Алтайдын Чолмоны

Кӧгӧл майман сӧӧктӱ Сайлаҥка Матаныҥ угы-тӧзи улалат

19.04.2024

Адыргакту jолым бар,
Јорт аларым качан да.
Адам айткан сӧзи бар,
Ундыбазым качан да.
Эдиргектӱ jолым бар,
Јорт аларым качан да.
Адам айткан сӧзи бар,
Ундыбазым качан да.
          (Ј. Каинчинниҥ бичигени аайынча)

Кычыраачылар «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте тулаан айдыҥ 21-чи кӱнинде чыккан «Ӱч-Сӱмердиҥ шиҥжӱчилериниҥ эземине» деп адалган солун бичимелле танышкан ла болор. Кадындагы заповедниктиҥ ишчилериниҥ бичимелинде Ӱч-Сӱмерди шиҥдеген шиҥжӱчилер В. В. Сапожниковко (1861-1924) ло В.С. Ревякинге (1936-2020) кереес эдип тургускан мемориал доско керегинде айдылган эди.

Профессор В. В. Сапожниковко (ботаник, географ) Кадын-Бажыныҥ (Ӱч-Сӱмердиҥ) мӧҥкӱлерин шиҥдееринде болужын jетирген ле jол баштаган jербойыныҥ алтай эрлери, кӧгӧл майман сӧӧктӱ адалу-уулду Иннокентий Матай ла Сайлаҥка Мата (Мата – олордыҥ адазы) керегинде айдып, олордыҥ угы-тӧзи, бала-баркалары керегинде бичимелди кыскарта да болзо, jарлап турубыс.

Ӧбӧкӧлӧристиҥ тӧс jурты — Куjурлу ичи, Ак-Кем ичи ле Туулайлу ичи. Чокумдап айткажын, окылу документтерде де бу ӱч ӧзӧктиҥ эл-jоныныҥ тазыл-тамыры ончозы Ак-Кем ле Куjурлу ичинеҥ таркаган.

Тÿктеев Мата (Инокентий Матай) бодоштыра 1845 jылда чыккан, адазы кӧгӧл майман сӧӧктӱ Тÿктей. Финн jорукчы Й. Г. Гранёныҥ (1882-1956) бичигениле Мата (Иннокентий Мата эмезе Матай) 1915 jылда алтан јашка jууктаган кижи болгон. Оныҥ уулдары Сайлаҥка Мырjык, Ырыс, Быйды, Аҥчы. Тургуза ӧйдӧ олордыҥ бала-баркаларыныҥ ӧбӧкӧлӧри Матиндер, Сайланкиндер ле бир бӧлÿги Солонкиндер. Карындаштардыҥ jааны Сайлаҥка, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ бичигениле, 1908 jылда 43 jашту болгон, айдарда, чыккан jылы бодоштыра 1864 эмезе 1865 jыл.

Кӧктӧнчӧк эjебистиҥ (бойыныҥ ады Момыш, Сайлаҥка Матаныҥ jаан кызы) карган адазы Мата бир jерге токтобос, кирбес-чыкпас-барбас jери jок болгон деп куучындап отуратанын Кӧзÿйке (Константин Николаевич) акабыс эске алынат.

Јорукчыларла иштеп темигип калган кижи Кадынныҥ ары (сол) jарадында jерлерде jÿрерге jакшызынган болор (Катандуда, Тÿҥÿрде, Чуй-Оозында). Чыккан-ӧскӧн Куjурлу ичи ле Ак-Кем ичи ӧзӧктӧр дезе Кадын сууныҥ оҥ jанында.

1889 jылда Сайлаҥка Мата Иннокентий Матайла кожо Куjурлу ичиниҥ мӧҥкӱлерине jетире jол баштап jӱрген. Иннокентий Матай Кадын-Бажына тӧрт катап чыккан. Сайлаҥка Мата Кадын-Бажына эки катап јӱрген:
В. В. Сапожниковло, Г. И. Чорос-Гуркинле. В. В. Сапожников «По Алтаю» (1949 ј.) деп бичигинде бистиҥ ӧбӧкӧбис Сайлаҥка (бай ады Апыйым) керегинде сӱреен jилбилӱ jетирӱ ле быйанду jакшы сӧстӧр бичип салган ла оныҥ адыла адалган кыр (Сайлянкина грива) кӧргӱзилген картаны да кепке базып кийдирген.

