Алтайдын Чолмоны

Алтай шатра эмдиги ӧйдиҥ ойыны ба айса?..

19.04.2024

Кычыраачыларды каланыҥ 7-чи таҥмалу школыныҥ 6-чы клазыныҥ ӱренчиги Саша Ялбакованыҥ «Алтай шатра эмдиги ӧйдиҥ ойыны ба, айса?» деген бичимелиле таныштырадыс.

Саша — јайаандык ачылталардыҥ ла баштаҥкайлардыҥ «Леонардо» деген бастырароссиялык фестивалиниҥ тергеелик бӧлӱги деп чыдулу Плакастыҥ VIII Кычырыштарыныҥ јеҥӱчили (2024 ј., кочкор ай), јииттердиҥ шиҥжӱлӱ иштериниҥ «В. И. Вернадскийдиҥ ачылталарыныҥ јолыла» деп бастырароссиялык кӧрӱ-маргааныныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ јеҥӱчили (2024 ј., кочкор ай), јайаандык ачылталардыҥ ла баштаҥкайлардыҥ «Леонардо» деген бастырароссиялык фестивалиниҥ туружаачызы (Москва, 2024 ј., тулаан ай).

Кажы ла калыкта бойыныҥ ойындары бар. Олордыҥ кӧбизи јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери ундылбай, ӱйедеҥ-ӱйеге ойнолып, бистиҥ ӧйгӧ једип келген. Бу ойындар кижиликтиҥ, кажы ла калыктыҥ кӧгӱс-байлыгы, культуралык энчизи болуп јат. Ойындардыҥ ортодо башла сананып ойноор, санаа-укаазыла маргыжар, санааны тереҥжидер, кӱйбӱредер ойындар аҥыланат. Олорды столдыҥ ӱстине салып, јерге јурап, кебис-туулакка јайып эмезе ойынныҥ ээжилерин јураган досколорды тузаланып ойнойдылар. Мындый ойындар бӱгӱнги кӱнде «настольные», «интеллектуальные» деп адалат. Олордыҥ ортозында спорт бӱдӱмдӱзи — спорт ойындардыҥ классификациязына кийдирилгендери база бар. Бистиҥ калыктыҥ «алтай шатра» деп ойыны бу ла мындыйлардыҥ тоозына кирет.

Алтай шатра алтай калыктыҥ кӧгӱс-кӧрӱмин, культуразын, канча чактарга јӱрӱмин керелейт. Ӧткӧн чактыҥ бежен јылдарында билимчи-тӱӱкичи Савелий Яковлевич Пахаев баштап ла Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртында бу ойынды кӧрӱп, оныҥ ойноор марын, ээжилерин бичип алган. С. Я. Пахаевтиҥ кӧргӧниле, јербойыныҥ улузы (јажы јаанап калган улус болгодый) тобракка доско аайлу неме јурап, кой-эчкиниҥ корголдорыла кандый да ойынды јилбиркеп ойногылаган. Кезик сомдордыҥ-фигуралардыҥ ордына кичинек тегерик таштар да тузалангылаган. Ойноочылардыҥ айтканыла, бу ойынныҥ ады — «алтай шатра». Билимчи кӧргӧниле соныркап, шатраны ойноор тепсеҥди јураган, бу ойынды канайда ойноорын, оныҥ учуры керегинде санаа-шӱӱлтезин баштап ла чаазынга бичиген эмтир. Бу солун јетирӱ 1960 јылда «Ученые записки» деп билим журналда јарлалган.

1970 јылдарда (чикелеп айтса, 1974 ј.) Виленин Таушканов, Борис Самыков, Борис Кортин, Александр Сельбиков деп јииттер алтай шатраны орныктырары јанынаҥ кӧп иш ӧткӱрген: ойынды ойноп, ээжилерин спорт бӱдӱмге келиштирген, маргаандарга кийдирген. Бу јаҥырту алтай шатрала кӧп тоолу улус ойноор, алтай калыктыҥ башла-мееле ойноор ойыны јон ортодо јайылып барар арга берген. Алтай шатра 1988 јылда баштапкы ла ӧткӱрилген Эл-Ойынныҥ окылу программазына кийдирилген, оноҥ ло бери кажы ла Эл-Ойын кӧп шатрачыларды јууйт.

