Алтайдын Чолмоны

Ижине каруулу јиит

22.03.2024

Јылдыҥ ла тулаан айдыҥ 23-чи кӱнинде Россияныҥ гидрометеорологиялык службазы бойыныҥ профессионал байрамын темдектейт. Бу байрамныҥ тӱӱкизин кӧргӧндӧ, ол 2008 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 19-чы кӱнинде орооныстыҥ президентиниҥ Метеорологтордыҥ телекейлик кӱнине учурлай јарлыгынаҥ башталган. Бӱгӱн «Јылдыстыктыҥ» айылчызы — ай-кӱнниҥ аайын ширтеер Горно-Алтайсктагы тӧс јердиҥ јааныныҥ ордынчызы Эркин ДЕЛДОШПОЕВ.

– Эркин Григорьевич, озо баштап бойыгар керегинде куучындап берзегер?

– Мен Моты-Оозы јурттаҥ, сӧӧгим очы. Чыккан-ӧскӧн јерим Кан-Оозы аймактыҥ Келей јурты. Адам Григорий Кымович таҥынаҥ ээлемдӱ, энем иркит сӧӧктӱ Эльвира Капшаевна узак јылдарга фельдшер болуп иштейт. Биледе бис ӱч бала: эјем Эркелей, мен ле карындажым Солум. Моты-Оозыныҥ школында бежинчи класска јетире ӱренеле, каланыҥ 7-чи таҥмалу школына келгем. 2007 јылда школды божодоло, Томсктогы госуниверситеттиҥ геолого-географиялык факультедине метеорологтыҥ ӱредӱзине киргем. Оны божодоло, черӱчил молјумды бӱдӱргем. Јанып келеле, Мукур-Таркаты јурттаҥ кыпчак сӧӧктӱ Ырысту деген јаражай кыска туштап, айыл-јурт тӧзӧгӧнис. Эш-нӧкӧрим Роспотребшиҥжӱде иштейт.

– Нениҥ учун метеорологтыҥ профессиязын талдап алганыгар?

– Озо баштап экономикалык ууламјыга ӱренерге кӱӱнзегем. Је ого кирерге кӱч болгон. Ӧлӧҥ ижинде улус ӧлӧҥди сууга-јутка алдырбай, тӱрген эдип аларга, ай-кӱн кандый болор деп санааркап, кетежип турганын кӧрӱп, оны ажындыра билип турган болзом деп сананып, јилбиркеп туратам. Оныҥ учун метеорология деген ӱредӱге кирип алгам.

Баштап тарый бу кандый ӱредӱ деп оҥдобойтом до. Оноҥ баштапкы курстыҥ кийнинде јайгы практиканы Обь сууныҥ јарадында ӧткӧнис. Анда бис ай-кӱнниҥ аайын шиҥдеп, кейдиҥ, сууныҥ ла јердиҥ кыртыжыныҥ температуразын кемјигенис. Мынаҥ ла ӱредӱмди оҥдоп, јарадып баштагам. Кожо ӱренип турган балдарла нӧкӧрлӧжип, преподавательдери де јакшы улус деп јарадып баштагам. Меге анчада ла јарайтаны – ол башка-башка тергеелерге барып, јайгы практика ӧдӱп турганыс. Геолого-географиялык факультет јаан факультет. Ӱредӱге кирер алдында геологко кирзеҥ, јер казарыҥ, гидрологко кирзеҥ, сууга ӧдӧриҥ деп сананала, метеорологко ло кирер деп шӱӱгем.

– Ишмекчи јол канайда башталган, кӱч болгон бо? Слерге кем болужын јетирген?

– Ӱредӱмди божодоло, иштеп баштап турарымда, Гидрометслужба эмдиги Најылыктыҥ туразыныҥ бежинчи кадында болгон. 2-чи категориялу синоптик болуп баштагам, оноҥ эки јыл кире бӧлӱктиҥ јааны болгом. Ол тушта Юрий Иванович Стяжкин баш синоптик болуп иштеген. Ол бисти, ишке јаҥы келгендерди, кӧпкӧ ӱреткен. Јаан кижи компьютерди јакшы билбес ине, айдарда, линейкала, картала, бойыныҥ эп-сӱмелериле ширтеерге ӱреткен. Узак јылдарга иштеп келген, ӧмӧликти башкарган ла ченемели јаан Людмила Николаевна Тыдыкова база аайлап-баштап айдып берет.

Иштеерге кӱч эмес деп айдарым. Бисте јииттер кӧп, бой-бойысты јӧмӧжип иштейдис. 2021 јылдаҥ ала мен Ай-кӱнниҥ аайын ширтеер Горно-Алтайсктагы тӧс јердиҥ јааны Валентин Декеновтыҥ ордынчызы болодым.

– Бӱдӱрип турган ижигердиҥ аайы керегинде билерге јилбилӱ…

– Синоптиктердиҥ бӧлӱги ай-кӱнди ширтеп, прогнозты тургускан кийнинде, мен олордыҥ ижиниҥ турултазыла јетирӱ белетейдим. Бис башкаруныҥ республикада кенерте болуп турган јеткерлӱ айалгаларды ла ӧрт болдырпазын јеткилдеер камызыныҥ јуундарында јаантайын туружадыс, онойдо ок јетирӱлерди ар-бӱткендик байлыктар ла экология аайынча министерствого, каланыҥ администрациязына, МЧС-ка, полицияга, прокуратурага табыштырадыс.

Бистиҥ структура јаан. Республика ичинде он эки метеостанция, экӱзи бийик кырларда – Ак-Кемде ле Кара-Јӱректе. Кажы ла метеостанцияда тӧрт кижинеҥ иштейт. Олорды ижине керектӱ јепселдерле, ол ло термометрле, чаазындарла, бланкту материалдарла, кийим-тудумла јеткилдеер керек. Оны ончо чоттоп, смета тургузадыс, келер јылга канча кире акча керек болорын чоттойдыс.

Бис Новосибирсктеги башкартуныҥ филиалы. Бистий филиалдар тӧртӱ: Алтай край, Новосибирский, Томский ле Кемеровский областьтар. Бастырабыс Кӱнбадыш-Сибирь башкартуга киредис. Оноҥ јааны — Росгидромет. Бӱткӱл Россияныҥ ичинде 18 башкарту: Тӧс федерал, Кӱнбадыш-Сибирь, Ыраак Кӱнчыгыш ла оноҥ до ӧскӧ округтар.

Јаскы јылуларда кардыҥ кайылатан, тоштордыҥ оодылатан, суулардыҥ кӧпшийтен айалгалары тоҥгон јердиҥ кыртыжынаҥ, кейдиҥ тебӱзинеҥ, кыжыла јааган кардыҥ кеминеҥ ле ай-кӱнниҥ текши айалгазынаҥ кӧнӱ камаанду. Биске ай-кӱнниҥ айалгаларын ажындыра ширтеп, суулардыҥ кӧпшийтенин, бу јанынаҥ кандый чочыдулу айалгалар болорын ајаруда тудар ла бу јанынаҥ эртедеҥ кандый иштер ӧткӱрерин темдектеп алары јаан учурлу.

Онойдо ок Гидрометслужбага тудум тӧзӧлмӧлӧр, Автодор ло ӧскӧлӧри баштанат. Олор оны ӱлекер чаазындарын белетееринде, республиканыҥ бастыра аймактарында чочыдулу айалгаларды болдыртпазына ууландырылган иштеринде тузаланадылар. Бастыра јетирӱлерле бис «Гидрологический ежегодник» чыгарып турганыс.

Ар-бӱткендик байлыктар ла экология аайынча министерствого кирип турган ведомстволорло, аэропортло, ЖКХ-ла, эл-јонло бек колбуда иштейдис.

– Кычыраачыларысты орооныстыҥ ла тергеебистиҥ гидрометслужбазыныҥ тӱӱкизиле таныштырып ийзегер?

– 1834 јылда Николай I каан Санкт-Петербургта обсерватория ла оныҥ алты филиалын ачары керегинде јасак чыгарган кӱн Гидрометслужбаныҥ чыккан кӱни деп чотолот. Тоолу ла кӱндердеҥ оныҥ 190 јылдыгы темдектелер.

1878 јылда Улалуныҥ тӧс јеринде архимандрит Макарийдиҥ баштаҥкайыла ай-кӱнниҥ аайын ширтеер баштапкы станция ижин баштаган. 1884 јылда оны Бийск кала јаар кӧчӱрген. 1926 јылда Ойрот-Турада станцияныҥ ижи ойто орныктырылган ла 1929 јылдаҥ ала бӱгӱнге јетире ол Кызыл-Ӧзӧктӧ иштейт. Тӱӱкизиле бай бу станцияныҥ кӧмзӧзи де бай. Оны кичеери база јаан иш деп айдарга јараар.

1952 јылда Горно-Алтайский обл-исполкомныҥ јӧбиле Гидрометбюро тӧзӧлгӧн. Ол ижин јӱк 1954 јылда баштаган. Бюроныҥ башкараачызы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветераны Борис Яковлевич Бажин болгон.

– Ай-кӱнниҥ айалгазыныҥ јетирӱлери керегинде эл-јон ортодо «јааза јаар, јаабаза, јаабас» деп кокырлаганы керегинде нени айдарыгар?

– Меге кӧп улус мынайда кокырлаганын угарга келижет. «Местами, в отдельных районах» деп айдылган јетирӱлер јастыра кӧчӱрилгенинеҥ улам бу кокыр табылган ошкош. Эмди де «Радио Россииде» каа-јаада угулып турган. Оны угала, бис бойыс та јетирӱлерди алтайлап бичип ийер эдис деп сананандым.

– Јас биске кӱнниҥ јылу чокторын качан сыйлаар, ай-кӱн кандый болор деп метеорологтоҥ сурабас арга јок.

– Тулаан айдыҥ 23-24 кӱндеринде айас турар, тӱнде 8-13 градус соок, тӱште кейдиҥ јылузы 2-4 градус болор.

Келер неделеде кӱнниҥ аайы тыҥ кубулбас, тӱште кӱнниҥ кӧзине кар кайылар, је тӱнде тоҥырар. Кейдиҥ кеми кажы ла кӱн јылып, термометрдиҥ кӧргӱзӱзи тӱште 3-5-теҥ 12-17 градуска јетире бийиктеер.

Тулаан айдыҥ 30-31 кӱндеринде теҥери булутталып, јашкан кар јаар, республиканыҥ тӱндӱк аймактарында јаан кар тӱжер, кей 1-6 градуска соор.

Учурал келижерде, ӧмӧлигимди ле Гидрометслужбаныҥ ветерандарын келип јаткан байрамла уткып турум. Су-кадык, эзен-амыр јӱрӱгер!

Сӱӱген курсагы:
сӱттеҥ ле эттеҥ белетеген аш-курсак, боорсок.
Јилбӱлери:
эш-нӧкӧриле чаналу јыҥылаарга сӱӱйт. Јыландуда, Турачакта, Алтайское јуртта ӧткӱрилип турган маргаандарда јаантайын туружат.
Алтайыстыҥ ичиле јоруктаарга сӱӱйт.

Виктория БАДАКИНА куучындашкан
Фотојуруктар Евгений БУТУШЕВТИҤ ле Эркин ДЕЛДОШПОЕВТИҤ