Алтайдын Чолмоны

Јыл бажы кирди, јылан бажы сойылды

16.02.2024

Билимчи-фольклорчы Клара Эргековна УКАЧИНАНЫҤ албатыныҥ Чагаа-Байрамына – Јаҥы јылга учурлалган бичимелин јарлайдыс.

1993 jылдаҥ ала бÿгÿнге jeтиpe алтай калыгыс озогы алкыштарлу, кожоҥдорлу, ойындарлу jаҥжыккан байрамдарын ойто орныктырып, чÿм-jaҥдарын улалтып jaтканы japaмыкту. Чагаа-Байрамды кöрзöбис – ол Кÿнчыгышта jaткан калыктардаҥ биске Моҥол ажыра jeдип келген айлаткыш. Моҥол jеринде оны – Цагаан cap; – Тува-сойоҥдордо — Шагаа; телеҥит-алтайларда – Чагаа – ак байрам деп адалып, ару САҤЫН салдырып, ак чачылга чöйип, jажыл арчынла аластап, Алтай-Кудайын уткуп, Јaҥы jылын алкышла, кожоҥло сакыган байрам.

Öткöн кÿсте белетелген аш-курсакты – ÿÿчелеп койгон эт, сÿттеҥ эjегей, аарчы, курут, быштак, кууктарда сары capjy; jылкыныҥ каазызын чаракла ба, талканла ба кожо сокконын чок-чок дейдис; кузуктыҥ эмилине талканды кожуп, сокыга сокконын база чок-чок дейдис; jерлик аштаҥ – кандык, саргай, кöжнö, маҥыр, кöгöзин тизип кургадар. Бу jÿзÿн-jÿÿp курсак-тамак канча ла кире кöп, арбын болзо, ончо ло кире jaҥы jылда улус тойу-ток, ашту-тусту, аштабай, суузабай, jыл чыгарыныҥ белгези.

Jaҥы jылдыҥ баштапкы кÿнинде эртен тура jep jaҥы ла japып келетсе турар керек. Канча ла кире эрте турзаҥ – jыл туркунына анча ла кире ырысту болорыҥ.
Чагаа-Байрамды öткÿретен аҥылу чÿм-ээжи:
1. Jайык.
2. Саҥ-тагыл.
3. Кÿрее.
4. Арчын.
5. Аш-курсак.
6. Айак-казан.
7. Кеп-кийим.
8. Балын*.
9. Алкыштар ла алкыш кожоҥдор.
10. Аҥылу ойындар.
11. Сыйлар ла оноҥ до кöп öскöлöри.

Кÿн jaҥы ла кырдаҥ чарчап, тийип, кöрÿнип келзе, ончолоры саҥ-тагыл салар деп, jaaн учурлу мÿргÿÿлге jазанар. Саҥ салганы – ол jaҥы jыл келгенин керелеп, Алтайын алкап, Алтай-Кудайын курсак-тамакла кÿндÿлеп, амыр-тыш jÿpÿм, кöп ырыс, азыраган ак мал, бала-барка jaкшы турзын, келген jылда кирелтелерин кöптӧтсин, чыгымдарын астатсын деп суранып мÿргÿп турганы.

Чагаа-Байрамда текши мÿргÿÿлде Jаҥы јылды уткуп, озо ло баштап эр кижи ак сÿдин ÿрÿстеп, алкыжын айдар:
Jылдыҥ бажы эбирилди,
Jылан бажы сойылды.
Корум эдеги козурап,
Kopголjын бажы мызылдап,
Jaҥы jылыс кирди,
Эски jылыс jылыйды.
Он ÿч Алтай эгилге
Судурына согулзын,
Суурымына тартылзын.
(Алкыш 1981 jылда Саратан jypтта jaткан Белеева Марфа öрöкöннöҥ бичилген).

Экинчизинде, Чагаа-Байрамда Алтайын алкаарын улалтар. Je эҥ ле учурлу алкыш От-Энеге:
Орчылаҥды jарыткан
Одус башту От-Эне!
Ончо jepди jарыткан
Oт-Jaлар Кудайым!
Талкан-кÿлин тöжöнгöн,
Таш очогын курчанган!
Кÿлер бöркин бÿркенген
Кÿн-japыкту От-Эне!
Оору-jобол jууктатпай,
Ончобысты корыган,
Аш-курсакты кайнадып,
Албатыны азыраган…
Алтай-Каҥыйдаҥ jайалталу
Jep-Киндиги Энейимниҥ
Алтын отыгынаҥ камылган,
Албатыныҥ куйагы болуп,
Аласталып ол кÿйген…
Алкыш-быйан болушту,
Айыл-jурттыҥ башчызы.
Албатыныҥ быйаны,
Jеезелÿ jypттыҥ jаркыны,
Jaткан joнныҥ ырызы.
Ак малдыҥ ак сÿдинеҥ
Ӱрÿстеп турум быйан сурап,
Аш бажынаҥ тамзыктап
Азырап салдым –
Алкыш сурап…
Талкан-кÿлдий бай болугар,
Чедиргендий кызыл болугар.
Изÿ тÿшсе, «поп» дебей,
Ӱÿле келзе, «jок» дебей,
Ӱзÿлер тыныгар jок болзын.
Баштаҥ баш болзын,
Оп-Куруй, Кудайым! Оп-Куруй!
(Алкыш Н. К. Ялатовтоҥ бичилген).

Чагааны-Jaҥы jылды уткыырга келгендердиҥ тыш кеп-кийими эптÿ, jаркынду, кееркедимдÿ, öҥжик, эрте чыккан кÿнниҥ чогына мызылдап турзын.

Бу байрамда база бир аҥылайтан темдек – jaҥы jылда кижиниҥ эзендежип jакшылажатаны – оныҥ ич jаныныҥ тоомjылу кÿÿни, бийик культуразы, этиказы. Темдектезе, улус бой-бойыла эзендежип, суражар, удура-тедире алкажар:
– Jылдаҥ öҥ öҥ кÿр чыкканаар ба?!
– Öҥ, öҥ, öҥ кÿр чыктым — дезе.
– Канча jaштy болдыгар? – деп сураар.
– Тöртöн тогусту болдым — дезе,
– База ÿстине ол кире jaш jажагар — деер.
— Узак jÿрÿмдÿ болугар, узун jолду болугар.

Чагааныҥ байрамында Алтайдыҥ ээзин алкыжыла кычырып, кыйра буулап, jылды уткуп, кÿндÿлеп, сÿдиле ÿрÿстеп, саҥга арчын салып, арутап, бойына, бала-барказына, мал-ажына амыр-энчÿ, су-кадык сурап турганынаҥ öскö аҥылу, учурлу ойындары база бар. Олордыҥ эҥ ле japaмыкту ойыны – тÿс jepде тышкаары – тебек тееп маргышканы. Оноҥ jылкыныҥ, чардыҥ терезине кöп балдар чогулып, кырдаҥ кокыр-каткыла, чур-чуманак табышла jыҥылаганы сÿрекей jарамыкту.

Чагаа-Байрамда jeбpeн чÿм – карга аҥданганы. Учуры – кижиниҥ эски jылдагы киринеҥ, каразынаҥ айрылганы.

Чагаа-Байрамныҥ тÿштеги ойындары тÿгенген, маргыжып ойногоны jeткен кийнинде, эҥир киргенде, кандый бир айылга jуулыжып, кÿреелей отургылап, кайлагылаар, комустагылаар, кожоҥдоор, чöрчöктöр айдыжар, табышкактар табыжар. Jaaн улус ар-бÿткенниҥ айалгаларын ширтеп, озогы улустыҥ айтканын эске алынып, бу келген jыл кандый болор, кату ба, jымжак па дежип белгелеер. Japынчылар japын öртöгилеп кöргÿлеер. Онойдо ок ÿйде отурып, jaҥы jылды уткуган кÿн ойнойтон ойындар – шатра, талу, колjыгыш, сырга jажырыш, кажыктарла канча кире jÿзÿн ойындар ла оноҥ до кöп öскöзи.

Бу ла öйдö jaaн jaштулар кÿреелей туруп, Алтайын аҥылу кожоҥдорло мактап, алкап jaҥарлaap. Темдектезе, бу jeбpeн ле солун, онойдо ок тереҥ шÿÿлтелÿ jaҥарды угугар. Оны Селбикова Коҥыр эjебис мÿргÿÿл тушта кожоҥдогон эди:
Сегис кырлу таш jaдa –
Кинибис кескен Алтайыс!
Сегизен кырлу тош мöндÿр –
Кирибис jyнган Алтайыс!

Алты кырлу таш jaдa –
Кинибис кескен Алтайыс!
Алтан кырлу тош мöндÿр –
Кирибис jунган Алтайыс!

Чагаа-Байрамда jылды уткуган мÿргÿÿлдиҥ кийнинде тепшилердеги арткан-калганын бастыра jуулгандар ÿлежип, кÿндÿлежип, тамзыкташкылаар. Мыныҥ ады шÿÿтен, учурыла база байлу-чÿмдÿ. Саҥ салган улус кÿн аайынча базып, айланып, алкыш айткан улус Алтай-Кудайыла, От-Энеле кожо бир киндиктÿ ле кÿÿн-санаалары jaҥыс деп тооп, тепши амзашканы деп, О. Омин бичийт. Шÿÿтен деп аҥылу, байлу чÿм-jaҥ jaҥыс ла Чагаа-Байрамда öткÿрилип турган эмес, ондый чÿм jaан ла текши мÿргÿÿлдерде база бар. Николай Кокурович Ялатов öрöкöнниҥ japтаганыла: «Мÿргÿÿлдÿ шÿÿтен – ол таштаҥ эткен очокторго кайылткан ÿсти уруп ийзе, jaлбыжы öрö кейге jaлбырап чыгар. Бу öйдö мÿргÿÿлге келген бастыра jaaндар-jaштулap канча jÿзÿн аш-курсакла, эт-jуузыла кÿндÿлежип ажанар». Бу эки чÿм-jaҥныҥ ээжилериниҥ jaҥжыгyлapы тÿп-тÿҥей – шÿÿтен-шÿÿтел деген темдектÿ, байлу сöслö аҥылап айдылган.

Айдарда, Чагаа-Байрам – чÿмдÿ-jаҥду, кÿндÿлÿ, алкыштарлу, кожоҥдорлу, jÿзÿн-бaшкa маргаандарлу да, тегин де ойындарлу.

Алтай ээзин, jылын алкап кожоҥдогоны
Ак чечеги jайылган
Алтай jepим jаражын!
Ару саҥын салдырган
Алтайымныҥ jакшызын!

Кÿреҥ чечек jайылган
Кÿреҥ тайга japaжын!
Кÿмÿш таҥга jалтыраган
Алтайымныҥ jакшызын!
Эбире jÿpÿп эбир келзе,
Эне-Алтайым!
Айланып келзе,
Амыр jаткан Алтайым!
Эре-Чуйым! Эрке-Алтайым!

Чагаа-Байрам – Чуй ичинде
Бу jaaн учурлу байрамды баштап ла мен оогош тужымда Эре-Чуйда ада-энем ле jaaн улус öткÿрип туратанын кӧрӧтӧм. Эмди де Эре-Чуйдыҥ эл-jоны Јaҥы jылды – Чагааны – чаган айда, ол эмезе кочкор айда, ай jaҥырза, öткÿредилер.

Чагаа-Байрамды öткÿрери тегин керек эмес. Ого ажындыра белетеништÿ ишти быжулап алар керек.

Тузаланатан казан-айак, тепши ле тудунар-кабынар немелер бастыра беленде болорын jeткилдезe jaкшы. Анайып, сакылталу кÿн келердеҥ озо Чагаа-Байрам öдöтöн тöс jeрди – саҥ салатан jepди – тöҥниҥ, тöстöктиҥ бажында, обоо ташта, тагылда белетеп койор керек.

Кÿн öксöп, торко чачактарын кырлардыҥ бажына, каjуларга, сойокторго чачып ла ийгенде, алкыш айдып билетен кижиле кожо саҥ салатан jepгe келип, арчынды кÿйдÿрип, ак аштаҥ, мÿндÿ эттеҥ ÿрÿстеп, чачылга эдер. Алтайын алкап, айландыра тӧрт катап эбире базып мÿргÿÿр, баштап турган кижи сÿт ÿрÿстеер, улус оныла кожо, бойында айдынып, алканып, айлана базар учурлу, Алтай ээзинеҥ алкыш сураар. Ак-Бурканды, Ак Jайаачыны мактап, алкышту сöстöр айдар.

Эре-Чуйдыҥ алкыжы:
Эрте чыккан Кÿн-Быркан
(Кÿн Jайаачы!)
Эҥир чыккан Ай-Буркан
(Ай Jайаачы!)
Айы-Кÿним!
Öрöги турган Ӱч-Курбустан кудай!
Jыл бажы чыкты деп,
Jылан бажы сойылды деп,
Эски jылыc чыкты деп,
Jаҥы jылыc кирди деп,
Алкап турус, Алтайыс!

Корымайда козыраган,
Kopголjын бажы мызылдаган
Ээлÿ-туулу Алтайым,
Эрjинелӱ Эре-Чуйым!
Ары кöргöн аҥкылдарым,
Бери кöргöн мöҥкÿлерим,
Ада баалу ыйыктарым,
Аланчык айылду Алтайым!
Чöӧк кайракан!

Алтай ээзи бай терек,
Агаш ээзи кан тазыл,
Jÿлÿн болгон тайгалар,
Jÿpeк болгон jÿлÿндер.

Ары кöргöн аҥкылдар,
Бери кöргöн мöҥкÿлер,
Тал jaкaлy ыйыктар,
Таш jaкaлy сÿрÿлер.

Артыш сынду тайгалар,
Арыскан сынду ажулар,
Айу баспас арташтар,
Бöрÿ jeтпec бöлчöктöр.

Сары айу базып кирбес,
Чагар jылан jылып кирбес,
Сары телкем чöлдöрлÿ,
Сарын ойын-jыргалду
Эрjинелÿ Эре-Чуй!

Кайыҥ агаш кöгÿстÿ,
Кату корым эдектÿ,
Кырлу jyy табарбазын,
Кыйгылу jyy кирбезин!

Алтай ээзи бай öргöö,
Агаш ээзи бай тазыл,
Колтыгына кондырган,
Койнына сыгындырган!

Былтам jepгe jypтаткан,
Былын суузын ичирген,
Балтырганла тойындырган
Байын кÿреҥ бай Алтай!

Агаш-тажы куйак болгон,
Аккан суузы аржан болгон,
Ар-jööжöзи apjaнынаҥ
Алтын болгон Алтайым!
Балтырыска эт öскÿрген,
Бажыска чач öскÿрген,
Байлап слерди турубыс,
Баш ла болзын, Алтайыс!

Эрте чыккан Кÿн-Буркан!
Эҥир чыккан Ай-Буркан!
Тоҥкойып мÿргÿп турус!
Тостойып кöрÿп турус!
Чӧӧк кайракан!

Саҥ салар тужында алкыштар jep-jepинде башка-башка да болзо, je учурыла тÿҥей болот. Алкышты айдып божогон кийнинде, бастыразы айылга кирер. Алканатан кижи От-Энеге саҥ салган jepдеҥ экелген тепшидеҥ тамзыктан салып, аҥылу алкыш-быйан айдар:
Чык-чык!
Сургулjынду От-Эне!
Судазынду ap-jaлын!
Таш очогын тайанган,
Талкан-кÿлин тöжöнгöн,
Кабыл-башту От-Эне!
Теҥериде киндиктÿ,
Темир очок курчулу,
Кирбиктÿди бÿдÿрген,
Киндиктÿди jaйаган,
Кабыл башту От-Эне!
Кайракан!

Карачкылду эжигиҥе мал турзын,
Кабайлу бала jайкалзын!
Калык тÿшкен эжиги
Кутту-кумду jайал турзын!
Талкан-кÿлиҥ чачылбазын,
Таш очогыҥ тайкылбазын,
Ӱч-jебеелÿ очогыҥнаҥ
Изÿ казан айрылбазын!
Очок бажын байлап тÿшкен
Одус башту От-Эне!
Корбон-чечек, Кыс-Эне!
Кабар-кубал кÿл тöжöктÿ,
Теҥериде киндиктÿ,
Темир очок курлу,
Кызыл-марал чырайлу,
Кылчас эткен кöстöрлÿ,
Кара-кÿреҥ чырайлу,
Карас эткен бÿдÿштÿ
От-Эне!

От-Энени алкаган кийнинде, айылдыҥ ээзи тöргö чыгып, айылчыларын, тöрööн-туугандарын, айылдаштарын кÿндÿÿ-кÿрееге кычырып, тепшиге толо эт, аш-курсак, алама-шикир салып, кÿндÿлеердеҥ озо, бойы-бойлорыла туруп jакшылажып-эзендежип: «Jылдаҥ öҥ чыктыгар ба?» – деп суражар. Каруузына: «Слер jылдаҥ öҥ чыктаар ба?» – деп база сураар. «Öҥ, öҥ, öҥ» – чыккан дежип, сÿÿнчилÿ ле омок куучындажар, чöгöдöй отурып, аш-курсактаҥ амзагылаар.

Кÿндÿÿ-кÿреениҥ кийнинде, экинчи бöлÿгинде, jилбилÿ ойын-jыргал, маргаандар, кожоҥдор башталат. Кырдаҥ чанакла jыҥылайт, кажык ойноп, «тебек» тееп маргышкылайт.

Тепши jанында келин-кечкиндер алтай кожоҥ чöйип кожоҥдогылайт, эр киндиктÿлер кÿрежет ле оноҥ до башка ойындар кöргÿзип, кере тÿжине соот-jыргалда jÿpгилейт.

Чагаа-Байрам тÿгенип клееткенин jaaн jaштy кижи jарлаза, арткандары оныҥ учурлу сöзин угуп, jакшылажып, чыккан jылда бойы-бойлорына база такып уткуулду сöстöр айдып, ырыс ла су-кадык кÿÿнзежип (сыйлар берижет) айылдарына jaнгылайт.

Чагаа-Байрам – Ортолык jypттa
Кочкор айды бистиҥ Кош-Агаштыҥ алтайлары тулаан ай деп айдар. Озодоҥ бери тулаан айдыҥ эки jаҥыдаҥ беш jaҥыга jeтиpe чагалап jaт (саҥ салар).

Jaҥы jылдыҥ Чагаа-Байрамын кайда да ыраак тайга-ташка барбай, айылдыҥ эжигинеҥ ыраак jок, Кÿнчыгыштööн, курлаага jeтиpe таштар чоголо, саҥ салар.

Саҥга улустыҥ экелген аш-курсагыныҥ бажынаҥ бир jaaн тепшиге салала, ол аштаҥ саҥга салар. Кажы ла кижи курсакты кол бажыла эжерлеп саҥга салар.

Ак сÿтле ÿрÿстеп, Алтайын, Алтай ээзин уткуп, алкаар кижи, озо ло баштап Эре-Чуйдыҥ тöрт ыйыгын адаар:
1. Кара сÿÿрÿ бöрÿктÿ,
Кöк корум эдектÿ
Кöкöрÿниҥ Эне-Ыйык!

2. Тозынтуныҥ Ыйыгы!

3. Ак мöҥкÿ бöрÿктÿ,
Кара корум эдектÿ
Ирбистÿниҥ Ада-Ыйык ла
Jaaн Теректÿниҥ-Ыйыгы!
Бу ыйыктарга баштанып, сÿтти эки катаптаҥ ÿрÿстеер, алкыш сöстöрлö алкаар:
1. Ак jадыкты алтадыбыс,
Ак кышты чыктыбыс деп,
Туйгакту ичке jaтпac,
Тулуҥду ÿйге отурбас.
Тулаан чыкты.

2. Jыл бажы эбирилди,
Jылан бажы сойылды деп.
Эски jыл чыкты деп,
Jaҥы jыл кирди деп,
Ару саҥыбысты салып турубыс,
Алтайысты алкап турубыс.
Чööк, Кайракан!

3. Койнына корготкон,
Колтыгына сыгындырган.
Койон чуун чууланган,
Кой тöжöгин тöжöндирген.
Jылым болгон сÿÿрилер!
Jылтылдашкан мöҥкÿлер!
Кожоҥдошкон сÿÿрилер!
Колтыкташкан сÿмерлер!

4. Бöрÿ jaтпас бöлчöктöр,
Айу jaтпас арташтар,
Эҥчейишкен сÿÿрилер,
Эмчек болгон сÿмерлер!
Агаш ээзи – кан-тазыл,
Алтай ээзи – бай Терек,
Jeлип чыккан Кара-Туу,
Jeбee алышкан – Кара-Агаш.
Ууры jолын урук была бöктöгöн,
Бöрÿ joлын бöрÿк биле бöктöгöн,
Тобрагыла тойдырган,
Балкажыла байыткан.

Бажына чач öскÿрген,
Балтырына эт öргÿскен.
Jaҥыс jepдиҥ нöкöри,
Jайдак аттыҥ ээри.
Эре-Чуй, Кайракан!
Чööк, Кайракан!

Саҥды кÿреелей jуулган ÿй улус тулуҥдарын тудунып, эр улус эдегин jaйып мÿргÿÿр. Мÿргÿп божогон кийининде, ончо улус бой-бойыла эзендежер, суражар:
– Jылды кандый чыктаар? – деп.
– Öҥ, Öҥ! Эмезе; Öҥгÿр, öҥгÿр! – деер. Эмди саҥнаҥ арткан курсактаҥ ончо улус амзаар. Алтай ээзи jeдим берер.

Чагаа-Байрамды öткÿреечи оноҥ ары улалтар:
Эре-Чуйдыҥ салкыны
Эркелеп слерди сыймазын.
Арчын сынду Алтайыс
Араайын слерди алказын.

Келген айылчыларга уткуулду сöс бередис.

Öткÿреечи:
1. Jaaн бардыҥ jаказы бар деп,
Jaҥы ийт jыл кирди деп,
Jаандарыска сöс бередис.

2. Ӱстÿбисте ÿч jылдыс
Japкынынa ойнойлык.
Ӱч толукту Алтайдыҥ
Ыжыгына ойнойлык.

3. Тöбöбисте тöрт jылдыс
Japкынынa ойнойлык.
Тöрт толукту Алтайдыҥ
Ыжыгына ойнойлык.
Öткÿреечи кыйгырат:
Эски jылдыҥ тобрагын силкигер,
Эди-канаар изий берзин!
Jaҥы jылдыҥ тожына jыҥылагар,
Japын сыныгар сергек болзын!
Ончо улус jыҥылап барат. Оныҥ кийнинеҥ ойын-jыргал, кожоҥ-комут башталат. Мында кажык, тебек ле кÿреш öткÿрилет.

Телеҥиттер чагда (чагаа) байрамын тулаан айда, ай jaҥырза öткÿрет
Олор айылыныҥ эжигине саҥ салып, тöрт талага ак сÿт чöйип, алкап тургулайт.

Чöк, чöк, Кайракан!
Чöккö чööп туру,
Мекке мееп туру.
Jылдыҥ бажы айланды,
Jылан бажы сойылды (ээриди).
Бери баккан сÿÿрÿлер,
Ары баккан мöҥкÿлер!
Тарбайып чыккан агажы –
Барбак болгон Алтайыс.
Шарлап аккан суулары,
Аржан болгон Алтайыс!

Колтыгыҥа сыгындып,
Койныҥа коргодот.
Jaмaн келзе, кыйдыр,
Jaҥдаp келзе, jайлат.

Саҥ
Алтай ээзин саҥга салган арчынла, аш-курсакла, балынла*, jалама илип, акла ÿрÿстеп, алкышла уткуур. Алкышла эр кижи уткуур – эмеген-öбöгöн экÿ эзен-амыр jÿpгeн, чыгым чыкпаган, jaкшы jaткан болзо:
Ак мöҥкÿ бöрÿктÿ,
Кара кöчкö эдектÿ,
Алтайыма баш болзын!
Ары кöргöн аҥкандар!
Бери кöргöн мöҥкÿлер!
Jылан бажы сойылды,
Jыл бажы эбирилди.
Эски jылыс элес этти,
Jaҥы jылыс jaнып келди.

Jaйа баспас jайлуларыс,
Кыйа баспас кыштуларыс!
Эбире турган арказы –
Эмил сайлу кузукту,
Айландыра турган тайгазы –
Алтын-мöҥÿн jööжöлÿ.
Алтай jepим!
Чööк! Кайракан!

Колтыгарга коргодогор!
Койныгарга сыгындыргар!
Тыму joлын тузактагар!
Jaман келзе, jайладаар,
Кыйал келзе, кыйладаар.
Чööк! Кайракан!
Алтай jepим! Кайракан!

Ару саҥус,
Ак чачылгагус!
Обоо jaны слердиҥ болзын,
Омок jÿpÿм бистиҥ болзын.
Чööк, чööк, Кайракан!

Таш очогы маты болзын,
Талкан-кÿлÿс обоо болзын,
Тапкан-jööгöн тайга болзын.
Балкажыла байыткан
Бай Алтайым!
Тобрагыла тойдырган,
Торко кептÿ Алтайым!

Тоозылбайтан конок берер,
Торолобос азык берер,
Чööк, чööк, Кайракан!
Алтай jepиc!

Jaйдaк атка токум болгон,
Jаш балдарыска куйак болгон,
Эбире турган Ыйыктарым!
Айландыра турган Алтайым!

Айланайын Алтайым!
Ардак jÿpep jÿpÿм берер,
Айланайын Алтайым!
Мее – дедим, – меенер,
Чööк – дедим, – чööнöр!

Чагаа-Байрамныҥ алкыжы
1. Эрте чыккан Кÿн-Быркан, –
Кÿн jайаачым!
Эҥир чыккан Ай-Быркан –
Ай-jайаачым!
Ай-Кÿним!
Öрö турган Курбустан Кудайым!
Jаҥы jылым кирди деп,
Эски jылым чыкты деп,
Jылдыҥ бажы эбирилди деп,
Алкап турум Алтайымды!

2. Ак мöҥкÿ бöрÿктÿ,
Кара кöчкö эдектÿ,
Алтайыма баш болзын!
Ээлÿ туулу Алтайым!
Эрjинелÿ Эре-Чуй!

3. Ары кöргöн тайгаларым!
Бери кöргöн мöҥкÿлерим!
Ада болгон Ыйыктарым!
Оп-Куруй,
Оп-Куруй!
Оп-Куруй!

4. Эне болгон Эре-Чуй!
Эдек ташту сÿмерлерим!
Агаш-тажы куйак болгон,
Аккан суузы – аржан болгон,
Айак тудуп аш суратпаан,
Алтайым!

Ээр jÿктенип эрjине
Суратпаан Эре-Чуйым!
Оп-Куруй,
Оп-Куруй,
Оп-Куруй!
Кайракан!

5. Колтыгарга сыгындырар,
Койноорго коргодор,
Ӱзÿлбес ÿÿлеш бергер,
Тоозылбас конок бергер,
Албатыга алкыш бергер,
Алкы бойыма jÿpÿм бергер.
Ак малым тыш турзын,
Азыраган балдар эзен jÿpзин,
Оп-Куруй,
Оп-Куруй,
Оп-Куруй!
Кайракан!

6. Эдек jайып, мÿргÿп отурыс!
Айак салып, алкап отурыс!
Аскан казан тееjизи,
Албатыныҥ кÿндÿÿзи!
Оп-Куруй,
Оп-Куруй,
Оп-Куруй!
Кайракан!

Jылды алкаганы
1. Ары кöргöн аҥкылдар!
Бери кöргöн мöҥкÿлер!
Ада болгон Ыйыктар!
Эне болгон тайгалар!
(Эжерлеп тöрт талага чачылга чачар сÿттеҥ).

2. Корым эдеги козыраган,
Корголjын бажы мызылдаган,
Таш jaкалу тайгалар,
Тал jакалу сÿрÿлер!
Чööк! Кайракан!
(Чачылга тöрт талага).

3. Jÿлÿн болгон jÿpeктеp!
Jÿpeк болгон сÿрÿлер!
Аккан суузы – аржан бÿткен!
Ал-тайгазы алтын бÿткен!
Аржан суузы – мöҥÿн бÿткен!
Чööк! Кайракан
Чӧӧк! Кайракан!
(Чачылга тöрт талага).

3. Аҥ балазы семис бÿткен,
Бай jайаган Алтай jepим,
Чööк! Кайракан!
(Чачылга тöрт талага).

4. Айу ажар арташтар!
Бöрÿ jaдap бöлчöктöр!
Чööк! Кайракан!
(Чачылга тöрт талага).

5. Ал-тайганаҥ ажу берген,
Агын суудаҥ кечÿ берген,
Jaбыс jердеҥ ажу берген,
Тайыс суудаҥ кечÿ берген!
Алтай jерим!
Чööк! Кайракан!
(Чачылга тöрт талага).

6. Камчы сынду Кан-Алтай!
Jайдак атка токум болгон!
Jaбыc jepгe нöкöр болгон!
Алтай jepим!
Чööк! Кайракан!
(Чачылга тöрт талага).

7. Балкажыла байыткан!
Тобрагыла тойдырган!
Койнына коргодоткон!
Колтыгына сыгындырган!
Алтай jepим!
Чööк! Кайракан!

8. Тоҥкойып мÿргÿп турум,
Тостойып кöрÿп турум!
Чööк! Кайракан!

Jыл киргени
Jылдыҥ бажы эбирилди,
Jылан бажы сойылды.
Корум эдеги козурап,
Kopголjын бажы мызылдап,
Jaҥы jылыc кирди,
Эски jылыc jылыйды.
Он ÿч Алтай эгилге
Судурына согулзын,
Суурымына тартылзын.

Бичимел кыскарта јарлалат
Фотојурук билелик кӧмзӧдӧҥ