Алтайдын Чолмоны

В. Я. Мерюшева: «Кунугар бош jок»

07.03.2024

Соок кышкы кÿн. Кырлыкта соок анчада ла билдирлÿ ине. Jе Валентина Ясовна Мерюшева öрöкöнниҥ айлында сÿрекей jылу ла jарык. Оны тыштынаҥ да кöрзöҥ, тургуза ла айылдап кирер кÿÿниҥ келер – jайы-кыжы кöзнöктöринде jараш кып-кызыл ла оошкы чечектер.

Öрöкöн айылда эмтир, jе эжик кыпта кöрÿнбейт. Ары jанында кыптööн кирип барзам, jуранып отуры. Столында jаан jурук, будуктар ла кисточкалар. Кöрöр болзо, номерлер сайын будуп салар jурук эмтир. «Байару баркам, Алевтина кызымныҥ балазы, сыйлаган, эмди оныла соотоп отурым — деп, Валентина Ясовна каткырат. — Мынаҥ озо Галя ÿÿремниҥ кызы меге пазлдар сыйлап кööрöткöн болгон».

Бу чаган айдыҥ 17-чи кÿнинде öрöкöн 75 jажын темдектеген. «Чыккан кÿнимде мында jадып турган балдарым ла ÿÿрелерим келип jÿрген. Балдарды ончозын jуузаҥ, оогош айлыма олор батпас та. Jайгыда, качан балдарда отпусктар болзо jуулышкай — деп, Валентина Ясовна куучындайт. — Былтыр jайгыда Белтирдеги турлуда jуулышканыс, канча кире келгени келген, келип болбогоны телефон ажыра колбуда болгон».

Валентина Ясовна сÿрекей бай кижи. Ол јети баланыҥ энези, 20 барканыҥ ла 22 баркачактыҥ карган энези. Эне бойында jаҥыс бала, jе адазы jанынаҥ 7 карындаш-сыйынду, азырап алган эjезиниҥ ле jестезиниҥ билезинде дезе 10 бала. Айдарда, кожо чыккандарыныҥ тоозы 17 кижиге чыгат. Олордыҥ бала-барказын алза, jеендери, сыйын-карындаштары, келин-кÿйÿлери, куда-кудагайлары кайда — канча jÿс кижи.

Алкы бойыныҥ балдары бÿгÿн Россияныҥ башка-башка тергеелеринде jадат. Башка укту кÿйÿлер де бар, jе кажызы ла карган энезине кару, балдарына да ол сÿрекей керектÿ кижи. Кырлыктагы карган энезиниҥ туразы оогош бойынча jаан телекей деп айдарга jараар. Кажызы ла бери меҥдеп келет — энезиниҥ чайын ичерге, куучынын угарга, тÿп-шÿÿлтелериле, солундарыла ÿлежерге.

Ӱч атту кызычак

Бÿгÿнги бичимелдиҥ тöс геройы ÿч атту: Байлу, Варвара ла Валентина. Байлу деп jараш атла баштапкы балазын кару адазы Jас Кыйынов адаган. Је качан оныҥ адазы, Акбала öрöкöн, барказын бичидерге Кöзÿлдеги jуртсоветке барарда, ондо алтай атты jаратпагандар. Акыр, канайдар деп jатканча, jуртсоветтиҥ ишчизи Варвара Петровна бойыныҥ адын адаарда, öрöкöн jöпсинген. Анайып, документте ады Варвара, jе jерлештери ле билези ортодо ол jажына Валентина деп атту jÿрÿп калды. Бу атты кызына энези Макый Таинчина берген.

Валентинаныҥ адазы иркит сööктÿ, энези — тодош. Jурт келишпесте, адазы öскö кижи алган, балдарлу болгон. Валя 11 jашту болордо, энези божоп калган. Öскÿс кызычакты энезиниҥ jаан эjези Jаҥар ла jестези Курбай Модорович Анатовтор деп улус азырап алган. Олордо ол тушта jаан кызы Клара болгон, Валя экинчизи. Оноҥ ары ол ээчий-деечий чыккан балдарды чыдадыжарга болушкан, эjезинеҥ кöпкö ÿренген. Јаҥар эјези балдарды эмеш кату да туткан болзо, је сÿрекей тоомjылу, кылык-јаҥы тöп, колы арбын эпши болгон. Jестези Курбай Модорович öлÿк сööктÿ, Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ туружаачызы, jалакай jÿректÿ кижи.

Бу биледе Валя бойыныҥ ла балазы чылап öскöн, jе андый да болзо, кезикте адазына барып туратан. Öӧй энези де кызычакка карузып, «Валька балам» деп айдатан.
Кöзÿлдиҥ баштамы школында, оноҥ 5-6-чы класстарда Кырлыкта интернатта jадып ÿренген. Школды Кöзÿлде божодып, кайдööн дö ÿренип барбай, тургуза ла колхозтыҥ ижине кирген. 14 jаштуда бир эмеш койлогон, уй саачы да болгон, öскö дö иштер бÿдÿрген.

Jеҥе

Jаш бойында, 18 jаштуда, Валентина Кырлыкта jадып турган Владимир Мерюшев деп кыпчак сööктÿ уулга качкан. Эш-нöкöри тӧрт баланыҥ jааны болгон, база öскÿс. Анайып, эки öскÿс биригип, jурт тöзöгöн. Валя балдардыҥ jеҥези, эжине кару абакай болуп jÿрген.

«Мен учун он сегис айыл кудалаган. Бажымды Шура Карандашева (Мендина) ла Бабый (Мария) Некешева деп улус jарган» — деп, Валентина Ясовна jылу эске алынат.

Jииттер биле тöзöгöн 1967 jылда Кырлыкта укту jылкы мал öскÿрер совхоз ижин баштаган. Совхоз олорго jадар тура берген. Ол тура болгон jерде эмди jурттыҥ Ада-Тöрöл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлалган кереес турат.

Баштапкы балазы, уулы Саша, 1968 jылда чыккан. Оныҥ кийнинде биледе ээчий-деечий балдары Алевтина, Светлана, Эркемей, Айдар ла Манат чыккан. Ого ÿзеери бу биледе Владимир Васильевичтиҥ энезиниҥ сыйныныҥ öскÿс арткан уулы Валера Ойношев чыдаган.

Jÿрÿм jылыйтулар jок болбос, jе эҥ ле ачузы — ада-энези бойыныҥ балазыныҥ мöҥкÿзин кöдÿрерге келишкени. Мындый jылыйту Мерюшевтердиҥ билезинде база болгон.

Баштапкы уулы, Афганистанда jууны-чакты öткöн кижи, Алтайына амыр-энчÿ jанала, jаан удабай божоп калган. Ого јӱк ле 21 jаш болгон, уулы Саша адазы божогон кийнинде чыккан. Ӧйлӧр ӧдӱп, келин öскö jуртка барган, jе уулчак ондо до, мында да кару балазы болуп чыдап калды. Керек дезе Сашаныҥ кожо чыккандары Валентина Ясовнаны база карган эне деп айдып jат.

Балдарга баш болуп…

Карган эне — балдардыҥ эҥ кару кижизи. Олор ого башка-башка сурактарла баштанып jат, ыраакта балдары jаантайын телефон согот.

Валентина Ясовна балдарын элдеҥ озо ишке таскадып jÿрген. Чындап, баркалары ортодо солун профессиялу улус бар. Темдектезе, Эркемей уулыныҥ кызы Айсулу ювелирдиҥ ÿредÿзин алган, Красноярск калада jадып иштейт. Алевтина кызыныҥ кызы Байару — инженер, Нижегородской областьда jадат. Айдар уулыныҥ уулы Адар карган адазы Владимир Васильевичти тöзöп, эмдик аттар ÿредип jат.

«Мен бойымныҥ балдарыма jаантайын jакып турганым: кажы ла кижини тооп jÿрӱгер — jаш бала болзын, jаан кижи болзын, кожо чыкканыҥ ба, jестеҥ бе, кÿйÿҥ бе, келдиҥ бе, jеҥеҥ бе, кудагайыҥ ба, айылдажыҥ ба, jерлежиҥ бе, бозого алтап, айлыҥа кирип келген таныш эмес кижи бе. Сен улусты тооп jÿрзеҥ, олор сени база тоор — деп, Валентина Ясовна jартайт. — База бир jакыганым — балдар тöрööндöрине ады-jолыла эмес, ака-эjе, jеҥе-jесте, сыйын-карындаш, jеен-таай деп баштанзын».

Валентина Ясовна jÿрÿмде качан да кунукпаган, кунукпай да jат. Кару эш-нöкöри 2014 jылда оорудаҥ улам jада калган, экÿ 47 jыл jуртагандар. Айдарда, эмди бу эпши балдарына баш болуп jÿрет. «Jÿрÿмде не ле болгон, jе jаман öй, уур-кÿчтер кандый да болзо, ундылып калар jаҥду эмтир — деп, Валентина Ясовна куучындайт. — Бис кöп ченелтелерди öдÿп чыкканыс. Эмди де меге кезикте кÿч болот, jе бир де чöкöбöй jадым. Бала-баркам — ырыс-кежигим ле jÿрÿмимниҥ учуры. Мен кажызын ла сананып jадым, оныҥ учун кунугар да бош jок».

Чындап та, Валентина Ясовнаныҥ айлында jаантайын улус кыймыражат. Тал-тÿшке jетире кöп болот, оноҥ ло эҥир jаар улустыҥ келижи эмеш астап jат. «Одын-суула мени балдарым jеткилдеп, кийдире таажып берет. Мен отты салып, курсактаҥ азып, кажызын ла сакып jадым. Тÿҥей ле бир-бирÿзи кирер, менле кожо чайлаар. Кару ÿÿрелерим бар, олор база jаантайынгы айылчыларым» — деп, öрöкöн айдат.

Чындап, Валентина Ясовна јурттööн кöчкöни удабаган, ӱч кире jыл öтти. Оноҥ озо ол Кырлыктаҥ ыраак jок Белтир деп jерде jаткан. Шак ондо 1993 jылда ÿчинчи Эл-Ойын öткöн эди.

ÖмöлӰ иш öчпöс

Валентина Ясовна jеҥил-айак ла омок кÿÿн-санаалу эпши. Бу jуукта скандинав базытла јилбиркеп баштаган. Кырлыктагы базытчылардыҥ «Аргымак» деп клубыныҥ турчыларыла кожо былтыр-башjыл эҥ ыраак барган jери — Ак-Туру. «Ого чыгып, баш-кöс айланган, канныҥ тебÿзи кöдÿрилген эмей, jе, карын, кем jок тÿжÿп келдим. Айылда отурган болзом, отурып ла калар эдим, мындый jараш jерди кайдаҥ кӧрӧтӧн». Ак-Турунаҥ башка олор башjыл Сочиге jетире jоруктап, Кара талайда амыраган.

Базытчылар — Кырлык jурттыҥ ветерандар совединиҥ ичкери кöрÿмдÿ, jайаан санаалу, иштеҥкей эпшилери. Бу jондык биригÿ jурттыҥ ады-чуузын кайда ла корулап, кöдÿрип jÿрет дезебис, jастыра болбос. Советтиҥ öскö турчыларына кöрö, Валентина Ясовнаныҥ jажы jаан, jе эмеш jиит деген улусла теҥ-тай ла jоруктап, jакшы-jаманда туружат.

Кожоҥдоор болзо — кожоҥдоор, сценка ойноор болзо — ойноор, аҥылу jуучыл операцияныҥ уулдарына масксеткалар öрöр болзо — öрöр. Öмöлÿ иш качан да öчпöс!

Онойдо ок Валентина Ясовна спортко база кару кижи. Ол шашка, шахмат, дартс ойнойт. Бу jуукта, кенектердиҥ онкÿндÿгине учурлай маргаандарда, спорттыҥ бочча деп база бир jаҥы бÿдÿмиле танышкан.

Jе кÿÿнине эҥ карузы — кожоҥдош ло узаныш. Кöп jаны бу эки ууламjы бир тизӱде болот: кожоҥдоп то туруп кöктöнбöй, тÿÿнбей, ииринбей. Кожоҥ кижиниҥ кÿӱн-санаазын кöдÿрер эп-арга ине.

Öскÿсте азырап алган кару Jаҥар эjези Валентина Ясовнаны кандый ла ишке, узанышка таскадып салган. «Кöп балдарлу биледе jааны болзоҥ, бор-кар кийимди сӧгӱп, ойто jаҥынаҥ кöктöп, jамачылап турган эмей — деп, Валентина Ясовна айдат. — Эмди де улустыҥ ииргени чек ичиме кирбес, оныҥ учун тÿкти бойым ла иирзем торт. Jиит тушта неме аайлу кöп тÿӱнгем, шабылап кöктöгöм деер. Калганчы öйдö келиндер тегин тондорды алтай тонныҥ öмÿрине келиштире jазап берзин деп сураар. Ол jакылталарла иштеп турум». Оноҥ озо бу эпши тÿк те баскан, кебистер де шабылаган, камык алтай тондордыҥ терезин уужап, кöктöгöн. Öрöкöнниҥ иштери jÿзÿн-башка кöрÿ-конкурстарда ла jарымкаларда кöп катап тургузылып, бийик баалалган эди.

Оныҥ база бир jаан jилбÿзи — чечектер. Канча jыл кедери де jаткан болзо, ондо ол камык чечектерди öскÿрген. «Башjыл королевский дейтен бир тöс гераньнаҥ 53 чечек jайылган, кижи кайкаар! — деп, öлöҥ-чöп отургызарга колы jеҥил эпши куучындайт. — Jас jууктап келет, ойто ло чечектерди отургызып баштаар керек. Потполjыда георгин де сакып jат».

Валентина-Варвара Ясовна öрöкöнгö бектеҥ бек су-кадык ла бийик кÿÿн-санаа кÿÿнзейдис!

Айару ТОХТОНОВА
ФотоjурукТАР В. Я. Мерюшеваныҥ билелик кöмзöзинеҥ алылган

В. Я. Мерюшеваныҥ кожоҥдоп турган кожоҥдорынаҥ

Чапкан öлöҥ корболу,
Корболу öссин чактарга.
Чагаа-Байрам jыргалыс
Улалып барзын jылдарга.
Jаскыда чыккан кöк öлöҥ
Jайым öссин качан да.
Чагаа-Байрам jыргалыс
Ундылбазын качан да.
***
Аарчы-курут курсагым
Алып jÿрзеес, амтанду.
Ада-Кырлык алтайым
Алты ÿйеге алкышту.
Эjегей-быштак курудым
Эдип jизем, амтанду.
Эне-Кырлык алтайым
Эки ÿйеге алкышту.
***
Киш бычкагы бöрÿгим
Качан да болзо, кийерим.
Карузып айткан сöзиҥди
Качан да болзо, угарым.
Тÿлкÿ бычкак бöрÿкти
Качан да болзо кийерим.
Тÿҥей айткан сöзиҥди
Качан да болзо угарым.
***
Кара тайым туйгагы
Элегени бу эмтир.
Кайран jараш бойлорыс
Карыганыс бу эмтир.
Jеерен тайдыҥ туйгагы
Элегени бу эмтир.
Jеҥил jараш бойлорыс
Карыганыс бу эмтир.
***
Алтын-мöҥÿн топчылу
Акар тонныҥ jаражын.
Алтан келин ортодо
Таай-jеҥемниҥ jаражын!
Jергелей топчы тагарда,
Jелмер тонныҥ öҥжÿгин.
Jетен келин ортодо
Jеҥейектиҥ jаражын!

Бойы чÿмдеген кожоҥдор

Кырлыктыҥ базытчыларыныҥ гимни

Эрте таҥда бис туруп,
Ээчижип алып базадыс.
Кырды болзо, кырлайдыс,
Ак jалаҥла базадыс.
Агын суула jунунып,
Алкыш-быйан аладыс.
Алтайыс амыр турзын деп,
Алканып бис jÿредис.
Кöбÿ кар jаагажын,
Кöкÿп бистер ойнойдыс.
Кырдаҥ бистер jыҥылап,
Кожоҥдожып jанадыс.

Ветерандар совединиҥ кожоҥы

Каргандардыҥ соведи,
Jуулыжып алып шÿÿжедис.
Кырлык ады чыксын деп,
Албаданып иштейдис.
Кырды бис кырлайдыс,
Ак jалаҥла базадыс.
Кырдаҥ бис jыҥылап,
Кожоҥдожып ойнойдыс.
Сÿрее-чöпти jуужарга
Каргандарыс озочыл.
Кöктöниште, узанышта,
Каргандарыс баштапкы.
Кирип jаткан Улуу jыл
Ончобысты сÿÿндирзин.
Оору-jобол табарбай,
Амыр-энчÿ экелзин!