Алтайдын Чолмоны

«АМАДУНЫҤ» ЧОКТУ ЈЫЛДЫЗЫ

05.04.2024

Улаган аймактагы Чибит јурттыҥ јаан јаштузы, јиит ӧйинде тергеебисте атту-чуулу баштапкы эстрадалык «Амаду» ӧмӧликте бэк-вокалист, бас-гитарист болгон јайалталу јерлежис Леонид Тимофеевич Тойлоновло ӧткӱрилген эрмек-куучынла ӱлежедис.

Ого бу јуукта «Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти» деген кӱндӱлӱ ат адалган деп сӱӱнчилӱ солунды кажы ла кижи јарадып уккан болор. Мынаҥ озо јылдарда артист «Улаган аймактыҥ ӧзӱмине аҥылу камаанын јетиргени учун» деп I ла II текпелӱ медальдарла кайралдаткан.

Бӱгӱнги бичимелистиҥ тӧс геройы 1950 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 22-чи кӱнинде Чибит јуртта чыккан, мында ла оныҥ ырысту бала тужы ӧткӧн. Адазы — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы тӧӧлӧс сӧӧктӱ Тимофей Трифонович Тойлонов. Ол 1940 јылда Ишмекчи-крестьянский черӱге атанып, 1941 јылда Москваныҥ алдында турган Сибирский полкто орооныстыҥ тӧс калазы учун ла оноҥ до ӧскӧ кызу јуу-согуштарда турушкан, кӧп катап шыркалаткан. Јуу божогон соҥында кичӱ тӧрӧлине јанып, биле тӧзӧгӧн. Колы сӱрекей ус болгоныныҥ шылтузында Тимофей Трифонович строитель, столяр болуп иштеген. Энези — Антонина Казаковна Тукешова, моолдордыҥ отогынаҥ. Ол Москвага барып, койдыҥ тӱгин ылгаар ӱредӱ алган, тӱк ылгаачы болуп иштеген.

Леонид Тимофеевич билезинде беш баланыҥ экинчизи. Тургуза ӧйдӧ сыйындары Тамара Тимофеевна Качашева ла Татьяна Тимофеевна Альдашева эзен-амыр, Чибитте ле јуртагылайт.

Л. Тойлонов Чибиттиҥ сегисјылдык школын, 9-10 класстарды Кош-Агаш аймактыҥ Курай јуртыныҥ орто ӱредӱлӱ школында ӱренип божоткон. Ыраак, јаркынду бала тужын ол мынайда эзетти: «5-чи класста ӱренип тура, бойым баянла ойноорына ӱренип, јурт ла школ ичинде јарлу музыкант болгом. Кӱӱниҥ ӱредӱчизи Зоя Спиридоновна Чеконова меге аккордторды кӧргӱзип те берген болзо, ноталарды билбес, кӱӱни угуп ойнойтом. Јаан перемендер сайын вальс, фокстрот «тартсам», ӱренчиктер бијелейтен. Кажы ла кӱн байрамдый, сӱӱнчилӱ ӧдӧтӧн. Баянла ойнозом, бойым кичинек болгон учун, «баянныҥ кийнинеҥ јаҥыс ла эки кӧс лӧ баштыҥ тӧбӧзи кӧрӱнип турар» деп, улус кокырлажатан.

Бистиҥ биледе менеҥ ӧскӧ кӱӱ ойноочылар база болгондор: акам Станислав Тимофее-вич гитарала ойноорыла, пианиноло до тыҥ јилбиркейтен (бойыныҥ ӧйинде Саратанныҥ совхозында тискинчи болгон), адам балалайкала, гитарала ойноп, бисти сооттодорын јакшызынатан. 7-8 класстарда адам мениҥ кӱӱге јайалтамды кӧрӱп, аккордеон ло јети кылду гитара садып берген. Олорло до ойноо-рын бойым тургуза ла ӱренип ийдим.

Онойып јӱрӱп, эҥирлер сайын јурттыҥ байзыҥында бијелердиҥ эҥирлерин ӧткӱрип баштадым. Чибитте мен јок эҥирлер де ӧтпӧйтӧн. Учында чаптыксынып, качар болдым. Балдар, јашӧскӱрим мени бедирегилеп, айбылап јӱретен. Кем де кандый кӱӱ ойноорын сурабас, кӱӱ ойноочыда кандый кӱӱн-тап, андый ла кӱӱ байзыҥныҥ ичиле јайылар.

Чибиттиҥ кӧп балдары Курайда интернатта јадып ӱренгилеген. Сурак аайынча эҥирлер сайын гитарала, баянла солдаттардыҥ, анайда ок кинолордоҥ алылган кожоҥдорды кожоҥдозом, бастыра кыстар «мениҥ». Бош ӧйлӧрдӧ кӧп уулдарды, темдектезе, Александр Михайлович Тозыяковты, Сергей Михайлович Челтушевти ле оноҥ до ӧскӧлӧрин гитарала ойноорына ӱреткем.

Школдыҥ кийнинеҥ, энемниҥ кӱӱнзегениле, Барнаулдагы культурно-просветительский школдыҥ ченелтезинде туружып, «Дунайские волны» деп кеен вальсты ойноп, оны јеҥӱлӱ ӧттим. Эки айга оркестрдиҥ бӧлӱгинде ӱренип, орус балдардыҥ ортозында јаҥыскан болгон учун, ӱредӱни чачарга келишкен…»

Јиит уул кичӱ тӧрӧлине јанала, Горно-Алтайскта трактористтиҥ ӱредӱзин алып, ишмекчи јолын Чибитте Ждановтыҥ адыла адалган колхозто трактористтеҥ баштаган. Оноҥ автоклубтыҥ тискинчизиниҥ «јамызын» эрчимдӱ бӱдӱрген.

1984 јылдаҥ бери Леонидтиҥ јӱрӱми кенейте солынган — ол «Амаду» кӱӱлик ӧмӧликтиҥ туружаачызы боло берген. 80-чи јылдарда колхозтыҥ јааны Александр Михайлович Тозыяков акча-манат чыгарып, Культура байзыҥына баалу аппаратура садып берген. Айдарда, Артур (Виктор) Степанович Каишев јӱзӱн-башка кӱӱлик ойноткыларла ойноп турган уулдарды, «Амадуныҥ» баштапкы туружаачыларын, јууган: Леонид Тимофеевич Тойлоновты, Константин Николаевич Калкинди, школдо ӱредӱчи болгон Михаил (отчествозы ундулган) Саурчаковты.

Ӧмӧликтиҥ баштапкы алтамдары, јеҥӱлери ле једимдери керегинде Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти мынайда куучындады: «Баштапкы репетиция Чибиттиҥ јаҥыс ла ичиндеги иштер арткан јаҥы тудулган Культура байзыҥыныҥ јетире јазалбаган сценазында, баштапкы ойын-концерт колхозтыҥ эски клубында ӧткӧн. Јуулган јерлештериске Валерий Леонтьевтиҥ «Исчезли солнечные дни», Юра Шатуновтыҥ «Белые розы» ла база та кандый да орус кожоҥысты сыйлап, «ӧмӧлик тӧзӧп алдыс, јаҥыс эмдиге ады јок, јакшынак ат адаа-рга болужыгар» деп баштанганыс. Отургандар бойлорыныҥ кӱӱн-санааларын кӧп лӧ айткан. Олордыҥ ортозынаҥ Нина Ялбаевна Альчинова: «Амаду», «Амаду» болзын! Јуртыстыҥ уулдары ӧмӧлик тӧзӧп, кожоҥдоп јӱргӱлезин деп амадаганыс» — деп кыйгырганын ончобыс јарадып укканыс. Онойып ӧмӧлик «Амаду» деп адалган.
Эки јылдыҥ бажында ӧмӧликке солун ӱн — Борис Бухтуевич Каятов кожулып, тӧрӧл тилле «Таҥдалай», «Эркелей», «Сурайа» деген кожоҥдор бичип, кӱӱзин салган.

Аранжировказын мен эттим. Кожоҥныҥ аранжировказын јазаары — эҥ ле кӱч иш, оныҥ учун, «Эркелей» деп кожоҥго «эй, эй» деген кожулталар кожулган. Баштап тарый ойын-концертисти Улаган ла Чибит јурттарда кӧргӱзер болдыс. Бу кожоҥдорло «Амадуныҥ» ады-чуузы бастыра аймактыҥ, республиканыҥ ичинде јайыла берген деп айдар керек.

Улус јаҥы чыккан кыс балдарын Эркелей, Алтынай, Сурайа деп аттарла адап турар боло берген.

Оноҥ удабай ла калада «Алтай» деп јайаандык ӧмӧликте иштеген Александр Васильевич Бебин биске кожулганы ӧмӧликке база солун «тыныш» кийдирген. Ол анчада ла бойыныҥ кожоҥдорын кожоҥдойтон. Баштап бис сценага чӱмдеген футболкаларлу чыгып туратаныс. Оноҥ Акташтагы быткомбинаттыҥ кӧкчи алтай келиндерине эмдиги јуучылдардыҥ камуфляж кийимине тӱҥей кызыл-чоокыр бӧстӧҥ топчы јок бир тӱҥей чамчалар кӧктӧдип, узак ӧйгӧ кийген эдибис. Озогы фотојуруктардаҥ кӧргӧн лӧ болбойыгар.

Баштапкы ла узада барган гастролис Кош-Агаш аймакта болгон. Ӧскӧ аймактыҥ эл-јоны бистиҥ кӱӱ-кожоҥдорысты јараткай не деген алаҥзышту санаалар кӧп лӧ болгон, је јербойыныҥ улузы ӧмӧликти сӱреен јылу уткыган: кой сойгылаган, курлар курчаган ла алама-шикирлӱ стол јайган.

Тогузон јылдардыҥ бажында ӧмӧликке база бир јаркынду вокалист Александр Николаевич Тозыяков кирген. Ол мынаҥ озо аймактыҥ милициязында иштеген. Кӱӱге тартылып, ижин чачкан, ӧмӧликтиҥ јакшы, јарамыкту туружаачызы боло берген. Милицияныҥ ишчизиниҥ удостоверениезин табыштырбай, бойына артыргызып алганы биске кӧп катап болужын јетирген.

1991 јылда Горно-Алтайскта јайаандык јайалталар ортодо «Кӱмӱш кайырчак» деп баштапкы республикан фестиваль ӧткӱрилген. Владимир Кончев биске ого турушсын деп кычырту аткарган. Бу керек-јаракка белетенерге ажындыра калага келип, бир аай мында бойысты ченеп, узысты кӧргӱзер деп санандыс. Эл театр ла «Чаҥкыр Алтай» кинотеатрды арендага алар болуп суруулдазас, келишпеген. Учында ЗВТ-ныҥ актовый залы «колыска кирип», ӱч кӱнге улай кожоҥ-комыдысты кӧрӧӧчилерге сыйладыс.

«Кӱмӱш кайырчак» кӧрӱде туружаачылар сӱрекей кӧп болгон. Бистиҥ ойынды ӧнӧтийин фестивальдыҥ программазыныҥ эҥ ле учына тургускан. Онойып, эҥирдиҥ 5 саадында башталган јаан концертте бис јӱк ле тӱнниҥ 3 саадында сценага чыктыс. Кожоҥдорысты угарга кӧрӧӧчилер фестивальдыҥ учына јетире турушканы оморкоткон ло сӱӱндирген.

Байрамдык фестивальдыҥ уч-турулталарыла баштапкы јерге чыгып, ол ӧйлӧрдӧ јаан суруда болгон килиҥ бӧслӧ (бир рулон) кайралдаттыс. Кийнинде ол бӧстӧҥ јӱк ле Борис бойына сценага кийер костюм кӧктӧткӧн. Арткандарыс ол бӧсти тузаланбаганыс та, анайда ла шифоньерде артып калган.

Онойып јӱрӱп, Горно-Алтайскка 2-чи катап концерт кӧргӱзерге јол-јорукка шыйдындыс. База ла Эл театр да, «Чаҥкыр Алтай» кинотеатр да бош эмес, Культураныҥ туразына ажындыра бронь эдерге келишкен. Кожоҥдорысты угарга келген эл-јон ал-камык — залга баптай калган. Оныҥ шылтузында зал ла фойениҥ стенези кодорылган. Таҥ эртенде бойлорыс стенени ойто јерине тургузар болуп келзебис, Культураныҥ туразыныҥ заведующийи мында ӧткӧн концерттерде улус бадышпай, аудитория јаанадылган баштапкы учурал болгонын аҥылап ла кайкап, иштеп алган акчазына тыҥ сӱӱнип, учреждениеде стене чыныктаар ишчилер бар, олор бойлоры иштенип ийерин айтты.

Бистиҥ ӧмӧликтиҥ реклама-вывескаларын Борис Каятов бойы сӱрекей јараш јурайтан. Бу кӱнге учурлай база јуруктар јурап, залдыҥ ичин кееркедип, айландыра илген. Концерттиҥ кийнинде кӧрзӧбис — стенелер куру, не де јок. Кийнинде ол јуруктар улустыҥ айылдарында тӧрдӧ турганын ајаратаныс.

Бу ла ӧйдӧҥ ала бисте тӱни-тӱжи јол-јорук, ойын-концерттер башталган. Кажы ла аймакта, кажы ла јуртта кӱндӱлӱ айылчылар болгоныс. Кандый јуртка ойын-концертисле барып јатканысты улус ажындыра угужып, анда сакып алатан…»

***

Леонид Тимофеевич 1974 јылда Ольга Толеновна Алмадаковала јурт тӧзӧгӧн. Ӱй кижизи узак јылдарга јербойыныҥ школында оок-теек иштер бӱдӱрген. Тойлоновтор 45 јыл эптӱ-јӧптӱ јуртап, 3 бала чыдаткандар, олор ончозы Чибитте јаткылайт. Чингиз Леонидович ДРСУ-ныҥ, Аржана Леонидовна сейсмологиялык станцияныҥ ишчилери, Батый Леонидович јурт јеезениҥ тискинчизи. Леонид Тимофеевич баркаларыла бай: 12 барка ла баркызыныҥ 1 балазы. Олордыҥ ортозынаҥ Кару Батыевич оогоштоҥ ала кӱӱлик ойноткыларла јилбиркеп, Акташтагы балдардыҥ кӱӱлик школында «баян» классты ӱренип тӱгескени оморкодулу.

Леонид Тимофеевич тургуза ӧйдӧ Чибитте јаҥыскан да јадып турган болзо, оныҥ айлында толтыра балдар болот. «Амадуныҥ» чокту јылдызыныҥ јӱреги эмди де јиит, оныҥ айлында кӱӱлик ойноткылар толтыра: синтезатордыҥ бӱткӱл аппаратуразы, јаан колонкалар, микшерный пульт ла оноҥ до ӧскӧзи. Чӧлӧӧ ӧйдӧ баркаларын синтезаторло ойноорына ӱредип эмезе таҥынаҥ кӱӱзин јаҥыландырып, јиит ӧйлӧрин эзедип ийет. Леонид Тимофеевичтиҥ куучыны сӱрекей јилбилӱ, тили бай ла чечен болгонын аҥылап уктым. Озогызын ойгортып, кокырга кӧчӱрип турганын укса, јарлу Л. В. Кокышевтиҥ кӧӧрӧм куучындары оноҥ ары улалып барып јаткандый.

Ӧктӧм ӧйлӧрдӧ кандый ла учуралдар болгон, олорды јеҥип ӧдӧргӧ бистиҥ кожоҥчы-артисттерис кандый аргаларды тузаланганын, кандый кокыр-каткы болгонын бичиирге аҥылу ӧй керек ошкош…

Ойгор санаалу, јиит јӱректӱ кожоҥчыбыс, эмди де омок-седеҥ јӱригер, кӧп јаш јажап, бала-баркаларыгарды кеендиктиҥ јолына ууландырыгар!

Лидия АДЫКАЕВА