен «фанфуриктерди» (айыл-јуртта тузаланар спирттӱ чейинтилерди) садудаҥ чыгарары аайынча биригӱниҥ турчыларыныҥ Чой аймакла ӧткӧн бир јол-јоругы санаама кирет, олор јаҥыс та садучыларла эмес, јурттыҥ башкартузыла, ӱй улустыҥ соведине кирген эпшилерле, тегин ле улусла куучындашканы.

«Женщины Алтая – Алтайдыҥ эпшилери» биригӱниҥ турчылары Горно-Алтайскта Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган попечительский советтиҥ турчылары болуп, ӧскӱс ле эне-адазыныҥ кичеемели јок арткан балдарга болуш јетирер јаан иш ӧткӱрген. Анайда ок кӧрӧр улузы јок арткан каргандардыҥ интернат-тураларына канча јол-јоруктар болгон. «Аргалу болзом, мен ӧскӱс балдардыҥ ла јаҥыскан арткан каргандардыҥ тураларын коштой тургузар эдим – ондо јаткандар ӧзӧк-буурыныҥ јылузыла бой-бойыла ӱлежип, јаандары ченемелин, билерин балдарга айдып, јаштары јаан јаштулардыҥ јалакайыныҥ ла сӱӱжиниҥ корузын кӧрӱп ӧссин…» – деп, Светлана Ефимовна јадын-јӱрӱмистиҥ сӱрекей ӧҥзӱре бу сурагына учурлаган эрмек-куучында айткан эди.

Биле эне-адалу болор јаҥду. Эмдиги ӧйдӧ билелер бузулып, балдарынаҥ астыккан јаҥыскан адалардыҥ кӱч сурагын «Женщины Алтая – Алтайдыҥ эпшилери» биригӱ база кӧдӱрген. Бу шӱӱжӱ куучындардыҥ, аймактар сайын јол-јоруктардыҥ шылтузында республиканыҥ ла аймактардыҥ башкартуларыныҥ јӧмӧгӧниле «Адалардыҥ кӱреези» тудулган. Бу кыймыгу тургуза ӧйдӧ таҥынаҥ јол алынып барган.

Биригӱ јиит ӱйени тӧрӧлчи кӱӱнге таскадары аайынча сӱрекей јаан иш ӧткӱрет. Солдаттардыҥ энелериниҥ соведи баштап «Женщины Алтая – Алтайдыҥ эпшилери» биригӱде тӧзӧлгӧнин ле оноҥ айрыланып, ижин таҥынаҥ баштап апарганын да јӱк алза. СВО-до турушкандарга болуш јетирген улус кайда иштеп јат деген суракту улус бистиҥ редакцияга келгенде, бис, кӧп сананбай, олорды «Алтайдыҥ эпшилерине» аткарадыс – мында иштегендер сурактыҥ аайы-бажына чыгып, болужар деп билерис.

Јондык биригӱниҥ ижи – айыл-јуртыныҥ, таҥынаҥ керектериниҥ ортодо ӧй табып, јондыктыҥ јал тӧлӧбӧс ижин бӱдӱрери. Иштӱ улуска бу анчада ла кӱч ле ого чыдажар ла улус чыдажар. Је Светлана Ефимовнаныҥ јууп алган «командазыныҥ» бузулбай, јиит улус келгениле јаҥырып, ӧзӱп турганы оморкодулу. Бӱгӱн биригӱниҥ «јашӧскӱрим канады» тӧзӧлгӧн лӧ ого јиит, эрчимдӱ, баштаҥкайлу, республикабыстыҥ ӧзӱми учун турушкан улус келген.

Биригӱ 2018 јылдаҥ бери «Ӱӱрелер – подруги» деген журналды јылында тӧрт катап кепке базып чыгарат. Былтыр Россияда Ӱредӱчиниҥ ле таскадаачыныҥ јылына уткуй «Алтайдыҥ эпшилери – Женщины Алтая» деген јаан бичик тергеебистиҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јӧмӧлтӧзиле кепке базылып чыккан ла ол тӱӱкибиске киретен бичик болорында алаҥзу јок.

Бу ла оноҥ до кӧп иш биригӱниҥ башкараачызы Светлана Ефимовна Полетаеваныҥ башкартузыла ӧдӧт. «Бис тӧзӧлӧрдӧҥ лӧ ала ижисти политикага јайылбай, угыс ла мӱргӱӱл јаҥысла башкаланбай, кажы ла кижиге эҥ јаан учурлу байлыктарды – албаты-јонысты ла Тӧрӧлисти корыыр, су-кадык јиит ӱйени таскадар керектерге учурлаар деп јӧптӧшкӧнис» –деп, биригӱниҥ ижи керегинде интервьюларыныҥ бирӱзинде айткан эди.

Кӧп јылдарга бӱдӱрип келген ак-чек ле эрчимдӱ ижи учун Светлана Ефимовна Најылыктыҥ ордениле, республиканыҥ эҥ бийик кайралы – «Таҥ Чолмон» орденле, «За доблестный труд» медальла, РФ-тыҥ Президентиниҥ ле федерал, тергее-лик јаҥдардыҥ кӧп тоолу кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткан.

Россия Федерацияныҥ билим-иниҥ ле ӱредӱлигиниҥ кӱндӱлӱ таскадаачызы, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ гражданини, Горно-Алтайск каланыҥ кӱндӱлӱ ветераны, «Общественное признание» деген Кӱндӱлӱ Алтын темдектиҥ кавалери Светлана Ефимовна Полетаева кочкор айдыҥ 9-чы кӱнинде толо јажын темдектеп јат. Ол эш-нӧкӧри Владимир Полетаевле школдо ӱренген ӧйлӧрдӧҥ ала бой-бойын јарадып, биле тӧзӧп, бала-барказын чыдадып, эптӱ-јӧптӱ јуртап келген. Бу билениҥ јӱрӱми – база бир башка куучын болгой. Бӱгӱн дезе Алтайыстыҥ јаркынду эпшизи Светлана Ефимовнаны юбилейлик байрамыла уткуп, акту бойына су-кадык, билезине ырыс кӱӱнзейдис.

Калабыста каа-јаада, кайда да болзо, јолукканыста, Светлана Ефимовна кӱлӱмзиренип: «Кандый јӱрӱҥ, бала-баркаҥ кандый?» – деп сураар. «Кем јок. Слер кандый?» – деп, мен сураарым. «Ӱзе јакшы, Света» – деп, ол айдар. Ондый ла болзын.

Светлана КЫДЫЕВА