Алтайдын Чолмоны

«Кабай алтайыбысла, ада-ӧбӧкӧбисле тудуш кинибис…»

15.02.2024

Атту-чуулу алтай бичиичи, поэт, јондык ишчи Эркемен Матынович Палкин 1934 јылдыҥ кочкор айыныҥ 14-чи кӱнинде Оҥдой аймактыҥ Јоло јуртында колхозчы улустыҥ билезинде чыккан. Горно-Алтайский автоном областьтыҥ национальный школын, оноҥ Москвада М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтты ӱренип божодоло, Алтайына јанып, ол областьтыҥ радиокомитединиҥ, Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Горно-Алтайсктагы бӧлӱгиниҥ редакторы, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторыныҥ ордынчызы болуп иштеген. 20 јылдаҥ ажыра Туулу Алтайдыҥ Бичиичилер биригӱзин башкарган. СССР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, РСФСР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи. Литературада јаан једимдери, јондык иштерде эрчимдӱ турушканы учун «За доблестный труд» медальла, «Калыктар најылыгы» орденле кайралдаткан.

Эркемен Матынович 1991 јылдыҥ кандык айыныҥ 19-чы кӱнинде 57 јажында јӱректиҥ уур оорузынаҥ улам јада калган.

Бӱгӱн сӧсти калыгыстыҥ сӱӱген бичиичизиниҥ јуук улузына бередис.

Карындажы Александр Матынович ПАЛКИН, билимчи, физика-математика билимдердиҥ кандидады, Алтай Республиканыҥ билиминиҥ ле бийик ӱредӱзиниҥ ады јарлу ишчизи:
«Бис биледе беш бала болгоныс, эҥ јааны Јаҥат эјебис, оныҥ кийнинде Эркемен, мен оноҥ тӧрт јашка оогош, оноҥ Клава сыйныбыс ла эҥ оогожы Олег – деп, Александр Матынович куучындайт. – Адам тӧӧлӧс сӧӧктӱ Матыҥ Јорукович кандый ла иштерде иштеген: колхозтыҥ председатели де, сӱт саар ферманыҥ бригадири де, садучы да болуп туратан. Энем Тана Кыпчаковна – кыпчак сӧӧктӱ, ол ӧскӱс кижи болгон, Кеҥиниҥ Буландык деген ӧзӧгинде чыккан. Колхозтыҥ уйларын саап, бозулар азырап иштеген.

Адамныҥ адазы Јорук, бис оны Абам деп адайтаныс. Карган энебис – Маҥырчы, бай ады Таайым болгон. Бу јаандарыс јаан јаш јажаган улус. Абам 88 јаш, Таайым 95 јаш, адабыс Матыҥ 97 јаш, энем Тана 88 јаш јажаган.

Јабаганныҥ боочызыныҥ јанында Кылјыкан деп бажы тас тайга бар – ол тӧӧлӧстӧрдиҥ байлу кыры. Ӧскӧн-чыдаган, кабай болгон јери – Урсул сууныҥ бажында, оҥ јанында Тӱмечин деген јер.

Акам Эркемен јаштаҥ ала тӧп бала болуп ӧскӧн, јаан улустыҥ айтканын јазап угуп турар. Ол кемге де ачынганы, согушканы санаама кирбейт. Јууныҥ торо ӧйи. Уулчактар ӧркӧлӧп барар: акам, оныҥ нӧкӧри Сӱме Тонкуров, Алексей Кармаков ло о. ӧ. Бис олорды ээчип, кожо ло. Азыкка бир кичинек курут салып койор. «Јибегер, оноҥ јиирис» – деп, биске айдып салза, тийбей, сакып турарыс. Туткан ӧркӧлӧристи курыска буулап алала келип јатсабыс, неме тапкан ба деп, карган энебис кӧрӱп турар. Оноҥ ол ӧркӧни сойоло, казанга кайнатса – биске јаан курсак. Темир каду јок, агаштаҥ каду эдип, сойгон ӧркӧлӧрдиҥ терелерин ол агаш кадула кадап, маскага колысты соктырганысты сананзам, ой, ачузын оныҥ! Ӧркӧниҥ терезин табыштырза, јалына бир эмеш курсак берип туратан.

Јолоныҥ школында тӧртинчи класста ӱренип турарыста, кӱӱк айдыҥ учында ла, школдо ӱредӱ божоор ӧйдӧ бригадир келип: «Сен, сен ле сен бу бригадага бугул тартарыҥ, а сен, сен ле сен – бу бригадага» – деп, кӧстӧп салар. Кандый бир нӧкӧриҥле кожо иштеерге турзаҥ, болдырбас. Канайда айткан – ондый ла болор керек.

8-9 класстардыҥ балдары јаан улусла теҥ ӧлӧҥ чабып, ӧскӧ дӧ иштерди эдетен.

Кино бир айда бир ле катап келип турган ошкош. Јаан-јаш оны кӧрӧргӧ, туку Бӧрӧзӧктӧҥ бери аттарга учкажып туруп тӱжер, бу 30 км кире јер ине. Оноҥ, эртен тура 6 саатта, ойто ишке чыгарга, клубтыҥ јанында болор керек.

Эркемен Москвада ӱредӱзин божодып саларда, Аржан Адаровло, Лазарь Кокышевле кожо Јолого келип, кичинек клубыста туштажулар ӧткӱрип туратаны санаама кирет. Улус бу туштажуларга кӧп јуулатан, ӱлгерлерди угар, куучындажар, каткырыжар. Олор ӱчӱ оогош, јиит ӧйлӧринеҥ ала јӱрӱминиҥ учына јетире нӧкӧрлӧр болгон.

Мен Томсктыҥ университединде ӱренип турарымда, акам баштапкы ӱлгерлик јуунтызын чыгарып, оныҥ акчазыла меге макинтош садып бергени санаамнаҥ чыкпас. Ондый кыска, јараш плащ. Мен оны кийеринеҥ уйалып турарым. Кожо ӱренген уулдар ортодо ол макинтош јаан суруда болгон, кем бије-танцага, кем јараткан кызына јолугарга – очередьтежер.

Амыралтага чыкканча мен Новосибирсктиҥ Академгородогында билим иште иштегем. Је кажы ла јайда амыраарга талайга эмезе ӧскӧ ороондор јаар эмес, Јолого, адама ӧлӧҥ эдерге болужарга келетенис. Акама да, меге де бу эҥ сакылталу, эҥ артык ӧй болгон…».

*  *  * 

Уулы Сӱмер Эркеменович ПАЛКИН, Россия Федерацияныҥ Китайда саду элчилигиниҥ Шанхайдагы бӧлӱгиниҥ элчизи. Мынаҥ озо РФ-тыҥ Пекиндеги саду элчилигинде 16 јылдыҥ туркунына иштеген.
«Ӧткӧн јылдарга кайра кӧрӱп сананзам, мениҥ бастыра билгирлерим, таскамалым, молјологон ишти бӱдӱрип чыгар ийде-кӱчим – бу ончозы јаш тужымнаҥ, јиит ӧйимнеҥ, ада-ӧбӧкӧмниҥ шылтузында тӧзӧлип келген. Тазыл-тамырымла колбуны, ӧбӧкӧлӧримниҥ кажызынаҥ ла берилген ийдени сезип јӱредим.

Элдеҥ озо улу адамды, карган адамныҥ адазы Јорукты эске алар кӱӱним бар, оны бис байлап Абам деп адайтаныс. Ол бек, кӱчтӱ, кӧп эрмек айтпас кижи болгон. Јолодо, јаан улуска кӧрӱжип, суудаҥ карамысту суу экелерге ченежип турганымды кӧрӱп, ол меге оогош карамыс эдип берген ле ого кичинек кӧнӧктӧрди илип, суу экелип турганым санаама кирет.

Улу энебис, бай ады Таайым, мениҥ баштактанганымды кӱлӱмјилӱ кӧрӧтӧн. Мен бир јерге амыр отурбас, арып-чылабас, баштак бала болгом.

Мениҥ кылык-јаҥым тӧзӧлӧрине, таскадума јаан камаанын јетирген кижи карган адам Матыҥ Јорукович деп сананадым. Оныҥ тудунган-кабынган ончо не-немези тузаланар аайыла бӧлӱлген, салатан башка јерлӱ болгон. Караҥуйда да керектӱ немени таап аларыҥ. Ол мени малтала иштеерге, чалгыла ӧлӧҥ чабарга, атты ээртеерге, абрага јегерге ӱредип салган ла эмдиге јетире бу таскадуны ундыбагам ла тузаланадым. Кандый ла ишти ол аайлу-башту, озолодо јазап сананып, шӱӱп эдер кижи болгон, орус тилде «системный», «концептуальный» деген сӧстӧр, мен сананзам, ого сӱрекей келижип јат ла карган адамныҥ бу таскадузын мен бастыра јӱрӱмимде, ижимде тузаланып јӱредим.

База бир мындый учурал болгон. Ороондор ортодо ӧткӧн јӧптӧжӱ-куучындардаҥ јанып келеделе, бистиҥ элчиликтиҥ эжигинде бир ишмекчи чалгыла ӧлӧҥ чабып турганын кӧргӧм. Бу ишти ол эдип билбезин ајарып, ӱйе-сӧӧкти чӧйӧргӧ чалгыгарды берзегер деп сурагам. Бодозогор: Пекин каланыҥ ӧзӧгинде, элчиликтиҥ эжигиндеги јаан јалаҥда костюмду, галстукту, туфля ӧдӱктӱ бир кижи ӧлӧҥ чаап јат… Мен дезе санаамда Јолодо, Тӱмечин деген јерде ӧлӧҥ чаап тургамдый болгом. Бала тужым, јиит ӧйлӧрим санаама кирген.

Бир катап карган адамла кожо бис Карасуу деген ӧзӧктӧҥ келип јадала, јолой јерде јаткан таныш эмес орус кижини кӧргӧнис. Ол аттаҥ јыгылган болгодый, туруп болбой јаткан.

Бис оны јӱк арайдаҥ абрага салып, јуртта эмчиликке јетиргенис. Ол сынык-бычык алган ошкош: «Араай, араай… оору…» – деп, оҥтоп турган. Јоругысты араайладып, јолды талдап, чеберлеп бу кижини эмчиликке јетирип келген эдис. Оорыган, јобогон кижиге килеер, ого болужар јозокты меге карган адам јаштаҥ ала кӧргӱскен.

Школдо ӱренип турарымда каладаҥ келзебис, Тана јаанам меге сӱрекей сӱӱнетен. Кийнинде, мен МГУ-да ӱренип турар ӧйдӧ, јайгыда Јолого келзем, окшогон-кучактаган кийнинде, озо ло баштап айакка чеген уруп беретен. Бу јаҥжыгу онјылдыктарга, мен иштеп те турарымда, јаанам бу јарыктаҥ јӱре бергенче улалган. Јаанамныҥ чеген ачыткан кӱби, талкан эткен сокы-баспагы, тере уужаган эдрек-талкузы артып калган. База кижиге барарда кожо келген кайырчагы, оныҥ јӱзинде «кӱн» («сватика») деген оймо јуралган.

Кытат тилде бу темдек «ӱргӱлји» деп учурлу. Бу кайырчак эмди ле кӧзӱме кӧрӱнет. Бис ӧлӧҥ ижинеҥ келгенисте, јаанабыс озо ло баштап эттӱ кӧчӧзиле азырайтан. Оноҥ, кӱлӱмзиренип, мӧштӧҥ эткен кайырчагынаҥ алтай аракылу шилин чыгарып, меге амзаарга беретен. Бир айакты ичкен кийнинде уйкум келип, амыр уйуктап калатам.

1986 јылда, Москвадаҥ јанып келеле, алтай аракыгардаҥ азып берзегер деп, јаанамды сураарымда, ол «Јок, Андропов аракы азарын токтодып салган» – деп айткан эди.

Јаанам ондый, јасак-ээжини тоогон, буспас кижи болгон. Оныҥ комус ойногонын угарга мен сӱрекей сӱӱйтем ле ойнозын деп улай ла сурайтам. Ол арый беретен болбой, бир катап ойноорго јарабас, јуртта тӱбек болгон деп айткан эди.

Эш-нӧкӧримди, туба укту јӱс сӧӧктӱ Маргаританы, таныштырарга экелеримде: «Бу јӱс бистиҥ уйаны канча катап айланган, учы-учында једип келди» – деп, айтканы санаамда арткан. Оноҥ, Рита ого укол тургусканда, ӧҥзӱретигенин бир де билдиртпес болгон ло эмди бисте де бойыстыҥ эмчибис бар деп сӱӱнетен.

Мен НЭТИ-ге (Новосибирскте электротехнический институт) ӱренерге киреримде, физика, математика деген предметтер кӱчке келижетен. Акам Александр Матынович эҥирлер сайын, кезикте тӱниле меге теоремаларды аайлаарга, берген јакылталарды бӱдӱрерге болужатан. Физикага јилбӱ менде олордоҥ: акам Александр Матыновичтеҥ, эјем Клавдия Матыновнадаҥ, Олег Матынович акамнаҥ. Бу улустыҥ ижи математикала-физикала колбулу болгон.

Јаш тужымнаҥ база бир каткымчылу учурал санаама кирет. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан карган адабыстыҥ кайралдарын оогош тужымда Јолодо таап алгам. Олорды ла карган энебистиҥ Герой-эне болгон медалин – ончозын јаба тӧжиме тагып, јербойыныҥ уулчактарыла ойноорго чыккам. Олор меге нениҥ учун каткырып турганын оҥдобой до тургам ине.

Адам мени МГИМО-до ӱрензин ле дипломат болзын деп амадаган. Бу керегинде ол меге 10-чы класста ӱренип турарымда, школды божодып јадарымда айткан. Јок, мени физика јилбиркедип јат деп, јӧпсинбеген эдим.

Энем дезе МГУ-да ӱрензин деп амадаган. 8-чи класстыҥ кийнинде бис Москвада, Ленинский кырларда амырап базып јӱреристе, оныҥ ла јанында университеттиҥ 33 кат туразын кӧргӧнис – салымныҥ јолы мени бого экелерин ол тушта кем сананган. Мен МГУ-ны ӱренип божотком, МГИМО-до ӱредӱ ӧткӧм, кытат тилди ӱренип алгам ла экономикалык дипломатияда иштееримди кем билген. Салым јолыныҥ эбирӱлери кайкамчылу ла база.

Эркемен Матыновичтиҥ јаан эјези Јаҥатты бу куучында канайда эске албас. Јолодо баштамы школдыҥ кийнинде карган адабыс ла энебис эки баланы ӱредӱге ийер аргазы јок болгон: јууныҥ кийниндеги кӱч ӧйлӧр, эки баланы ӱредерге арга-кӱч јетпес. «Эркемен ӱренип барзын» – деп, Јаҥат эјебис айткан. Бу керегинде меге адам куучындаган. Јаҥат эјебистиҥ бу шӱӱгени адамныҥ ла, айса болзо, кийнинде мениҥ де салым јолымды аайлаган.

Мени таскадарында адамныҥ ла энемниҥ учуры керегинде айдар кӱӱним бар. Јаш тужымда энемниҥ энезиле – куманды тайнамла кандый ырысту ӧйлӧрди ӧткӱргенимди эске аладым. Адам ла энем јол-јорукта болгондо, бис экӱ артып калзабыс, ол мени эркеледип кучактаар, эҥирлер сайын ӱлгерлер кычырар, куманды чӧрчӧктӧрди куучындаар. Оноҥ мен энеме ле адама ол чӧрчӧктӧрди куманды тилле куучындазам, олор сӱрекей кайкажатан. Эмдиге јетире мен куманды тилди ундыбагам, оҥдоп јадым. Јаҥыс куучындаарга кӱч болуп јат.

Адам божоордо, ӧзӧгим куру арткандый, тамыныҥ кырында тургамдый болгон, нениҥ учун дезе ол мениҥ ӧзӧк-буурымда јаантайын јӱрген, ондо артып калган. Оныҥ ӱлгерлери чаазында канайда туулып турганын мен кӧргӧм. «Сары киштейт» деген ӱлгер ӧлӧҥ чабып турар ӧйдӧ чӱмделген – ӧлӧҥниҥ шылырты, чалгыныҥ јаҥылгазы бу ӱлгердиҥ тебӱзинде сезилет…

Адам јалакай, улуска буурзак кижи болгон. Јурттыҥ улузыныҥ јӱрӱми ого таныш ла јуук болгон. Јажым јаанаганыла мен, адам чылап ок, тегин улуска карузып, олорды сӱӱп, јӱрӱмин баалаар боло бердим.

Бу ок ӧйдӧ адам кату, бек ӧзӧктӱ кижи болгон, ол јӱрӱминде бойына тургускан ээжилеринеҥ јана баспайтан.

Энем мени музыканы, санатты сӱӱрине, кеендикти, классиканы оҥдоорына ла бааларына ӱреткен. Оныҥ кожоҥдогонын мен сӱрекей сӱӱйтем – бу ӧйдӧ энемниҥ санаа-кӱӱни анчада ла бийик, јарык болотон. Анчада ла Людмила Зыкинаныҥ кожоҥдорын, энемнеҥ уккан ӧскӧ дӧ кожоҥдорды мен јакшы билерим. «Санта-Лючия» деп итальян кожоҥды кожоҥдоп туратаны санаама кирет. Мен кӱӱлик школдо ӱренип турарымда, бу кожоҥды бис база ӱренип туратаныс. Алдымда салган ноталарда айдыҥ јаркынына мелтиреген тӱндеги талай ла балыкчы јуралган јурук болгон. Јаш тужымнаҥ арткан бу јурук Италияда јӱреримде сагыжыма јап-јарт кирип, тӱндеги талайды кӧрӧргӧ амадап, Неаполь баргам.

Айдыҥ јолын талайда кӧрӱп: «Энем…» деп шымырангам…

Качан да болзо ичкери јӱткӱӱр, кайра бас-пас, уур-кӱчтердеҥ јалтанбай, олорды јеҥер деген санаа-кӱӱн менде энемнеҥ. 1990-чы јылдарда, јӱрӱмимде уур-кӱч ӧйлӧр болордо, јыгыларымда, эбире кӧп улус, ол тоодо мен бойым да, бутка ойто турарым деп бӱтпей барган тушта, энем: «Сен јӱдек» – деп, чӧкӧмјиктӱ айткан эди. Мениҥ ондый болор кӱӱним јок учун ӧрӧ кӧдӱрилгем, катап јыгылып, бойым бойыма да бӱтпей турган туштарда, катап ла бутка тургам – бу ийде, бу кылык-јаҥ меге энемнеҥ тӱшкен деп сананадым.

Энемнеҥ база алганым – јаҥыга, јаҥы немени билерге јаантайын јӱткӱӱри. Јажым јаанаган эмдиги де ӧйдӧ, колбуларды астаткан пандемияныҥ ӧйинде, мен интернет-маркетингке ӱренип, база бир диплом алдым. Иштиҥ бу јаҥы бӱдӱми меге јиит ӱйеле теҥ турарга, болуп турган керектердиҥ ӧзӧгинде болор арга берип јат. Мен јаантайын хоккей ойнойдым, чаналу јыҥылайдым, јаҥы кандый ла немени билерге јӱткӱйдим. Китайда кожо иштеген нӧкӧрлӧрим «бис слерге кӱйӱнип јадыс, слер биске јилбилӱ ле толо јӱрӱм јӱрериниҥ јозогы болуп јадыгар» деп айдыжат.

Бу ийдени, јаҥы билгирлерге јилбӱни ле јӱткӱмелди меге адам ла энем бергенин олор кайдаҥ билзин.

Мында, чыккан-ӧскӧн Алтайымнаҥ ыраакта јӱрӱп, Тӧрӧлимниҥ тузазына иштеп, мен будыма бек турадым, тазыл-тамырымды оҥдойдым, ада-ӧбӧкӧмниҥ кабай јурты болгон Јолоны, Тӱмечинди, ӧлӧҥ чапкан јерлеристи, эмдӱ-томду кара суубысты эске аладым, оныҥ соок суузы меге јер-телекейде эҥ амтанду суу.

Бу ийдени мен бойымныҥ тӧрт кызычактарыма – Айаска, Гелага, Каринага, Лизага-Шиҥеге берерге кичеенедим. Олор мыны база билип јат. Мен эмди эки баркалу ла база да болорына иженедим. Абамнаҥ ала бӱгӱнги ӧйгӧ јетире улалып келген бу ийде, ӱйелердиҥ ӱзӱлбес колбузы олорго чӧйилип једет ле оноҥ до ары улалып барар. Нениҥ учун дезе бу балдар, кайда да јӱрзе, угы-тӧзистиҥ кабайы болгон Јолоны јаантайын эске алат. Бу ийде тӱгенбей улалып јат.

Мен де, мында иштеп тура, кандый да уур-кӱч болзо – бек ле чыдам, керектӱ иш бӱдӱрип, Россияныҥ, ол тоодо бойымныҥ ас тоолу калыгымныҥ меге бӱдӱмјилеген јилбӱлерин корыйдым. Јаан иште туружадым.

Је јаҥыс ла Алтайда, ада-ӧбӧкӧмниҥ кабай болгон јеринде мен ырысту болорымды билерим, айлыма бурулып келгемде, угы-тӧзимниҥ тазыл-тамырын, ада-ӧбӧкӧлӧримниҥ алтын сӱнелерин сезедим. Олор јаантайын мениле кожо».

Светлана КЫДЫЕВА белетеген