2014 јылда Алтай шатраныҥ федерациязы тӧзӧлгӧни калыктыҥ интеллектуал ойыны элбеп барарына база камаанын јетирген. Федерация Алтай Республиканыҥ физкультура ла спорт аайынча комитедиле јуук колбуда иштеп, јыл туркунына онноҥ ас эмес маргаандар ӧткӱрет. Алтай шатраны калганчы јылдарда бистиҥ ороонго, онойдо ок телекей кемине чыгарар аргалар болды. Бистиҥ ойынды Саха-Якутияда балдар ойногылайт, алтай шатрала Кӧмӱр таланыҥ, Санкт-Петербургтыҥ, Томсктыҥ улузы билим конференцияда танышкан, Санкт-Петербургта, Москвада, Новосибирскте, Томскто ло Барнаулда студенттер ойнойт. Монголияда, Казахстанда, Кыргызстанда, Турцияда кӧп улусты шатра кӧрӱмјилӱ интеллектуал ойын деп соныркаткан, олор тургуза ла ойноп баштаган.

Текши тооло, 23 кижи «Алтай шатраныҥ узы» деп атты адаткан, спорттыҥ узыныҥ 40-нӧҥ ажыра кандидаттары бар, кӧп балдар алтай шатрала спорттыҥ текши разрядтарын бӱдӱрген. Бистиҥ республикада бу бӱдӱмле секцияларга, кружокторго јӱрӱп тургандардыҥ тоозы бӱгӱн 700-теҥ ашкан, олорло 47 тазыктыраачы иштейт. Шатра анчада ла алтай аймактарда элбеде јарлу.

Бу кайкамчылу ойынды бистиҥ биледе база ойнойдылар. Мениҥ энем алтай шатраны ойноорго Јолоныҥ школында ӱренген, оогоштоҥ ло бери ойноп, 8-чи класска једеле, ол «Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ чемпионы» деп ат адатканы сӱреен оморкодулу. Таай адам ла таайым (энемниҥ карындажы) алтай шатраныҥ устары деп адаткандар, олор Эл-Ойынныҥ јеҥӱчилдери болгон.

Мен Улалу калада јетинчи таҥмалу школдо ӱренедим, кожо ӱренип турган балдар алтай калыктыҥ бу јарлу ойынын ойнобой турганын ајарып кӧрдим. Акыр, бу бистиҥ ойыныс нениҥ учун мениҥ кожо ӱренип турган најыларымды јилбиркетпей турган деп санаа бажыма эбелген ле бу мыныҥ шылтактары неде болотон деп санандым. Ӧскӧ школдордыҥ ӱренчиктери шатраны јакшы ойноп, кандый ла јерлердӧӧн маргаандарга барат, медальдар ойноп алгылайт. Је мениҥ клазымда, коштой класстарда бу ойын јанынаҥ ыҥ-шыҥ. Бистиҥ школ калада сок јаҥыс су-алтай школ ине. Алтай улустыҥ меени иштедер, солун комбинациялар эдер ойыны школымда тоомјыда эмес болгоны эмеш ачымчылу, карамду. Алтай шатрага меге кураа балдардыҥ кӱӱни кандый болот не, бу ойын керегинде олор нени билер, оны ойноор кӱӱни бар ба, јок по деп билер кӱӱним келген. Алтай шатраны ойногоны — чӧлӧӧ ӧйин јарамыкту ӧткӱргени, онойдо ок албатыбыстыҥ тӱӱкизи де керегинде шӱӱлтелер келер деп сананадым. Бойым да бу ойын керегинде кӧптӧдӧ билер кӱӱним келген.

Мен озо ло баштап таай адамныҥ алтай шатра керегинде јууган кӧп јетирӱлериле таныштым. «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте анчада ла 1990-2000 јылдарда кӧп солун јетирӱлер чыккан эмтир. Бир канча бичиктерле де таныштым. Бу бичиктердиҥ авторы Алтай шатраныҥ федерациязыныҥ јааны Г. Л. Ядагаев. Онойдо ок шатра сӱӱчилерге «Алтай шатра.

Калыктыҥ ойыныныҥ јажыттары» деп бичигешти Кырлык јурттаҥ спорттыҥ узы Н. Бобоков ло кызы А. Бобокова чыгарган эмтир. Кӧп јылдардыҥ туркунына шатрачылардыҥ ойногон эҥ ле солун комбинацияларын јууганы сӱрекей јакшынак керек деп шӱӱлтеге келдим. Шатра керегинде бойыныҥ санаа-шӱӱлтелерин ӧскӧ талалардыҥ улузы abstractgame.com деп сайтта салганы база солун эмтир. Арасей тергеезинде интеллектуал ойындардыҥ сӱӱчилери бистиҥ ойынысты соныркап, шиҥдеп турганын кайкап ајардым.

Мениҥ тайдагым (таай адам, энемниҥ адазы) «Алтай баатырлар» деп јуунтынаҥ алтай шатра керегинде айдылганын тапкан, темдектезе, «Козын-Эркеш» деп кай чӧрчӧктӧ мынайда айдылат:
Јажыл торко чиби бӱриле
Кеен јараш јапаш эткен
Байым-Сур — каан кыс
Шатра ойноп, јыргап отурды.
Ойголыктыҥ јалаҥында
Уулдар јуулып, ойын баштайт,
Јаан-јаан баатырлар
Шатра салып ойноп јадат.

Кай чӧрчӧктӧ салылган бу ӱзӱк алтай шатра калыктыҥ культуралык энчизиниҥ элементи болгонын јарт керелейт. Айдарда, шатрала таныжып, ойноп јӱргени — ол јаҥыс ла сооттоп јӱргени эмес, бу ойын биске ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ ӧткӧн јолын, эткен керектерин, соодын-ойынын кӧргӱзет.

Бис каладагы алтай школдыҥ 12-13 јашту балдарыныҥ алтай шатрага кӱӱнин билип аларга, сурактарлу анкета тургустыс. Балдарга сурактарды ӱлеп, берген карууларын лаптап кӧрӱп, бир канча шӱӱлтеге келдис. Сурактарга карууны бастыра 64 ӱренчик берген: 27 уулчак ла 37 кызычак.

Эмди сурактарды ла олорго берилген карууларды кӧрӧктӧр:
1. «Калыктардыҥ кандый интеллектуал ойындарын билериҥ?» Бу суракка 32 бала алтай албатыныҥ «Шатра» деп ойынын адады, алтайлардыҥ база бир солун «Карчага» деп ойынын 3 бала билер эмтир. 12 проценти (8 ӱренчик) «Шашки» ойынды адады, 3 кижи «Нарды» ойынды адады, арткандары «билбезим» деп каруу бердилер.

2. «Ӧткӧн јылда столдыҥ ӱстине јайып ойноор кандый бир интеллектуал ойын ойнодыҥ ба? Кемле кожо ойнодыҥ?» деп сурактыҥ каруулары база солун болды: кӧп балдар ӧткӧн јылда шахмат, алтай шатра, нарды деп ойындарды ойногон эмтир, 20 проценти школдо ойногоныс деп бичиди, 20 проценти билезинде улдак-тайдагыла, ака-карындажыла, сыйныла ойногон эмтир, 4 проценти јайгыда амыраар лагерьде нӧкӧриле кожо ойноп соотогон болзо, балдардыҥ мындый ла проценти «алтай албатыныҥ байрамында ойногоныс» деп каруу берди. Алтай шатраны калганчы ӧйдӧ 25 бала (бу 39%), ойногон эмтир. Ӱренчиктер школдо физкультураныҥ ӱредӱчизи бу ойынды бир канча класстарга кӧргӱскен деп бичиди. 6 ӱренчик интеллектуал ойындар ойнобогонын угусты.

3. «Алтай калыктыҥ «алтай шатра» деп ойыны керегинде сен нени билериҥ?» деп сурак бистиҥ школдыҥ 12-13 јашту балдары алтай шатраныҥ тӱӱкизи, эмдиги ӧйдӧ айалгазы керегинде билбес болгонын кӧргӱсти. «Бу ойын тургуза ӧйдӧ, байла, ӧзӱм алынган болор, је мен ол керегинде билбезим», «башты иштедер алтай ойын деп уккам», «мениҥ тайдам ойногон, је мен билбезим» деп тоолу ла каруу болды, 12 кижи (14%) «бу ойын керегинде укпагам, билбезим» деп бичидилер.

4. «Алтай шатраны ойнобой турган болзоҥ, ӱренип алар кӱӱниҥ бар ба?» деп сурак тургустыс. 7 ле ӱренчик «мен ойноп билерим» деп бичиди, 19 кижи (29%) эмди ле ойноп ӱренерге беленин угусты, 13 ӱренчик (20%) алтай шатраны керексибей турган эмтир, сурактарга каруу берген арткан балдар (41%) «јарт каруу берип болбозым, сананар керек» деп бичидилер.

5. «Алтай шатраныҥ тузазы кандый?» деп суракка ончо балдар, ойноп билери де, билбези де, солун каруулар берди. Најыларыма ойынныҥ тузазы јарлу болгоны оморкодулу деп санандым, каруулардыҥ турулталары мындый болды:
— 44 ӱренчик (68%) каруу бергендердиҥ санаазыла, «алтай шатра» кижиниҥ сагыжын иштедерине, ајарыҥкай болорына, шӱӱп билерине камаанын јетирет;
— 37 ӱренчик (57%) алтай шатра јӱрӱмдик айалгаларда, анчада ла кӱч айалгага кирзе, олордоҥ чыгарына ӱредет, јаҥыс эмес, бир канча варианттар табарына, јана баспазын тазыктырат;
— 8 ӱренчиктиҥ (12%) санаазыла, бу ойынды ойнозоҥ, најы-нӧкӧрлӱ болорыҥ.

База да бир канча солун шӱӱлтелер айдылган.

6. «Бистиҥ школдо алтай шатрала кружок (секция) иштеп баштаза, сен канайдар эдиҥ?» Бу суракка балдардыҥ каруулары «ајаруга албазым» дегенинеҥ алала «тургуза ла барып бичидерим, ӱренерим» дегенине јетире болды. Каруу берген 37 бала (57%) «алтай шатраны ойноп ӱренип алзам, јакшы болор эди» деп кӱӱнин кӧргӱскени јарамыкту деп шӱӱлте эбелди. 6 баланыҥ (9%) «алтай шатраныҥ кружогына мен тургуза ла бичидерим» деп ӱренерге беленин билип алдыс, 18 кызычак ла уулчак (28%) алтай шатрала соныркабай турганын кӧргӱсти.

7. «Алтай шатра деп сӧстӧрди уксаҥ, кандый кӱӱн-санаа, сезим келет?» деп сурак тургустыс. Бу суракка балдардыҥ санаа-шӱӱлтелери, баштарына эбелген јурук-санаалары башка-башка эмтир: балдардыҥ кӧп јаны (79%, 51 бала) алтай шатра деп оҥдомолды шахмат ла шашкалар деп ойындарга тӱҥейлейт. Каруу бергендердиҥ 20 процентине «алтай шатра» деп сӧстӧрди укканда, республиканыҥ аймактарына, ӧскӧ дӧ талаларга маргаандарга барары, јорукташ деп санаа-шӱӱлте эбелет. Бистиҥ школдыҥ 12-13 јашту балдарыныҥ 17 проценти алтай шатра дегенин ыраак ла ӧдӱп калган ӧйлӧрлӧ колбойт, база 17 процентиниҥ санаазына оогош балдардыҥ ойыны кирет, 10 процент балдарга «алтай шатра» ойноорго кӱч, кижи сананып таппас ойын деп билдирет. Алтай шатра айылда, биледе чӧлӧӧ ӧй ӧткӱрер ойын деп бир ле бала шӱӱлтезин айтты, је каруу бергендердиҥ ончозы алтай шатраны «керектӱ ойын, кижиге јарык ла јакшы санаалар экелет» деп темдектедилер.

8. «Алтай шатра эмдиги ӧйдиҥ компьютерный ойындарына теҥдежер аргазы бар ба?» деп 12-13 јаштуларды јилбиркедер сурак деп бодогоныс, је ого каруу берерге 72 процент бала кӱчсинген деп айдар керек. Бу спорт ойынныҥ электрон бӱдӱмин abstractgame.com деп сайттаҥ табары керегинде бистиҥ школдыҥ балдары ончозы билбес болор деп санандыс. Тургуза ӧйдӧ бир јылдыҥ ичинде алтай шатрала 6-га чыгара онлайн маргаандар ӧткӱрилет, ондо јаҥыс ла бистиҥ республиканыҥ шатрачылары эмес, башка-башка калалардаҥ улус туружат, ол тоодо ӧскӧ дӧ ороондордоҥ: Белорусиянаҥ, Казахстаннаҥ, Индонезиянаҥ ла о. ӧ. Бу анкетаныҥ сурактарына каруу бергендердиҥ 23 проценти — 15 ӱренчик — алтай шатра компьютерный ойындарла теҥдежер аргалу деген болзо, 23 проценти алтай шатра компьютерный ойындарла удурлажар аргазы јок деп шӱӱлтелӱ болгонын кӧргӱсти.

Калганчыда, анкетада бир канча эрмектерди берип, «јӧпсинериҥ бе, јок по» деп каруу сакыдыс. Балдар карууларын 1-деҥ ала 5 баллга јетире темдектеер учурлу болгон. Бу тушта ӱренчиктердиҥ каруулары мындый болды:
— алтай шатра ойноп турган кижиге јакшы кӱӱн-тап экелер (60 проценти);
— алтай шатра кижиниҥ кӧгӱс-байлык, интеллектуал ӧзӱмине јарамыкту (64 проценти)
— алтай шатра улусты бириктирет, олорго бой-бойыла куучындажар, нӧкӧрлӧжӧр арга берет деп бичидилер (45 проценти);
— алтай шатраны ойноп ӱренери кӱч, кижиниҥ санаа-кӱчи јетпес деп шӱӱлтеле јӧпсинбей турганын угустылар (35проценти);
— школдо алтай шатраны ойнойтон аҥылу јер керек, ӱредер јаан кижи керек (40 проценти);
— тургуза ӧйдӧ алтай шатра керегинде элбеде билип алгадый јетирӱлер јок (37проценти);
— спорт бӱдӱмдӱ интеллектуал ойындар кажы ла кижиге тазыктырынып-ӧзӱп барарга керектӱ деп шӱӱлтени јӧмӧп турган (27проценти).

Айдарда, анкетада турушкан кожо ӱренип ле куучындажып јӱрген најыларымныҥ берген карууларын ылгап, мындый шӱӱлтелерге келдибис:
— текшилей алза, бистиҥ школдыҥ 6-7-чи класстарыныҥ ӱренчиктериниҥ 50 процент кирези алтай калыктыҥ спорт бӱдӱмдӱ интеллектуал ойыны — алтай шатра керегинде билер, бу балдардыҥ кезиги ойноп билер, бир канчазы соныркайт, база бир канча бала бу ойынныҥ тузазын да јартап берер аргалу эмтир;
— сурактарга каруу берген балдардыҥ 66 проценти алтай шатрага ӱренер кӱӱндӱ болгонын кӧргӱзет, олор маргаандарга туружып, ӧскӧ јерлерге јоруктаарга кӱӱнзегилейт (бу тоо анкетаныҥ баштапкы сурактарында ас болгон, учы јаар кӧптӧй бергени солун);
— сурактарга карууларын берген ончо балдар алтай калыгыстыҥ интеллектуал бӱдӱмдӱ ойыныныҥ тузазын билип турганы јарамыкту, балдар ойынды ойнозо, алган эп-аргалар, эп-сӱме јӱрӱмде керектӱ болорын темдектегилейт, башты иштедип, шӱӱп-санандырып турганы база айдылат;
— балдардыҥ алтай шатраны эбиреде санаа-шӱӱлтелери, ассоциация-эбелгелери, чындап та, јарык санаалар экелгилейт;
— чӧлӧӧ ӧйди калас ӧткӱрбеске тургандарга ойынныҥ учуры база јаан болгоны темдектелди, бу ойынды ойногоны јаан да улуска, балдарга да тузалу;
— алтай шатрала кӧп балдар јилбиркеп ойноорго школдо аҥылу јер (кып) темдектеп салар керек, ондо шатраныҥ доскозы ла ойноор шашкалар болзын, керектӱ тушта ойын јанынаҥ сурактар бергедий јаан кижи (тазыктыраачы, ӱредӱчи) болзо, талдама болор эди;
— алтай шатра — чӧлӧӧ ӧйди тузалу ӧткӱрер, онойдо ок, најы-нӧкӧр табып, куучындажып-најылажып јӱрер арга берер ойын.
Адакыда, каладагы 7-чи таҥмалу школдыҥ 12-13 јашту ӱренчиктериниҥ алтай шатра деп спорт бӱдӱмдӱ интеллектуал ойын керегинде берген карууларын ылгап, газеттеҥ, интернеттеҥ ле шатра керегинде чыккан бичиктерди кычырып, маргаандар ла байрамдарда согулган фотојуруктарды ла видеолорды кӧрӱп, бир канча шӱӱлтеге келдим:
— алтай шатраны эмдиги ӧйдиҥ ойыны деп адаарга келижет: бу ойынды интернеттиҥ платформазында ойноорго јараар (онлайн), кайда ла јӱрзе, јолдо до, кандый ла ӧйдӧ телефонды чыгарып, сайтка кирип, ойноор кӱӱнин темдектеп (маргаанга регистрироваться эдип), меҥдебей ойноор арга берилген. Онойдо ок, оффлайн ойноор аргалар база кӧп. Бу ойынды биледе ойнооры јаан учур алынат, ада-энеле, ага-карындашла ойнозо, недеҥ де артык!
— алтай шатраны башка-башка укту улус ойнойт, бу ойынды јаан да, јаш та улус ӱренип алар аргалу, оны кайда ла ойноорго јараар – оныҥ уур эмес доскозын ла шашкаларын кожо алып јӱрерге јараар.
— ойынды маргыжып ойнооры, эки кижиниҥ бирӱзи јеҥӱчил болоры ойынга јилбиркедет ле тартат, кажы ла кижи кайда да болзо, јеҥӱчил болорго турбай!
— алтай шатра ойноп тургандардыҥ јӱрӱмине ле су-кадыгына кандый да каршузын јетирбес, оныҥ камааны кижиниҥ ӧрӧ ӧзӧрине тузалу ла јарамыкту.
— алтай калагыстыҥ башты-меени иштедер ойыны классический интеллектуал шахматтар ла шашкалар деп ойындардыҥ ончо јакшызын алынган, интеллектуал ойындардыҥ аҥылуларын кӧргӱзет.

Бистиҥ темдектегенисле, бу ойында маргыжып тура, бала да, јаан да кижи једимдерге једип, бойыла оморкоор, бойын тыҥытту тудунар аргалар бар, ого ичкери, јарык санаа келер.