Алтайдын Чолмоны

«Балдарым ла эзен-амыр jÿрзин!»

21.03.2024

Оныҥ адазы Кан ичинде Ленинниҥ ордениле кайралдаткан баштапкы алтай кижи, ады-jолы jерлештери ортодо jайалталу башкараачы ла ичкери кöрÿмдÿ кижи болуп арткан. Ол – адазыныҥ 10 балазыныҥ бирÿзи, jети кыстыҥ тöртинчизи, экинчи jуртынаҥ баштапкы балазы. Бойы – 10 баланыҥ энези, кöп тоолу баркалардыҥ ла олордыҥ балдарыныҥ кару jааназы, оноҥ кöп балдардыҥ ÿредÿчизи.

Тургуза öйдö 90 jашка jууктай берген öрöкöнниҥ ады ÿредÿликте ле спортто танылу – Бапай (Валентина) Бархатовна Аладякова.

Санаазы омок, бойы jеҥил айак. Айлында таҥынаҥ jадып, курсактаҥ азала, балдарын сакып jат. Бала-барказы кÿнÿҥ ле карган энезиниҥ айлына барып, одын-суузын тажып, белетеп берет. Чек ле jаҥыскан ол качан да отурбай jат.

«Председательдиҥ балазы»

1934 jылдыҥ сыраҥай ла јаҥы jыл алдында, jаҥар айыныҥ 22-чи кÿнинде, экинчи jуртынаҥ баштапкы кызы чыгарда, адазы Бархат Алаjаков кедери чыгып, чаап адала келген деп айдыжатан. Оны сойып, кайнадып, jанында улусты кÿндÿлеген. Кызына Бапай деп ат берген. «Бапай дегени не деп, мен Jабаган ичинде меге атташ кижинеҥ сурагам. Ол база билбес эмтир – деп, öрöкöн айдат. – Бистиҥ Мöндÿр-Соккондо айлыс болгон jер тушта эмди ÿредÿчи-краевед Н. J. Тайтыкованыҥ айыл-jурты турат деп аайладым».

Бапай Бархатовнаныҥ энези кыпчак сööктÿ Кара Нанина деп кижи, 1905 jылдыҥ, Кырлыктаҥ. Адазы ÿйинеҥ чик jок jаан, 1881 jылдыҥ кижизи, сойоҥ сööктÿ, Кан-Карасуу ичинеҥ. Бархаттыҥ кожо чыккандары Öмö, Öмöкöй, Сайму (лётный школдо ÿренген) Ада-Тöрöл учун Улу jууда jеҥ jастанган, эки сыйны Jеле (балдар jок) ле Чыҥдый (кенек арткан) болгон.

Бархаттыҥ баштапкы jуртынаҥ ÿч кыс чыккан – Jылым (Юлия), атту-чуулу подводник jуучыл, ÿредÿчи Луиза (Jыламаш) ла Письмо. Экинчи jуртынаҥ Бапай, оноҥ Майя, Валера, Галина, Ольга, бир бала 3 jаштуда, бир бала су-jашта божогон.

Адазы башкараачы иштÿ учун, билеге jаантайын кöчÿп турарга келишкен. Бапай школго Кан-Оозы jуртта барган. Ӱредÿчилеринеҥ Капитолина Алексеевнаны ла Филиппова Валентина Никитичнаны эске алып туру. «Мен 2-чи класста ÿренип турала, арай божобогом – деп, öрöкöн эске алат. – Ол тушта торо, кийим-тудум jок öйлöр ине. Мен бир кÿн кышкыда, аштайла, jолдо jыгылып калгам. Карын, Валентина Никитична меге öйинде учурап, тынымды аргадаган. Байла, ол мени оноҥ бери орустап Валя деп адап салган.

Меге улус улай ла «председательдиҥ балазы» деп, чала атаркаганду эмезе jеектегендÿ баштанар болгон, jе председательдиҥ де балдары аштап-суузап jÿрген. Кийим jок болордо, мен бир кышты адамныҥ пиджагыла кыштагам».

Бархат Алаjаков 1922 jылдаҥ ала Мöндÿр-Соккондо jуртсоветтиҥ баштапкы председатели, jурттыҥ баштапкы коммунисти болгон. Колхозко кирип турала, ого бойыныҥ мал-ажын табыштырган. Ада-Тöрöл учун Улу jуу öйинде Кан-Оозы jуртсоветтиҥ jааны болуп, каруулу иштеген. Ол jылдарда ижи учун грамоталарла кайралдаткан.

Баштамы школды Бапай аймактыҥ тöс jуртында божоткон. Ол тушта jуртта алтай улус ас, кызычак орус укту балдардыҥ ортозында чыдап, орустап jакшы ÿренип алган. 4-5 класстарда Торлина Jеен деп кижиниҥ айлында jадып ÿренген, ада-энези Кырлыктööн кöчö берген. Балазын кийнинде ары кожо апарарда, кызычак ондо ÿренип болбогон. Тöс шылтагы – алтайлап билбес. Куучындап, аайлап турган, jе бичииринеҥ айалга кÿч болгон. Оныҥ учун адазы оны Jабагандагы школго ийген.

Тöрöл тилине jаҥынаҥ ÿренген

«Jабагандагы интернатта 48 бала jатканыс. Класста башка-башка укту балдар: литовецтер, орустар, алтайлар, донской казактар да болгон» – деп, Бапай Бархатовна эске алат.
Школды божодор jыл Бапай jеткерге учураган. Кызычактыҥ Jабаганга jетире отурып алган аш коштогон jаан кöлÿги аҥтарылган. Оноҥ улам бала базып болбой jада берген, керек дезе, тили тартылган, куучындап болбос.

Jе кÿскеери, сыгын айдыҥ учында, тÿҥей ле кандый-кандый ÿредÿге кирер керек деп, Горно-Алтайск барган. Город jерде бир де катап болбогон, jе орустап билер. Кан-Оозынаҥ калага jетире ол милицияныҥ кöлÿгиле барган. «Ол öйдö улус кату ине. Аварияга кирген баланы кем де доктырлатпаган, тирÿ ле артканы jакшы деген болбайсын. Керек дезе, ÿредÿге jаҥыскан аткарып ийген, карын, адам мили-ционерге отургыскан» – деп куучындады.

Педучилищеге келер болзо, балдар бир айга jуук öйгö ÿренип jат. Jе ÿредÿге алар камыс Бапайга ченелте-экзамендер табыштырарга jöбин берген. «Эки экзамен эмтир, бирÿзи алтай тил. Санаама эмди де jарт кирет – «Кайыҥ» деп бажалыкту диктант. Мен алтайлап jазап билер эмезим, диктант кызыл-öрт! Ол ÿстине менеҥ ÿредÿчи «Баштаачы не дегени?» деп сураарда, мен каруу jандырардыҥ ордына «А это живое или неживое?» деп удура орустап сурагам. Мени орус группага кийдиргер, алтай группага ÿренип болбозым деп актандым ла. Jе ÿредÿчи менеҥ кенетийин «Луиза сеге кем?» деп сураган. Эjем дееримде, «значит, научишься, у вас характер такой» деп айдала, мени ол ло алтай группада артыскан». (Чындап та, подводник талайчы Луиза Бархатовна сÿрекей катан, тоомjылу ла санаа-кÿÿни бек кижи болгон – авт.).

Анайып, тöрöл тилин jазап билбес кыс алтай группада тöрöл тилин каруулу ÿренип, дипломын алган. «Мен öчöшкöндö ÿренгем!» — деп айдала, кару ÿредÿчилерин Елена Сергеевна Тюхтеневаны, Ольга Михайловна Чепкинаны, Ольга Михайловна Тартыкованы, кийнинде атту-чуулу композитор болуп калган кожо ÿренген Саша Тозыяков нöкöриниҥ ÿредÿчи энезин (ады санаазына кирбейт – авт.) jылу эзетти.

Ол jолдогы jеткерге киргени Бапай Бархатовнага качалаҥын jаанаганча jетирген. Бажы чыккан кижи кандый болор – jаантайын ла баштыҥ оорузы тудар, тумчуктаҥ кан агар, камалга jок jада берер. Jе андый да болзо, студенттеп турала, Бапай спортко jайылган: волейбол ойноор, чанага, конекко туруп jыҥылаар. Бÿгÿн де, 90 jашка jууктап та калган болзо, Бапай Бархатовна спорт маргаандарды jилбиркеп кöрöт. Кан-Оозы аймакта ат jарыш болзо, öрöкöн кере тÿжине де отурар аргалу. Ончо Эл-Ойындарда болгон, jаҥыс Чамалда болбогон эмтир.

1956 jылда педучилищени божоткон кийнинде, оны направление аайынча Кан-Оозыныҥ райкомына иштеерге аткаргандар, jе Бапай мында турумкай кылыгын кöргÿзип, «инструктор болорго ÿренбегем, школдо иштеерим» деп айткан.

Анайып, ишмекчи jолын jиит специалист Бапай Бархатовна Кырлыктыҥ школынаҥ баштаган. Баштамы класстарда уроктор берген, jаан класстарда орус тилди, физкультураны, географияны ÿреткен.

Ол 4-чи курста ÿренип турарда, 1956 jылдыҥ чаган айында кару адазы божоп калган, айлында — jажы jаанап калган энези, эки оору сыйны. Бийик ÿредÿ аларга институтка кычырган да болзо, Бапай, энезин карамдап, барбаган.

«Ончозы бойымныҥ!»

Бир jылдаҥ, 1957 jылда, jербойыныҥ котон кыпчак сööктÿ Чагый Тумпуков деп уулына барып, биле тӧзӧгӧн. Оныҥ ада-энези Оштушев Тумпук ла кöбöк сööктÿ Тöлöй Чунакова деп улус болгон. Jаҥы тöзöлгöн биле кийнинде 5 кыстыҥ, 5 уулдыҥ ада-энези. Эмди олордыҥ 10 балазыныҥ бала-барказы Алтай ичиле тарап-таркап калды.

Балдардыҥ эҥ jааны – Надежда, оноҥ ары Аркадий, Герман, Марина, Евгений, Аржан, Эркелей, Jергелей, Эркечи ле Чийне. Олордыҥ ортозында 6 балалу эне – Jергелей Чагыевна. Надежда Чагыевна jурттыҥ эҥ тоомjылу улузыныҥ бирÿзи, кöп jылдарга библиотекада иштеп, jурттыҥ тÿÿкизи аайынча кöп материалдар jууган, башка-башка jондык иштерде эмди де эрчимдÿ туружат. Эркелей Чагыевна кöп jылдарга jурт jеезеде иштеп jат. Уулдары кöп jаны мал-ашта, Евгений Чагыевич – «Кырлык» СПК-ныҥ башкараачызы.

Энези чилеп, ÿредÿчиниҥ профессиязын кыстарынаҥ Чийне алган, jе узак иштебеген. Тургуза öйдö ÿредÿчиниҥ ÿредÿзин баркалары Таҥдалай Алдырбасова ла Кристина Бекпеева алып jат. Баркаларынаҥ Кырлыктыҥ школында Шуну Михайлович Байрышев, Кайрал Jалтанбасович Алдырбасов физкультураныҥ ла Аруна Викторовна Бабакова английский тилдиҥ ÿредÿчилери болуп иштеп jат. Келиндери Светлана Владимировна ла Солоҥы Маратовна канча jылдарга база бу школдо иштеп, ÿренчиктерге кöп билгирлер берген.

Балдардыҥ адазы jеткердеҥ улам эрте, 40 лö jаштыҥ ичинде божоп калган. Ол тушта эҥ кичинек кызы Чийне jÿк ле 1 jашту болгон, ӱч бала школго баргалак. «Мени улус кöп балдар чыгарып туруҥ да деп айтканы бар. Је качан да улустаҥ балдарыма кийим-тудум да, курсак-тамак та сурабадым, чырмайып чыдаттым ла. Балдар колго-бутка туруп ла калды. Олор оогошто болушкан учун кайындарыма быйанду jÿредим» – деп, öрöкöн айтты.

«Кöп балдарды азырап, башкарарга jеҥил эмес, олорго jÿрÿмде кандый болор керек деп jакып ÿреткенеер?» – деп jилбиркееримде, Бапай Бархатовна: «Слерде бийик ÿредÿ jок то болор аргалу, jе качан да болзо, КИЖИ ле болугар деп jакыйтам. База бирÿзи – кандый да иштеҥ мойнобос керек. Иш – ол иш. Ӱчинчизи – улуска болужып jÿрер арга бар болзо, болужып ла jÿрер керек. Онойдо ок улусты кирелебегер, ылгабагар деп ÿреткем. Бÿгÿн ол мындый, эртен башка болор аргалу. Улустаҥ öткÿре озо болбогор, jе кийнине база jажынбагар деп jакыгам».

«Менеҥ улус «баркаларар канчу?» деп сураза, ачынарым, олор кой эмес тоолоорго. Ончозы мениҥ дейдим» – деп, öрöкöн адакыда айтты.

Юбилейлик турнир

Ӱредÿ иштиҥ ветераны, Россия Феде-рацияныҥ албаты ӱредӱлигиниҥ отличниги, Эне-Герой быjыл jаҥар айда бойыныҥ 90 jажын темдектеер. Бÿгÿнге jетире öрöкöн «Кан-Чарас» ла «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттерди бажынаҥ ала учына jетире, анчада ла спортто ло ÿредÿликте jедимдер керегинде сонуркап кычырат, бойына аjарулар эдет.

Темдектезе, бу школдыҥ ÿренчиктери быjыл олимпиадаларда jедимдÿ турушты, бу школдыҥ ады спортто jаантайын чыгат, бу солун маргаан эмтир деп ле о.ö. «Газет кычырбай турган улусты кайкаа-рым. Мен алдынаҥ ла бери газет-журналды алдыртар болгом, текши Россияныҥ да газеттерин, эмди кычырышты чик jок астаттым – кöс оорып jат» – деп, öрöкöн айдат.

Спортко аҥылу jилбÿлÿ кижи деп, бис мынаҥ озо айтканыс, jе бир аjару эдилбеди – Кырлык jуртта 2004 jылдаҥ бери Б. Б. Аладякованыҥ сыйына кажы ла jыл 8 Марттыҥ алдында ÿй улус ортодо волейболло маргаандар öткÿрилет. Чындап, быjыл Бапай Бархатовна иштеген школ бойыныҥ 100 jылдыгын темдектеп jат. Аймактыҥ Бапай Бархатовнаныҥ 70 jажына учурлай баштапкы первенствозын 2004 jылдыҥ jаҥар айыныҥ 18-чи кÿнинде öткÿрген. Эмди ол аймактар ортодогы кемине чыгып калган.

Быjыл юбилейлик турнир болор – 20 jыл. Jаҥжыккан бу турнирде кыйалтазы jогынаҥ Бапай Бархатовнаныҥ кыстары, келиндери, баркалары эрчимдÿ туружат, олордыҥ ойынын дезе карган энези сонуркап, бир де чылабай, тÿжине кöрöт, кажызы ла учун «оорыйт».

Öрöкöн пенсияга 50 jажы ла толордо, су-кадыгынаҥ улам чыккан – jаантайын ла оорып калар. «Бу кире jÿргеним тен jакшы эмей – деп, Бапай Бархатовна куучындайт. – Балдарымныҥ ырызы тарткан ба, ада-энемниҥ алкыжы ба, билбезим, jе канча кире jашты кудай берген, оны ла jÿрер керек. Балдарым ла эзен-амыр jÿрзин!»

Бис Бапай Бархатовнага бийик кÿÿн-санаа ла кӧп солун туштажулар кÿÿнзейдис.

Айару Тохтонова