Алтайдын Чолмоны

Алтай тилди ӱренериниҥ сурактары

04.04.2024

Тулаан айдыҥ 28-чи кӱнинде тергеебистиҥ ӱредӱчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институтта алтай тилдиҥ ле литератураныҥ методиказыныҥ кафедразыныҥ баштаҥкайыла «Баштамы класстарда алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ уур-кӱч сурактары» деп адалган семинар ӧтти.

Оныҥ ижинде алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери, билимчилер, методисттер, алтай тилдиҥ бичиктерин тургузаачылар ла «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ишчилери туруштылар.

Семинар баштамы класстарда алтай тилдиҥ грамматиказын ӱренеринде туштап турган кӱч сурактардыҥ аайына чыгарга, теоретикалык ла методикалык эп-аргаларды шиҥдеери, оны элбедип, тереҥжидип, кайда да тӱзедер бе деген сурактарды кӧрӧри деген амадула ӧткӱрилген.

Алтай тилдиҥ ӧзӱмине ле оны корулап аларына сӱрекей јаан ајару эдилет. Алтай Республикада тергеениҥ башчызында алтай тил аайынча совет, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязы иштеп јат. Кемиле јаан шиҥжӱлӱ ишти Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ ишчилери ӧткӱрет. Горно-Алтайсктагы эл университеттиҥ алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультеди алтай тилдиҥ ӱредӱчилерин белетейт.

Туулу Алтайдыҥ ӧс калыгыныҥ јаҥжыгуларын чеберлеерине, ӧскӱрерине ајару јабызабай јат. АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ «Алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери» деген госпрограммазын бӱдӱрип турганыныҥ шылтузында эмдиги ӧйдӧги алтай литературный тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилери аайынча ӱредер бичиктер ле методикалык бичиктер белетелип тургузылат, класстагы эмес кычырарына бичиктер, учебник-хрестоматиялар аайынча аудиобичиктер ле алтай чӧрчӧктӧргӧ мульт-фильмдер белетелип чыгарылат.

Је андый да болзо, ада-энелер балдарга берген айылдыҥ јакылталарын бӱдӱрери кӱчке келижет деп айдыжат, бичиктердеги јакылталарды ӱренеечилердеҥ болгой, ада-энелер оҥдобой калат. Нениҥ учун балдарды озодоҥ куучындажып, сӧзлигин байыдып ӱретпес, јаҥыс оныҥ кийнинеҥ грамматикалык сурактарла иштеерин не кӧрбӧс деген сурактар чыгат. Ӱредӱчилерге тилин чек билбес балдарга бичиктердиҥ методиказын, байла, јаҥыдаҥ шиҥдеер керек деген ајарулар угарга келижет. Олордыҥ темдектегениле, бӱгӱн алтай тилди ӱредерине јаан иш ӧткӱрилет, чындап, аҥылу кабинеттер тӧзӧлӧт, јараш бичиктер кепке базылат, методикалык иштер тургузылат, бичиктер јаҥыртылат.

«Текши кӧрзӧ, алтай тилди ле литератураны ӱредерге бастыра айалгалар тӧзӧлгӧн. Кажы ла јыл ӧткӱрилип турган мониторингтер республиканыҥ школдорындагы айалгаларды ла аргаларды шиҥдеп, оноҥ ары бӱдӱретен ишти ууламјылайт. Алтай тилди ле литератураны школдордо ӱредери аайынча сӱрекей јаан ла турулталу иш ӧткӱрилген деп айдар керек. Оогош балдардыҥ садында алтай тилди ӱредери, алтай тилди «Алтай Республиканыҥ тергеелик тили» деп программала 1-кы класстаҥ ала ӱренери аайынча, 5-9 класстарга бу ла программала ӱренер бичиктер тургузары јанынаҥ мынаҥ ары јаан иш ӧткӱрилер.

Ӧткӧн јылда балдардыҥ садтарында полилингвальный бӱдӱмле ӱренер группалар ачылган. Быјыл каланыҥ 7-чи таҥмалу школына эки баштапкы класска бу бӱдӱмле ӱренген он бала келген. Олор тӧрӧл тилиле кӧнӱ куучындап ӱренип алган. Јылдыҥ сайын мындый садиктер кӧптӧӧр, оныҥ учун полилингвальный группаларды божоткон балдарды ӱредерине кажы ла ӱредӱчи белен болор керек.

Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱ бичиктерине јаан ајару эдилет. Темдектезе, бичикте алтай тилдиҥ теориязын канайда, канча кире берерин шиҥдеери ле таскаду упражнениелерин олорго келиштире тургузары, баштамы школдо тӧрӧл тилле ӱредери, ого бичиктер белетеери јанынаҥ. Ӱредӱчилер алтай тилди билбес эмезе коомой билер балдарла ишти эмдиги текши ӱредӱниҥ федерал эл-тергеелик ӱредӱ стандарттарыныҥ некелтелерине келиштирерге, профессионал узын ӧскӱрип, республиканыҥ аймактарында, ӧскӧ талаларда ӱредӱ-семинарларда, курстарда, тегерик столдордо, конференцияларда туружадылар. Ајару анчада ла јаҥы некелтелерге келиштире урокты канайда тургузарына, ӱренчиктердиҥ таҥынаҥ бойыныҥ ӧзӱмиле, предметле колбулу турулталарга јединериле, оны баалаарыла ла оноҥ до ӧскӧ ууламјыларла иштеерине эдилет. Је андый да болзо, уур-кӱч сурактар тура берет. Оныҥ аайына чыгарга јуулышкан иш-тожыс, куучын-эрмегис турулталу болзын деп кӱӱнзейдим» – деп, ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институтта алтай тилдиҥ ле литератураныҥ методиказыныҥ кафедразыныҥ јааны Жанна Амырова куучындады.

Семинарда кӧп тоолу бичиктердиҥ тургузаачызы, 1-4 класстардыҥ алтай тилле УМК-лардыҥ авторы, методист К. К. Пиянтинова баштамы класстардыҥ учебниктериле иштеп турала, ӱредӱчилерге ле ӱренчиктерге бичикте не кӱч болуп турган, не јарт эмес, берилген ээжилердеҥ, јартамалдардаҥ, берилген јакылталардаҥ нени кӱчсинип турганы керегинде мынайда јартады: «Текстле иштеерине бир канча некелтелер бар. Анчада ла баштамы школдыҥ балдарына текстле иштеерге кӱч. Нениҥ учун дезе, дидактиканыҥ некелтезиле, бир текст ӱренчиктерге билгир берер, баланы јакшы кылык-јаҥга таскадар учурлу, балдардыҥ психологический јажыла колбулу ӧзӱмине келижип турар, текстке кирген сӧстӧр (лексика), эрмектердиҥ тургузылган структуразы ӱренчиктерге кӱч болбос учурлу. Айдарда, бу некелтелерди бириктирип келзе, келишкедий тексттерди табарга кӱч. Калганчы јылдарда оноҥ до кӱч боло берди. Нениҥ учун дезе, чӱмдӱ литературада оогош балдарга учурлалган бичимелдер чыгып јат, је олордоҥ школдо тузалангадый, бу айдылган некелтелерге келишкедий тексттерди табарга сӱрекей кӱч».

Јаҥы орфографияныҥ ээжилери аайынча алтай тилдиҥ грамматиказын ӱренеринде уур-кӱч сурактар ла јаҥы орфографияныҥ ээжилери керегинде Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ баш билим ишчилери А. Н. Майзина ла Б. Б. Саналова, анайда ок алтай тилдиҥ ӱредӱчилери – ресгимназиянаҥ Н. Г. Сулукова, 7-чи ле 8-чи таҥмалу школдордоҥ О. В. Матина ла Е. В. Бадакина, Курайдыҥ школынаҥ И. М. Демчинова ижиндеги ченемелдериле ӱлежип, алтай тилди эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле ӱредер эп-аргалар керегинде куучындадылар. Олорго јуулгандар сурактар берип, кӧнӱ куучын ӧтти.

Ж. И. Амырова 5-чи класстарда ӧткӧн алтай тил ле литературала билгирди ченеер иштердиҥ (РПР) турулталары керегинде куучындап, ӱредӱчилерге алтай тилди ле литератураны 3-4 класстарда ӱредеринде кандый сурактарга, темаларга ајару эткедий деп јартамалдар берди.

Семинардыҥ учында институттыҥ методисти И. М. Емендеев ӱредӱчилерге диагнос-тикалык иш ӧткӱрди.

«Бу семинарда бис, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери, кӧп jаҥы билгирлер алдыс. Эмдиги ӧйдӧ алтай тилдиҥ грамматиказыныҥ уур-кӱч сурактарын баштамы класстардыҥ ӱренчиктерине jаҥы ла солун эп-аргаларла канайда jеҥил ле jарт-чокум ӱредериле таныштыс. Онызы ижиске тузалу ла jарамыкту» – деп, бойыныҥ кӱӱн-санаазыла 3-чи таҥмалу гимназияныҥ филиалында алтай тилдиҥ ӱредӱчизи Н. С. Опонгошева ӱлешти.

«Тилиҥди билериҥ бе?», «Алтай тилди ӱренеринде нени кӱчсинедиҥ?» деген сурактар учурын јылыйтпайт. «Балдар тӧрӧл тилин билбей турганыныҥ шылтактары – биледе, эл-јон ортодо тӧрӧл тил бийик баалалбайт, алтай тил ӱредӱге кирерине керек јок, бӱгӱнги кӱнде школдордо алтай тил тӧрӧл лӧ эл-тергеелик деп ӱредилет. Алтай тилди ӱренерине берилген частардыҥ тоозы ас» – деп, И. М. Демчинованыҥ санаа-шӱӱлтелериле јӧпсинбес арга јок.

Виктория БАДАКИНА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары