Ырыска туулган jайалта

01.04.2024

Jылдар jылыжып, айлар айланып, ӧйлӧр токтомы jоктоҥ ӧдӱп ле jат, барып ла jат…
Тулаан айдыҥ 17-чи кӱнинде Кӧксуу-Оозы аймакта Сугаш jуртыста jайалталу фотограф jерлежис Таҥдак МЕКЕЧИНДИ эзедип, оныҥ соккон фотојуруктарыныҥ «Ырыска туулган jайалта» деп адалган кӧрÿ-выставказыныҥ ачылтазын őткӱрдис.

Оныҥ той-јыргалдардыҥ элестерин кӧргӱзип турган фотојуруктарыныҥ кӧрӱзи Билениҥ јылында ӧдӱп јатканы аҥылу учурлу. Биле кижиликтиҥ байлыгыныҥ тӧзӧлгӧзи болуп јат, ол ажыра албатыныҥ чактаҥ чакка келген јаҥжыгулары, чӱм-јаҥдары, ич-кӧгӱстик байлыктары чеберлелет ле улалат. Билениҥ ырысту телкемин кӧргӱзип тура, алтай тойдыҥ сÿÿнчилӱ ле байлу экпиндерин, jербойыныҥ улузыныҥ jÿрÿмин, јурт тӧзӧп јаткандардыҥ јаркынду элестерин база кӧргÿскен деп айдар керек.

Jарлу ла jайалталу бу фотографтыҥ jаркынду jайаандык иштери ле кыска jÿрÿми улустыҥ јӱректеринде аҥылу ис артыргыскан деп айдарга jараар. Таҥдак Табынарович ак-jарыктаҥ сÿрекей эрте ырап барганы карыкчалду. Јÿрген болзо, эмди де кӧп-кӧп иштер бÿдÿрер эди. Јерлежистиҥ jайаандыгы керегинде айдып ла алкап салар керек: «Эткен керегиҥ айдыжы jогынаҥ jонго jедер, jайаандык ижиҥ ÿргÿлjиге ундылбас».

Чынын айтса, оныҥ иштеринде Ол Кӧксуу-Оозында 2009 јылдаҥ ала 2022 јылга јетире ӧйдиҥ туркунына фотограф болуп једимдӱ иштеп, кӧп тоолу кӧдӱриҥилердеҥ, балдардыҥ садтарында ла школдордо балдардыҥ байрамдарынаҥ, јондык керек-јарактардаҥ, ойын-концерттердеҥ, той-јыргалдардаҥ сӱреен јараш фотојуруктар соккон. Анайда ок детсадтыҥ балдарына ла школды ӱренип божодып јаткандарга кереес альбомдор, ӱредӱчилерге профессионал педагогикалык конкурстарына визиткалар, портфолиолор белетеген. Аймактыҥ озочыл иштӱлериниҥ јылдыҥ сайынгы Кӱндӱниҥ доскозына тургузылатан фотопортреттерин, аймактыҥ улузыныҥ документтерге фотојуруктарын белетеери база оныҥ ижи. Ол онойдо ок ар-бӱткенниҥ аҥылузын, јаражын кӧргӱскен јап-јакшынак фотојуруктары кӧп. Текши айтса, Таҥдак Мекечинниҥ видео-, фоторепортажтары республиканыҥ тӱӱкизин кӧргӱскен ӱргӱлјик кереес болуп артар.

Оныҥ Кемероводогы культураныҥ ла санаттардыҥ государственный институдын 1999 јылда «киноныҥ, фото ло видеостудиялардыҥ режиссеры» деп специальностьло божодып, Горно-Алтайскта «Эл Алтай» ГТРК-да канча јылдардыҥ туркунына телеоператор, монтажер, режиссер болуп иштегени керегинде база кӧпти бичиирге јараар.
Эш-нӧкӧри Марина Михайловна оныҥ ижин таштабай, улалтып апарып jатканы оморкодулу. Таҥдак Табынаровичтиҥ ÿренген тӧрӧл школында, чыккан-ӧскӧн jеринде мындый кӧрÿ-выставка ӧткӱрерине jӧбин берип, 75 фотоjурук белетеген. Марина Михайловнага jерге батпас быйанысты айдадыс! Онойдо ок Таҥдак Табынаровичтиҥ кожо чыккан карындаштары, таай эjелери, таайлары, акалары, эjелери кӧрӱни ӧткӱреринде эрчимдÿ туруштылар.

Туулык салкын ойногон
Туулган јери — Сугаш-кабайы.
Ӧйгӧ теҥдей ойгоскон
Ӧскӧн јери — Сугаш-алтайы карудаҥ кару!

Јерлежистиҥ jаш тужы ак чечегиле бÿркелген тӧрӧл Сугашта ӧткӧн. Ол билезинде эҥ jааны болуп, шымды ла шыраҥкай болуп ӧскӧн. Энези ара сӧӧктӱ Раиса Михайловна Мекечина (кыс ӧбӧкӧзи — Четова) школдо ÿредÿчи де, jурт библиотекарь да болуп иштеген. Адазы кӧбӧк сӧӧктӱ Табынар Танышевич Мекечин «Абайский» совхозто эрчимдÿ иштеген кижи. Кӧп балдар чыдаткан нак биледе ӧскӧн Таҥдак кылыгыла тӧп, улуска буурзак кÿÿндÿ болгонын келген ончо улус айдышты, кандый jылыйту болгонын кажы ла кижи темдектеди.

Таҥдак Табынаровичтиҥ jÿрÿми керегинде видеоролик белетелип кӧргӱзилген. Кӧрÿ-выставканы тӧрӧл школыныҥ ÿредÿчилери оныҥ энези чÿмдеген «Сугажым» деп кожоҥло ачкан. Бу кожоҥныҥ сӧстӧри кандый учурлу! Сугаш jуртыстыҥ байлыгы, улузыныҥ jайалтазы керегинде айдылганы кижиниҥ јӱрегине шиҥет. Jуртыс мынаҥ да ары ӧзÿп, jаранарында бир де алаҥзу jок. Оноҥ балдардыҥ садыныҥ болчомдоры экпиндӱ jараш биjезин кӧргÿсти. 7-чи класстыҥ ÿренчиги Ксения Телесова бойы чÿмдеген «Кару Сугажым» деп ÿлгерин кычырды.

Таҥдак школдо jуранарын сÿреен сӱӱйтен деп, ветеран-ӱредӱчи Светлана Александровна Епитова темдектеп айтты. Ол Таҥдактыҥ кайда да 6-7 класстарда јураган jуругын оныҥ тойында бойына берген болтыр. Кийнинде ол иштеген ижинде, мастерскойдо jараш рамкада туратан, эмди де турат. Анайда ок Светлана Александровна Таҥдак Табынаровичтиҥ база бир jуругын эш-нӧкӧри Марина Михайловнага ла балдарына сыйлады. Уулдарына jылу сӧстӧр айтканы учурлу болды. Балдары адазыныҥ бу jуругын андый чебер алып, кажы ла сӧсти лаптап уктылар. Бу jурукта албаа jуралган. Албаа — бистиҥ jурттыҥ байлу тындузы деп айдар керек.

Таҥдак Табынаровичтиҥ энезиниҥ кожо чыккан сыйнызы Светлана Михайловна Четова јеени керегинде эске алынып, jаш тужында сÿреен jилбиркек уулчак болгонын темдектеди. Кажы ла немени аjыктап, оны jурап та, фотого до согуп туратанын эске алды. Светлана Михайловна jаантайын Таҥдактыҥ билезиле кожо, балдарына энезиндий карузып jӱргени иле билдирди.

Адазы jанынаҥ эjелери Майя Танышевна ла Галина Танышевна карындажы керегинде эске алып, оныҥ улуска буурзак, эjелерине сӱрекей аjарулу ла кару болгонын темдектеген. Той-jыргалдарда, чыккан кӱндерде бастыразын ла фотојурукка согуп, ончозына ла сыйлап беретен. Галина Танышевнаныҥ айтканыла, олордыҥ айлында Таҥдактыҥ соккон фотолоры сӱреен кӧп.

Наталья Михайловна Чекошева Таҥдак Табынаровичтиҥ энези Раиса Михайловна керегинде jылу сӧстӧр айтты. Ол сӱрекей кӱндӱзек кижи болгон. Айлына барзаҥ, столы jаантайын толо, айылчылар олордыҥ айлынаҥ айрылбайтан. Школдо балдарды алтай чӱм-jаҥдарга ӱредип, авторский программа да тургускан, ижи једимдӱ ӱредӱчи болгон.

Сугаш jуртыстыҥ тӱӱкизи, улузы керегинде материалдар jууйтан. Библиотекада кееркедилген јараш эдимдер jаантайын туратан. Таҥдакка энезиниҥ ле адазыныҥ мындый кӱндӱзеги ле jалакайы, тӧп куучыны, улуска болуштузы, сӧсти jакшы, эптӱ айдып билери, ойгоры тӱшкенин ончо улус темдектеди. Таай эjези Екатерина Комисаровна база энезиниҥ кӱндӱзеги керегинде айтты: «Кандый ла ӧйдӧ Сугашка айылдап келзе, оныҥ изӱ чайы белен, алтай аш-курсагы толтыра отуратан». Таҥдак ада-энезиниҥ бу jакшы кылыктарын алып, албатызына кару jӱрген.

Мындый улус бистеҥ ырап барып турганы ачымчылу да, кунукчылду да. Jе, канайдар, алтай улустыҥ айтканыла, «салым сакытпас, конок кондырбас». Бу jӱрӱмнеҥ јерлежис эрте jӱре бергени бистиҥ ончобыска jаан коромjы болды. Је ондый да болзо, ол кыска jӱрӱминде кӧпти эдип салганын кӧп улус темдектеди. Jаан улустаҥ Елена Даниловна Матина, Зинаида Даниловна Соенова, Ольга Текеевна Пайпанова база сӧс айттылар. Мерген Петрович Иртышев кожо ӱренген нӧкӧрлӧриниҥ адынаҥ сӧс айдып, школдогы ӧйлӧрин эзетти. Ол Таҥдактыҥ јураган jуруктарын бойыныҥ тетрадиниҥ ортозына салып алар болгон эмтир. Ол нӧкӧрин jоктоп, келер jылда оныҥ 48 jажын темдектеп база туштажу ӧткӱрер шӱӱлте этти.

Ӧмӧлигиниҥ адынаҥ сӧсти школдыҥ директоры Жанна Кукбайевна Сулукова айдып, Марина Михайловнага кур курчап, алкап салды. Таҥдактыҥ ижин оноҥ ары улалтып, балдарын колго-бутка тургузып, олор дезе адазыныҥ эткен ижиле оморкоп jӱргилезин деп айтты.

Марина Михайловна эш-нӧкӧри керегинде jылу эске алынып, Таҥдактыҥ кӧрӱ-выставкага тургускан фотојуруктарын Билениҥ jылына учурлап белетегенин аҥылады. Марина Михайловна «оныҥ эткен ижин оноҥ ары улалтып апарарым, балдарыма энчиге артыргызарым» деп бӱдӱмјиледи.

Бу кӧрӱ-туштажу тӧрӧл школында ла Сугаш jуртыста башталганы jарамыкту деп сананадым. Нениҥ учун дезе, чып ла чын, Таҥдак Табынарович бойыныҥ кичӱ тӧрӧлин тыҥ сӱӱген, албатызын тооп јӱрген. Ол кажы ла кижиниҥ, билениҥ ырызында учурлу турушкан деп айдар керек. Онызын бис эмди оныҥ иштеринеҥ кӧрӧдис. Мынаҥ ары Таҥдактыҥ эземине учурлай кандый бир конкурстар, кӧрӱ-выставкалар ӧткӱрилер деп иженедим.

Келген улуска кӧрӱ-выставкадаҥ тӧрӧӧн-туугандарыныҥ, јерлештериниҥ сӱр-jуругын кӧрӱп, јылу кӧп эске алыныштар эбелди, кӱӱн-санаа да бийик кеминде болды. Таҥдак jаныста ла болгондый деп билдирди. Бу учурлу керекте јаҥыс ла Сугаштыҥ албаты-јоны эмес, је анайда ок Кӧксуу-Оозынаҥ, Карагайдаҥ, Мӧндӱр-Сокконноҥ келген улус база турушты.

Мындый jайалталу jерлежис болгоныла оморкойдым. Кожо jаантайын туштажып, кӧрӱм-шӱӱлтелерис тӱҥей болгонын сананып, Таҥдакты jоктоп jӱредим.
Кӧрӱ-выставка бир айдыҥ туркунына бистиҥ школдо ӧдӧр. Улус келип, оны кӧрӧр аргалу. Јерлежистиҥ эткен кереги узакка ундылбас деп иженедим ле бӱдедим.

Jÿрекке кару jуртымныҥ
Jÿрÿми öҥжип jаранзын!
Агару Алтай ичине
Ады Сугаштыҥ макталзын!
Jарлу улузыла бай Сугажыс
Jажын-чакка jаранып ӧссин!

Марина САМАЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина