Алтайдын Чолмоны

Улуу јылдыҥ белгелери

16.02.2024

Аржана Декенованыҥ јуругы

Россияныҥ Билимдер академиязы јуракайды (астрологияны) лженаука – тӧгӱн билим деп јарлаган. Теҥериде јылдыстардыҥ јылыжы ла кижиниҥ салым-јӱрӱми ортодо кандый да колбу јок, гороскоптор чынга келишпей јат деп, билимчилер айдат.

Је улус јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери айды-кӱнди, јылдыстарды, ар-бӱткенди, улустыҥ јадын-јӱрӱминде болуп турган кубулталарды ајарып, ого келиштире белгелер эдери јаҥжыгып калган. Јылдарды 12 тындуныҥ адыла адаган јылдыкту кара башту калыктарда, ол тоодо алтайларда, кажы ла јыл – аҥылу…

Јаҥы јылдыҥ байрамында јуук улузына сый эдери – бисте јуукта табылган јаҥжыгу.

«Улуу јылда чыккан улуска кирип јаткан јыл сӱрекей ырысту, кандый ла керекте јолы ачык јыл болор. Ижинде ӧрӧ ӧзӧргӧ, билези элбеерине, акча-манады кӧптӧӧрине јарамыкту јыл, ол јаҥы туштажулардыҥ ла јол-јоруктардыҥ сӱӱнчизин сыйлаар. Бош салынбаган, јастыраларын оҥдоп тӱзеткен ле јаҥыс јерде турбай, ичкери алтаган улуска Улуу једим экелер» – деп, 2023 јыл тӱгенип, ээчий 2024 јыл окылу кирер ӧйдӧ бир таныжыма сыйлаган айактардыҥ бирӱзинде бичилген.

Бу, јарт ла, кытат калыктыҥ белгелеринеҥ алынган. Улуу олордыҥ орооныныҥ да темдеги. Мыны кычырып, кирген јылында кижи сӱрекей чебер, «чичке» јӱрер керек деп, бистиҥ јаан јаштуларыстыҥ айтканы санаама кирген. Озодо алтайлар кижиниҥ јажын чыккан кӱниле эмес, јылы киргениле чоттоп, 12, 24, 36, 48, 60 јажын темдектеп туратан.

Бу ӧйдӧ тӧрӧӧн-тууганыныҥ, најы-нӧкӧрлӧриниҥ айткан алкыштары ого јылы ойто эбирилип келгенче кору-курчу болуп јат деген сӧс бар. Кижиниҥ 72 јажы бу тооломдо јок. Алтайлардыҥ чӱм-јаҥдарын шиҥдеген билимчи Клара Эргековна Укачинаныҥ айтканыла, 72 јажында кижини, салым-јолы аайлалып калган деп, тӧмӧги де, ӧрӧги де јайаандар јаан керектебей барат. Бодогондо, озодо сӱрекей уур-кӱч јӱрӱм јӱрӱп, улус ас јаш јажаган ла 70 јаштаҥ ажыра ла оноҥ до ӧрӧ јӱрген улус ас болгон. Бу айдылганы мыныла колбулу болордоҥ айабас. 1930-чы јылдарда алтайларды шиҥдеген билимчи-этнограф Лидия Каруновская алтай улус чыккан јылыныҥ тындузын ӧлтӱрбес, тынын кыйбас бай тудуп туратанын бичиген: Кой эмезе Ат јылда чыккандар, јылы кирзе, койды эмезе атты бойы ӧлтӱрбей, кижи айбылайтанын. Ийт јылдыҥ улузына ийдин согорго, торолодорго јарабас, бу байды бускандарга ак-јарыкта јӱрерге коркушту кӱч болор деген куучындарды укканын.

Бир чак кире ӧйгӧ «кудай јок» јӱрӱп, чӱм-јаҥдарысты ла јаҥжыгуларысты керектебей ундып, јылдыстарды чоттоор, оныла колбой Алтайыстыҥ, калыгыстыҥ ла кижиниҥ салымын белгелеер билгирлерис јылыйган. Јыл киргенин Ӱлкер јылдыстыҥ јолыла чоттогон јуракайчы ӧрӧкӧндӧр 1950-1960 јылдарда јӱргени јӱк куучындарда арткан.

Сӧс келижерде, «јуракай» деген алтай сӧс буркан јаҥныҥ «зухрай» (астролог) деген сӧзине тӱҥей. Бисте мындый улус болгонын Алтайыстыҥ атту-чуулу баатырлары Аткуновтордыҥ ӧбӧкӧзи керелейт: Сергей Јуракаевичтиҥ, Семен Јуракаевичтиҥ, Ай-Мерген Сергеевичтиҥ ле о. ӧ.

Ойгор судур бичиктерди аҥтарган, јылдыстарды чоттогон, јуркайдыҥ ӱредӱзин алган улус эмди де бар. Кӱнчыгыш јылтоолошло Улуу јыл кирген эмдиги ӧйдӧ, јилбиркеген айас, быјылгы јылга белгелерди не кӧрбӧс деп санандым.

Алтай калыкта Улуу јыл «кату» јылдардыҥ тоозына кирип јат. Бу керегинде нени сананып турганын Алтай Республиканыҥ буддисттериниҥ Тӧс кӧгӱс-ой башкартузыныҥ јааны Арам ламадаҥ сурадым.

– Статистиканыҥ јетирӱлериле, кажы ла јылда ак-јарыкка чыккан ла корогон улустыҥ тоозы бодоштыра тӱҥей болуп јат. Кандый да јыл кемге де јакшы, кемге де коомой болуп јат, ончо улуска тӱҥей болор аргазы јок.

Улуу јыл буркан јаҥда јаан уткаалу јыл. Улуу – ол дракон, теҥериниҥ ле јердиҥ, ар-бӱткенниҥ ле кижиниҥ ортозында турган, олордыҥ ийде-кӱчтериле колбулу, бу энер-гиялар кыймыктанатан јыл.

Буркан јаҥныҥ јуракайыла, кижиге кирген јылы – јӱрӱминиҥ ээчий ӧйлигине алтаган бурылчык јыл, оныҥ учун бу јылда ого анчада ла чебер, «чичке» јӱрер керек: санаа-кӱӱнин бош салбас– ӧйинеҥ ӧткӱре кӧӧрӧбӧс-кӧкӱбес, аайы-бажы јок санааркабас, орто ло кеминде јӱрерге албаданар. Кижиге јылы, темдектезе, Улуу јылда чыккандарга быјылгы јыл – ченелтелӱ јыл. Оныҥ учун бойыныҥ јылын јымжадарга, буркан јаҥду улус кӱрееге барып, мӱргӱӱлдер јакыдып, судурлар кычыртып јат.

Кудайзак эмес улус јылды јымжадарга, быйанду керектер эдер: бойыныҥ кӱӱниле арга-кӱчи јетпей турган улуска болуш эдер, бойынаҥ чыгым чыгарып, јондыкка тузалу керектер эдер, аштаган-чучурагандарга калаш-курсак та садып алып бергени быйанду керек.

Быйанду керектер јылды јымжадып, кижиниҥ јолын арчып, ого курчу-куйак берип јат.

* * *

Калмыкияныҥ «Шакьямуни кудайдыҥ алтын ӧргӧӧзи» Тӧс курулыныҥ јуракайчызы Санан Гелюнг кирген Улуу јыл анчада ла 12, 36, 60 јажы кирип јаткан улуска ченелтелӱ јыл болгонын айдат.

12 јаш – бала тужынаҥ одорок ӧйине кирген ӧй. Бу ӧйдӧ баланыҥ кылык-јаҥы кубулып, ол сӧс укпай барат. Оныҥ учун оны ӱстинеҥ тӧмӧн јаба баспазы, сӧскӧ кийдирип, эптӱ-јӧптӱ куучын табары јаан учурлу. Јакарып, албадап эмес, мекелеп, куучындажып билери. Улуу јыл јаба базарын сӱӱбес јыл деп, јуракайчы айдат. Бу ӧйдӧ баланы сынык-бычык алар айалгалардаҥ (велосипедтӱ, мотоциклдӱ ле ӧскӧ дӧ техникалу маҥтаткан, атка отурган ӧйлӧрдӧ лӧ о. ӧ.) чеберлеери јаан учурлу.

24 јажы киргендерге быјылгы јыл база сынык-бычык алар чочыдулу јыл. Олорго тура туткан, кырларга чыккан ла бийикте болгон ӧскӧ дӧ айалгаларда анчада ла ајарыҥкай болор керек. Ӱренип тургандарга Улуу коомой эмес јыл. Тӱниле калчып баспаган, байрам-јыргалдарды астаткан, санаалу јӱргендерге бу јыл кем јок ӧдӧр керек. Экзамендер табыштыргандарга, диплом бичигендерге мантралар кычырганы болушту.

36 јажы киргендерге Улуу јыл јӱрӱмине де, су-кадыгына да, ар-јӧӧжӧзине де чочыдулу јыл. Олорго ыраак јол-јоруктарды астатканы, су-кадыгына јеткер болгодый керектерде турушпазы, сынык-бычыктар алар айалгалардаҥ чеберленери јаан учурлу. Ар-јӧӧжӧ керегинде айдар болзо, чыгымдаары эмес, јууп-јуунатканы артык. Тӧгӱнчилердиҥ тузагынаҥ айаар керек. Айыл-јуртка кем јок јыл болор керек.

48 јажы киргендерге биледе, тӧрӧӧн лӧ јуук улусла, таныш эмес те улусла колбуларда уур-кӱч јыл болор аргалу.

60 јаш – орто јаштаҥ јаан јашка кирген тепкиш ӧй. Бу јажында кижиниҥ ӧзӧк-бууры айткан сӧскӧ, болуп турган керектерге ле айалгаларга анчада ла ӧҥзӱре боло берет. Оныҥ учун санаа-кӱӱни амыр болорын чеберлеп јӱрери јаан учурлу. Корогон кижиниҥ мӧҥкӱзин јууган ла ӧскӧ дӧ карыкчыл јерлерге барарын астатканы, јӱрӱмди јаантайын јаман јанынаҥ кӧргӧн, ончо ло немени каралаган улустаҥ ыраада турары, јакшы кӱӱндӱ, омок сӱӱнчилӱ улусла кожо болоры тузалу.

«Бисте, калмыктарда, 60 јашту ла оноҥ до јаан эпшилер, канча иште иштеп, бала-барказын азырап, айыл-јуртын кичееп, ончо немени јӱктенип алган, бир амыры јок јӱрет.

Мынаҥ улам олордыҥ каныныҥ тебӱзи бийиктейт, буды-колы сыстайт, оорулар табылат. Олорго јӱктенген јӱкти астадар, бойын чеберлеп јӱрер керек. Бистиҥ калыктыҥ эл курсагы – эттеҥ белетеген ӱстӱ-јуулу курсак. Мыны астадып, эт-канга тузалу ажаныштыҥ ээжилерине кӧчӧр керек» – деп, јуркайчы айдат.
72 јыл белгелериле 12 јылга тӱҥей.

* * *

Кирип јаткан Улуу јыл кандый болорын Бурятияныҥ Курумкандагы кӱреезиниҥ јааны Еши Намжил лама јарлаган.

Оныҥ айтканыла, Чычкан јылда чыккан улуска Улуу јыл коомой эмес болор. Кӧп улус аайына чыгатан сурактарды ла алдында турган буудактарды ӧдӱп чыгар, сананган керектери бӱдер.

Уй јылда чыккан улуска кирер јыл кем јок – «орто кеминеҥ бир эмеш бийик» јыл болор.

– Иштеҥкей Уйлар амадаганына једер. Кандый ла керекти баштаардаҥ озо Уй јылдыҥ улузына канча катап сананар ла ајарынар керек. Эмдиги амыры јок ӧйдӧ бу кандый ла јылдыҥ кижизине айткадый тӱп-шӱӱлте.

Барларга быјылгы јыл, 2023 јылдагызына кӧрӧ, кӱч јыл болор, је јаан эмес таҥынаҥ јеҥӱлер де болор аргалу.

– Айткан сӧстӧрине, эткен ле баштаган керектеринде олорго ајарыҥкай ла чебер болор керек, нениҥ учун дезе олордыҥ јандырузы ойто тӱрген бурылып келер – деп, лама айдат.

Койондорго кайдаар да меҥдебес ле кандый ла немени озо јазап сананып эдер керек.

– Олорго Улуу јыл орто кеминеҥ чала јабыс јыл болор. Эткенин тӱзедип болбос ас эмес айалгалар учураар.

Улуу јылда чыккандарга 2024 јыл јеҥил эмес, кайда да кӱч, је кандый да ӧйлӧрдӧ јилбӱлӱ јыл болор.

–Кӧп сабаларына алдында турган ончо сурактардыҥ аайына чыгарга келишпес болор, је олор тазыктыру берип, бастыра јӱрӱмине тузалу ченемел алар. Улууларга быјыл сӱрекей чебер ле ајарыҥкай јӱрер, бодоп неме этпес керек. Су-кадыгы коомойтырдаҥ эмезе јаҥы оорулар табылардаҥ айабас.

Јыландарга јыл јарамыкту болор.

Кӧп керектери бӱдер, кӧп саба учуралдарда јолы келжип турар. Је кандый да ӧйлӧрдӧ арга-кӱчи јетпей, арып-чылаганын оҥдоор, оныҥ кийнинде орныгу тӱрген болбос.

Аттар толукка кыстаткандый јӱрер, нени эдерин билбей, алаҥзыган ӧйлӧр кӧп болор.

– Кезик улус токтодынып болбой эмезе кӱӱнзебей, темиккени ле аайыла јастыра јолло барарга ӱстӱгер. Улуу јыл Аттарга орто кеминеҥ коомой јыл болор. Кӧп улус, алдындагызына кӧрӧ, оорыыры кӧптӧӧр.

Койлорго кирген јыл – «бежен беженге болор, јакшызы да, коомойы да теҥ».

Мечиндерди јӱрӱминиҥ эҥ артык ӧйи сакып јат.

–Ырыс олордыҥ јанында болор, јаҥыны јалтанбай баштаарга, јаан ӱлекерлерди бӱдӱреринеҥ коркыбаска јараар. Оорулар олорды кыйып ӧдӧр.

Такааларды Улуу јыл керексибес, ӱстинеҥ тӧмӧн кӧрӧр. Такаа јылдыҥ улузына кылыгын кайда да јаба базарга келижер, оноҥ башка сананганына јединбес. Олорго јӱрегин чеберлеер, оорыбаска кичеенип эмденер керек.

Ийт јылдыҥ улузына кирген јыл јеҥил эмес болор. Јӱк эҥ эрчимдӱлери ле турумкайлары Улуу јылдыҥ буудактарын једимдӱ ӧдӱп чыгар.

Какайларда амадаган ончо неме бӱтпес, сананганы аайынча болбос деп айткадый. Олорго Улуу јыл «орто кеминеҥ јабыс» болор, је су-кадыгы јанынаҥ јаан сурактар турбас учурлу.

* * *

Бодогондо, бу айдылганы кандый да јылдарда чыккандарга кандый да ӧйдӧ керектӱ јӧп-сӱмелер: су-кадыгын чеберлеп јӱрери, ајарыҥкай болоры, кандый ла керекти баштаардаҥ озо сананып шӱӱри…

Кирген Улуу јыл Алтайыска, албаты-јоныска эзен-амыр, једимдӱ ле ӧзӱмдӱ јыл болор деп сананып, иштезе ле јӱрзе, турултазы болор ло болбой.

С. ЧАГАНДЫК