Куулгазын кулјага – јаҥы кӧрӱмле

14.03.2024

Алтай калыктыҥ јаҥжыккан кеп-кийими орныгуныҥ кидим јолында. Бӱгӱнги кӱнде ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ јебрен-кумран ӧйдӧҥ ала кийген кебине јилбӱ јаан. Јаан да, јаш та улустыҥ бойыныҥ кеп-кийимине, јаҥжыккан чӱм-јаҥына, аш-курсагына ла оноҥ до ӧскӧзине бурылганы иле де, оморкодулу да.

Јакшынак бу керекке мӱргӱӱлдер, калыктар ортодогы Эл-Ойындар, байрамдар, алтай той-јыргалдар јаан камаанын јетирет. Албатыныҥ, онойдо ок јаш ӱйениҥ кийими ӧйлӧ кожо ӧҥжӱп, чыҥдыйын, аҥылузын кӧргӱзет. Тереҥжиде кӧрӧр болзо, бистиҥ кийип јӱрген кебис сӱрекей учурлу энчибис, байлыгыс деп айдарга јараар. Калык энчибистиҥ тӧзӧгӧзинде тилис, чӱм-јаҥыс, культурабыс, кӧгӱс-байлыгыс.

Башка салатан бӧрӱктиҥ бӱдӱмдери ондор тоолу, кеп-кийимистиҥ кандыйы јок. Албаты ортозына чыкса кийетени, айылда-ӱйде, иштеп јӱргенде кийетени артыгынча-јеткилинче деп айдарга јараар. Олордыҥ ортозынаҥ бойыҥа јарагадыйын табар керек.

Онойдо ок бис кеп-кийимис ажыра ада-ӧбӧкӧлӧристеҥ курчу-куйакты, ийдени алып, олорло колбуда јӱредис. Шак оныҥ учун кийип келген кебис канча чактар туркунына калыҥ јурт болгонысты, ӧзӧктӱ-укаалу эл болгонысты јарт керелеп јат.

Је ол ок ӧйдӧ бисте бӱгӱнги кӱнге јетире учына чыгатан сурактар сӱреен кӧп. Темдектезе, кеп-кийимис јаантайын суруда да болзо, је оны ончо ээжи-некелтеле кӧктӧдӧтӧн окылу тӧс јер јок болгоны карамду. Бу айалгада јӱк ле таҥынаҥ ательелердиҥ, кӧкчилердиҥ, устардыҥ сурузын угуп, олорды табала, олорло јӧптӧжӧр керек. Кептиҥ бӱдӱми, бӧстиҥ ӧҥи ле о.ӧ. јакыдып јаткан кижиниҥ кӱӱнзегениле болуп јат. Эмезе кӧкчилер бойлорыныҥ ченемелине тайанып болужат. Кеп-кийимниҥ бир аай чокум сомы, бӱдӱми, ӱлгӱзи (стандарт) база јок то. Јӱрӱмдик учурлу бу сурактар улай ла шӱӱжилет, аайы-бажы јарталбай, јарым јолдо туруп калат.

Бисте, мындый айалгада, бойыста модельерлер бары јакшы. Олор алкы бойлоры ла сӱӱген керегин, јайаандык ижин кӧндӱктирерге амадап јатканын сӱрекей јакшы темдек деп бодойдым. Ондый турумкай, бекем ӧзӧктӱ, талдап алган јолына, ижине чындык модельер-устардыҥ тоозында Аржана Кензинаныҥ ады-јолын адайдым. Ол бу ӧйдиҥ туркунына сӱрлӱ 3-4 альбомды белетеп чыгарып салды. Оныҥ баштапкы альбомдоры туку качан тарап-таркап калган деп билерис. Алтай кеп-кийимниҥ тӱӱкилик бӱдӱмин, учурын јакшы билер автор-модельер алтай кыстарга, келиндерге учурлап чыгарган ӧҥдӱ альбомдорын эки ууламјыла апарат. Автор кеп-кийимниҥ јаҥжыккан бӱдӱмине тайанып, эпшилердиҥ кийимине чегедектиҥ, чачактыҥ, алтай тонныҥ кыйуларыныҥ солоҥы кептӱ кӧгин, кулјалардыҥ элементтерин ле кееркедип јарандыратан јыламаштарды эптӱ келиштирип тузаланат.

Автордыҥ модельдеринеҥ тӧп, кемзинчек те кыстар, келиндер, онойдо ок шулмус, ӧктӧм дӧ кыстар бойына келишкедийин талдап, кӧкчиге јакыдып кӧктӧдип алар аргалу. Сценага чыккан кожоҥчы-бијечилерге, јайаан јайалталарга альбомдордо јарлалган модельдерди, чӱмдӱ, сӱрлӱ, ӧҥжӱк, сӱрекей керектӱ сый деп кӧрӧдим.

Бисте јаражай кыстардыҥ кӧрӱ-маргаандарын ӧткӱрери кӧндӱге берди. Бу кӧрӱ-маргаандардыҥ туружаачы кыстары, ороон ло телекей кеминде ӧткӱрилип турган кӧрӱлерде чилеп ок, кийген кийимин чечип ийетен бӱдӱмдерде база туружат. Тегин кӧрӧӧчи улустыҥ ортодо мынызын тыҥ јаратпай да тургандары бар. Байа Аржана Кензинаныҥ бир канча модели бу бӱдӱмди эмеш эптештире, «јымжада» солып ийерин база јакшы деп кӧрӧдим. Темдектезе, кыскачак платьеге эмезе алты јанын чегедекке тӱҥейлештирип, эдек тужы чала ачык, јайымы да бар. Модельердиҥ кӧрӱми де, кептериниҥ бӱдӱмдери де солун. Ол албатыныҥ чӱм-јаҥжыгуларына тайанып иштеп јатканы јарамыкту.

Модельер-конструктор Аржана Кензина бойыныҥ ӧйинде јер-телекейде ады-чуузы јарлу кутюрье Валентин Юдашкинде модельер болуп иштегени биске, алтай албатыга, јаан оморкоду ине. Модельердиҥ јуунтызында ол ӧйдӧ кееркедип кӧктӧгӧн кийими база бар. Ченемели, билгири артыгынча Аржананыҥ «бийик модага» келиштире кӧктӧгӧн кептери сӱреен солун. Ӧҥдӱ альбомдорына кирген кептерин јаҥыс ла кайкаары артат. Туулу Алтайдыҥ кӧкчилерине јозок алып, ӱренерге, ченеерге, чокум ууламјызын табарга бу альбомдор баштапкы болушчызы болор деп иженедим.

Тамара САДАЛОВА,
филология билимдердиҥ докторы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина