Алтайдын Чолмоны

Кажык – јебрен кӧчкӱндердиҥ ойыны

13.03.2024

Кычыраачыларды М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ библиотекари Марина ЯРГАКОВАНЫҤ «Кажык — јебрен кӧчкӱндердиҥ ойыны» деп адалган бичимелиле таныштырадыс.

Тӱзектеги шагайыс
Тӱгенгенче ойнойлык.
Тӧбӧстӧги тӧрт шаҥкы
Экчелгенче ойнойлык.
Баштыктагы шагайыс
Божогончо ойнойлык.
Бежен эки jыламаш
Экчелгенче ойнойлык.
                   Албатыныҥ кожоҥы

Тӱӱкиге бурылар болзо…

Кажы ла албатыныҥ культуразы сӱрекей байлык ла аҥылу ајаруны ойындардыҥ јӱзӱн-башка бӱдӱмдерине, ойын-соотторына салат.

Алтайдыҥ тургун калыгы јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ ала бойыныҥ тереҥ учурлу, јилбилӱ ойындарыла бай. Албатыныҥ кандый да байрамын, соот-јыргалын алар болзо, ондо кыйалтазы јогынаҥ бойыныҥ ойындары, маргаандары болотон. Ойындар јогынаҥ бир де байрам ӧтпӧйтӧн. Ол јакшынак јаҥжыгу бӱгӱнге јетире ол ло аайыла улалат.

Кижиниҥ чактар туркунына ар-бӱткенле нак јӱргени, јурт ээлемде иштеген ижиниҥ аайы, јадын-јӱрӱминиҥ аҥылузы ончозы текши албатыныҥ ойындарыла колбулу чӱм-јаҥында кӧргӱзилет. Калык чӱмдемелин шиҥдеечи билимчилер Василий Ойношев, Майя Чочкина балдардыҥ калык чӱмделгези, алтайлардыҥ ойындары, оныҥ аайы, учуры керегинде байлык материалдарды кыракы јууган ла бичикке салгандар.

Ойындарды мынайда бӧлиирге јараар:
• санаа-укааныҥ (шатра, талу, карчага);
• чӱм-јаҥныҥ (тӧс тазыл, айгыр ла бее);
• тапкырлардыҥ-эпчилдердиҥ (кажык, элик ле аҥчы).

Ойындар бойыныҥ бӱдӱмдери аайынча ачык јерде эмезе айылда ӧткӱрилет. Ӧткӱретен јери мынайда чокумдалат:
• јылдыҥ ӧйинеҥ камааны јогынаҥ јыл туркунына ӧткӱрилип турган ойындар;
• јылдыҥ чокум, аҥылу ӧйинде ӧткӱрилип турган ойындар;
• чӱм-јаҥла колбулу ойындар – кӱнтизӱ аайынча ла билелик чӱм-јаҥла тудуш.

Алтайларда эр улустыҥ, эпшилердиҥ ойындары, база алыш-колыштары бар.

Ойындар онойдо ок јаан улустыҥ, јашӧскӱримниҥ ле балдардыҥ деп бӧлилет:
• балдардыҥ – сокорок, аксак турна, бӧрӱк чачыш ла о.ӧ.;
• јииттердиҥ – кур ӱзӱш, сырга јажырыш ла о.ӧ.;
• јаан ла орто јашту улустыҥ ойындары;
• јаанныҥ-јаштыҥ ойындары – байга, кӱреш ле о. ӧ.

Туулу Алтайдыҥ тургун калыктарыныҥ озодоҥ бери сӱӱген, јилбиркеген ойындарыныҥ тоозында кӱреш, ат јарыш, ок-јаадаҥ адары, шатра болгон. Албатыныҥ ойындарыныҥ айрылбас бӧлӱги деп бије-ойындарды айдарга јараар. Ӧрӧ адалган ойындарды бис албатыныҥ калыктар ортодогы Эл-Ойындарында кӧрӧдис. Калыгыстыҥ бу јараш ла јаркынду, ӧкпӧӧриштӱ ойындары јер-телекейде јарлу.

Азыраган мал-ажыныҥ кажыктарыла ойнооры азыйда калыктыҥ база бир сӱӱген ойыны болгон. Бу ойын ундылган ойындардыҥ тоозына кирет. Бис тӱӱкидеҥ билерис, алтайлар, ӧскӧ дӧ тӱрк албатылар чылап ок, кӧчкӱндеп, мал-аш туткан, оныҥ эди-јуузы аш-курсагы болгон. Малыныҥ сӧӧк-тайагын алтай улус качан да таштабас јаҥду болгон, оны (јодоны, торсыкты, томыкты, кажыкты ла о.ӧ.) ару эдип челдеер. Балдарды соотодотон, токунадатан ойындар шак ол ӱйе-сӧӧктӧр болгон. Онойдо ок јаҥы чыккан баланыҥ кабайына коручыл эдип (шалтрак) илер.

Кажыкла ойноор ойындардыҥ, маргаандардыҥ бӱдӱмдери сӱреен кӧп. Олордыҥ кажызында ла бойыныҥ ээжизи (ойноор улустыҥ тоозы, айалгазы) бар.

Кажык деп јодоныҥ бажында јӱрер сӧӧкти айдадыс. Ондо мал-аштыҥ ырыс-кежиги бар деп билерис.

Кажыкла маргыжары тургуза ӧйдӧ ундылганы карамду. Бу ла 20 чактыҥ 60-70 јылдарында кажыкла јаҥыс та балдар, јаш корболор ойногон эмес, је анайда ок эр де улус ойногон. Мында бойыныҥ шылтагы бар. Ол ӧйдӧ кӧп улус, анчада ла јурт јерлерде, турлуларда јадып иштеген. Айдарда, ада-энелер балдарын кажыкла ойноорына ӱредип таскаткан.

Мениҥ де санаама кирет, бистиҥ биле база мал-ашта иштеген. Јаан акаларымныҥ бирӱзи тере тонын јайып, кажыктарды јайа салып ойнойтон. Мында койдыҥ, эликтиҥ, уйдыҥ кажыктары болгон. Кажыктардыҥ эҥ ле јаанын (уйдыйын) талдап, оны сака деп адап јат. Ботпоҥ – база ла сака ошкош, је оноҥ эмеш оогош. Бетпек – јилинчик сӧӧктиҥ учындагы кажыкла биригип турган ӱйеде бажы ӱч айры бетпек сӧӧк болор. Ботпоҥ ло саканыҥ – эки айры. Ойын тушта эки бетпек бир ботпоҥныҥ ордына чоттолор. Сак тӱшкен – саканы јӱргеери чачса, кӧҥкӧрӧ тӱшсе, онойып айдар. Саканы чачса, ол чалкойто эмезе тууразынаҥ тӱшсе, карак деп айдар.

Албатыныҥ ойындары керегинде билим иштерди кыракы шиҥдеп, бедиреништӱ ижимди чӱмдемел литературада улалттым. Кӧрӧр болзо, кажыкла ойнооры элдиҥ сӱӱген ойындарыныҥ бирӱзи болгон деп, чӧрчӧктӧрдӧҥ лӧ чӱмдемел тексттердеҥ билдим. Албатыныҥ чӧрчӧктӧринде бу ойын керегинде айдылганы база бар. Темдектезе, «Ырысту» деп чӧрчӧктӧ байдыҥ кызы карындажынаҥ эликтиҥ кажыгын блаашкан. Уулчак кажыкты бербей турган. Ырысту дезе «пып» деп кыйгырып ийерде, эјезиниҥ колы карындажыныҥ бажына јапшынып калган.

Бичиичи Шатра Шатиновтыҥ «Эрјине» деп туујызында мындый эрмек бар: «Калык эмди айлыныҥ эжик алдында одын јаргышка чыгып, ӧлтӱрген тӧрт ӧркӧзин сойоло, керип отурды. «Акыр, мен бӱгӱн нени эткем?» – деп, уулчак сананат. Деремнениҥ ортозындагы јолго чыгып, сака ойноп турган уулчактарды кӧрӱп отурала, эргегине маскала ачу согунып алды».

Баштаҥкайлу иш – Эл библиотекада

Бӱгӱнги кӱнде библиотекалар ижинде тузаланаачылардыҥ чӧлӧӧ ӧйин тузалу эдип ӧткӱрерге эҥ ле эптӱ, јарлу эп-арга – ойындар деп бойлорыныҥ ченемелинеҥ кӧрӧдилер.

Россия Федерацияныҥ президенти В. Путинниҥ јарлыгыла 2022 јыл Россияда јуртап јаткан калыктардыҥ энчи-байлыгыныҥ јылы деп јарлалган ла бистиҥ Эл библиотеканыҥ ӧткӱрген Библиотӱни калыктардыҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларына учурлалган эди. Кычырарыныҥ тӧс јериниҥ библиотекарьлары «Алтай албатыныҥ ойындары» деген тепсеҥ-плошадканы белетеген ле мында ла алтай элдиҥ ойындарына учурлалган бичиктердиҥ солун кӧрӱзи белетелип тургузылган. Библиотеканыҥ ишчилериниҥ ченелтелӱ баштапкы ижи 2022 јылда болгон. Бу ла кӧдӱриҥиде јаан да, оогош то кычыраачылар ундыларга јеткен ойында ӧкпӧӧрип, јилбиркеп ле эрчимдӱ турушкан деп айдар керек.

Бу иште аҥылап темдектегедийи — кажыктарды бис бойыс сӱреен кӧп јууп алганыс. Мында бис бойыс бала тужыска бурылганыс деп сананадым, ага-карындаштарыстыҥ ойынын кӧзисле кӧргӧнис ине. Билгирисле, ченемелисле ӱлежер амаду, кӱӱн-санаа болгон. Јаш ӱйе санаа-укаазын тереҥжидерге бу ойынла таныжып, ойнозын. Онойдо ок албатыныҥ јадын-јӱрӱми јажын-чакка мал-ашла колбулу болгонын ундыбазын. Јаҥжыккан чӱм-јаҥы, кийген кеби, ичкен-јиген курсагы ла о.ӧ. бир ле тизӱле барып јатканын кӧксинде алып јӱрзин, јӱрӱминде тудунзын. Мал ижиле, оныҥ учурыла, культуразыла јилбиркеп, билип јӱрзе, артык деп бодойдым.

Бистиҥ алдыста бир канча амаду болгон. Озо ло баштап мал-аштыҥ сӧӧк-тайагыла, ӱйе-сӧӧгиле тереҥжиде таныштырары. Онойдо ок алтай тилдиҥ байлыгын чеберлеп, куучын-эрмекте тузаланылбай турган сӧстӧрдиҥ учурын јартап, эрмек-куучында тузаланары.

Ижистиҥ база бир бӧлӱгинде каланыҥ школдорыныҥ, орто профессионал ӱредӱлӱ учреждениелериниҥ ӱренчиктериле, ӱренеечилериле бу ойындарды ӧткӱрип баштаганыс.

Балдар јайгы амыралта ӧйинде су-кадыгын тыҥыдар лагерьлерде амыраар ӧйдӧ бис олорго барып, бу ойындарды ӧткӱредис. База јуучыл-тӧрӧлчи лагерьлерде бистиҥ ишчилердиҥ ойындарды, маргаандарды ӧткӱрери јакшынак јаҥжыгу болуп улалат. Темдектезе, Эл библиотекада кычырарыныҥ тӧс јериниҥ ишчилери 2022 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 17-чи кӱнинде Калык чӱмделгезиниҥ бирлик кӱнинде туружып, алтай ойындардыҥ учурын јартап, ойын ӧткӱрген. Јаан да, јаш та улус ортодо ойынды ӧткӱредис, ээжилерин јартайдыс. Ол ло В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ уулчактары, педколледжтиҥ јииттери кажыктарла сӱреен јилбиркеп ойнойдылар.

Ӧткӧн јылда Эл музейде ӧткӧн «Музейдеги тӱн» деп акция ӧйинде јаан да, јаш та улус ортодо ойын јилбӱде болгоны оморкодулу. Балдардыҥ детсадтарында болчомдорды алтай ойындарла таныштырып, ойындар ӧткӱрдис. Јайгыда Чойдо «Кедровый» деген турбазада болуп, ойындар ӧткӱреристе, ӧскӧ јерлердеҥ келген улус јилбиркеп турушкан. Ӧткӧн јылда кажыкла ойнооры Пушкинниҥ картазына кийдирилген. Бу ишти М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека ӧткӱрет.

Бӱгӱнги кӱнде биске, Эл библиотеканыҥ ишчилерине, јондык јӧмӧлтӧниҥ тӧс јеринеҥ кычыру болды. Бу ла кӱндерде олорго барып, алтай албатыныҥ ойындары, маргаандары керегинде куучын-эрмек ӧткӱрип, ойынныҥ бойы ӧткӱрилген.

Филология билимдердиҥ кандидады Василий Ойношевтиҥ 2006 јылда чыккан «Алтай ойындар» деген бичигинде кажыкла ойноор ойындардыҥ јирмеге шыдар бӱдӱми берилет. Бис бойыстыҥ ижисте ойынныҥ эки бӱдӱмин: «Кажыкты ӧрӧ чачары» ла «Бӧгӧни» тузаланадыс.

Кажыкты ӧрӧ чачары

Алдында бу ойынды кӧп сабада айылдыҥ ичинде ойногылайтан. Кажыктарды јерге јайа салып алар. Ойноп турган кижи чӧгӧдӧй отурат. Јерде јаткан кажыктарды бирдеҥ алып, ӧрӧ чачкылап јат. Чачкан кажыктардыҥ бийиги керемнеҥ (аткыстаҥ) бийик, тӱндӱкке јетире болор учурлу. Ӧрӧ канча ла кире кӧп кажык чачарга албаданар керек.

Оноҥ бирдеҥ тӱшкен кажыктарды бир колло тудуп аларга чырмайар. Тудуп алган кажыгын экинчи колына аларга јараар. Кем кӧп кажык тудуп алар, ол јеҥӱчил болор.

Беш кажыкты бирдеҥ бийиктеде эээчи-деечий чачып турар керек. Јерге тӱжӱрбеске, ойто чачып ойноор. Мында кем узак тудунар — ол јеҥӱчил.

Ээжизи: ойын тушта чӧмчӧйӧ отурар, јабыланарга јарабас. Кейде јаантайын эки шагай болор учурлу, јаҥыс болбос.

Тӧрт кижи ойнозо, эки јара бӧлинеле ойноорго јараар. Јаан маргаан болзо, ӱч эбирип ойноор.

Бӧгӧ

Койдыҥ кажыктарын кичинек те чел јок эдип арутап алар. Бу ойынды јаҥыс та кажыкла, кӧп тӧ кажыктарла ойноорго јараар. Кажыктарды столго јайа чачып ойногонын бӧгӧлӧп ойногоны деп адап јат.

I. Бу ойынныҥ эҥ баштапкы, сыраҥай чӱм јок бӱдӱми мындый:

1. Бӧгӧлӧп ийген кажык эмезе кажыктардыҥ кажызы ла кини тӧмӧн болуп кӧҥкӧрӧ тӱшсе, бӧгӧлӧгӧн кижи бир очко ойноп алар.
2. Кажыктыҥ кини ӧрӧ болуп чалкойто тӱшсе, бӧгӧлӧгӧн кижи эки очко ойноп алар.
3. Кажык «ат» болуп тура тӱшсе, ӱч очко ойноп алар.
4. Кажык «бука» болуп тура тӱшсе, тӧрт очко ойноп алар.
5. Кажыктыҥ јоон учы тӧмӧн болуп отура тӱшсе, ол беш очко ойноп алар.
6. Кажыктыҥ јоон учы ӧрӧ болуп отура тӱшсе, оны «коҥко тӱшкени» деп айдар. Бу учуралда алты очко ойноп алар.

Кӧп очколор ойноп алган кижи јеҥӱ алган деп чотолот. Темдектезе, эки кижи јаҥыс кажыкла ойногон болзо, бирӱзи бӧгӧлӧӧрдӧ, кажык чалкойто, кини ӧрӧ болуп тӱшкен. Экинчи кижиниҥ бӧгӧлӧгӧн кажыгы кини тӧмӧн болуп чалкойто тӱшкен болзо, баштапкы кижи бир очко ойноп алган, экинчи кижи эки очко ойноп алган. Экинчи кижи јеҥип алган деп бодолор.

Экинчи темдек: баштапкы кижиниҥ бӧгӧлӧгӧн кажыгы «бука» болуп тура тӱшкен болзо, ол кижи ӱч очко ойноп алган деп айдар. Экинчи кижиниҥ бӧгӧлӧгӧн кажыгы «коҥко» болуп тӱшкен болзо, ол кижи алты очко ойноп алган болуп јат. Ол јеҥӱ алган болор.

Кӧп кажыктарла ойнозо, олордыҥ канайда тӱшкенин кӧрӱп, кажызыныҥ ла очкозын тоолоп, кемниҥ бӧгӧлӧгӧн кажыктарыныҥ очкозыныҥ текши тоозы кӧп – ол кижи јеҥӱ алган.

Кажыкла ойнойтоны сӱреен јилбилӱ, сананарына, чоттоорына, ајарыҥкай болорына таскадат. Бу ойынла ойногон балдардыҥ колы-сабарлары ээлгир болор. Оныҥ аайын, ээжизин буспай, чокум бӱдӱрзе, балдар да, јаан да улус јакылтаны эмезе сӧсти лапту угуп, ундыбай јат. Бала кажыктарды колына алып, ары-бери јайкап турза, оныҥ санаа-укаазына, эди-канына тузазы јаан. Ойын бойы да јеҥил, ӱзеери оны ичкери кӧндӱктирерге јаан чыгым-эш те керек јок. Јаш ӱйе бойыныҥ јаҥжыккан культуразына, ойындарына бурылып јатканы јаан керек. Биске олорды јӧмӧӧр лӧ болужар керек деп бодойдым.

Клара ПИЯНТИНОВА белетеген