«В. В. Сапожников бойыныҥ ижинде керек дезе сакыбас јанынаҥ учураган јолдоштордыҥ ижин бийик баалаган. Онызын јаан эмес мындый учурал керелейт: канча јылдар туркунына ого Кујурлу (Кочурлы) сууныҥ чике бажына, Ӱч-Сӱмердиҥ кӱнбадыш сындарына једерге бир де келишпеген. Је учы-учында, 1899 јылда, бу да уур-кӱчти ӧдӱп чыккадый арга келишкен. Ӱч-Сӱмердиҥ карта-схемазында кӱнбадыш јанында, оныҥ је ле деген мӧҥкӱлериле кожо Сайланканыҥ кыры (Сайлянкина грива) деп адалган кыр бар.

Шак бу темдек Сайлаҥка деп алтай кижиге быйанын айткан кереес дегени. Ол јорукчыны мӧҥкӱлерге чыгар тужында јаҥыс та эпчилиле, јеҥилиле, чыйрагыла кайкаткан, олјологон эмес, је онойдо ок ол керектӱ ӧйдӧ бир бӧлӱк мӧҥкӱлерди шиҥдеерге-кӧрӧргӧ эптӱ јерди сӱрекей тӱрген тапкан». (Н. В. Сапожникова «По Алтаю». От редактора).

Г. И. Чорос-Гуркин Ӱч-Сӱмердиҥ эдегине 1908 jылда барып jӱрген. Ого jол баштаган Сайлаҥка Матаныҥ айыл-jурты Куйлу-Оозында, сыраҥай ла jолдыҥ ичинде болгон. Бу jол-jоруктаҥ улу jурукчы кӧп тоолу этюдтар ла этнографиялык jуруктар экелген. Олордыҥ ортозында Сайлаҥка Матаныҥ сӱр-jуругы, ондо jажаган jажы 43 деп темдектелген, кийнинде ол бала-барказына кӧп ачылталар эдерге jолын ачкан. Је мындый сӱр-jурук барын бис jӱк ле ӧткӧн чактыҥ 90 jылдарында укканыс-кӧргӧнис. Г. И. Чорос-Гуркин Сайлаҥка Мата В. В. Сапожниковтыҥ jолбаштаачызы болгонын темдектейт, оныҥ Аргымай Кульджинниҥ 7-чи тӧчинине кирип турганын ла кӧгӧл маймандар Куjурлу ичинде кӧп болгонын окылу документтер де керелейт. Темдектезе, 1912 jылдыҥ чаган айыныҥ баштапкы кӱнине jетире Куjурлу ичинде эр улустыҥ тоозы (документ аайынча) 109 болгон. Јетинчи тӧчинде — 52, бежинчи тӧчинде — 23, тӧртинчи тӧчинде — 32, экинчи Чуйский волостьто — 2.

Јурукчы Г. И. Чорос-Гуркин 1904 jылда Кан-Оозы аймакта болгон мӱргӱӱлде Сайлаҥка Матаныҥ турушканын кӧргӱзип салган. А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейди Куjурлу ичинде ӧдӱп jаткан мӱргӱӱлди jурап салган этюд кееркедет.

1994 jылда Сайлаҥканыҥ кожоҥы деп бичип алганыс бар:
Ага jеҥес кӧдӱрген
Ак теҥиске баш болзын.
Албаты бисти курчаган
Ак чаҥкырга баш болзын.

Кӧбӧ jеҥес кӧдӱрген
Кӧк теҥиске баш болзын.
Кӧӧркий бисти курчаган
Кӧк чаҥкырга баш болзын.

Апыйымныҥ салымы кату. Г. И. Чорос-Гуркинди 1937 jылдыҥ ӱлӱрген айында адып салган болзо, Сайлаҥка Матаны 1937 jылдыҥ кӱчӱрген айында албатыныҥ ӧштӱзи деп актуга бурулаган. Ар-jӧӧжӧзин айрыган, чакыда турган ак-боро айгырын уполномоченныйлар апарарга турарда, ол, минип jӱретен адын бербеске, олорго удура тайагын кӧдӱрип, мойношкон. Сайлаҥка Матаны (приговордо Матин Сайлянка) jаҥар айдыҥ 9-чы кӱнинде jаргылап, 30-чы кӱнинде Кызыл-Ӧзӧктӧ адып салгандар (прот. заседания судебной Тройки УНКВД по Алтайскому краю от 9 декабря 1937 г. № 16-33-к (арх. № 95). Оныҥ кожо чыккан эки карындажы — Мырjык (Мурдик) Матин 1883 јылда чыккан, 1937 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 18-чи кӱнинде айдуга барган ла 8 јылга јаргылаткан; Ырыс (Рыс) Матин 1897 јылда чыккан, 1937 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 18-чи кӱнинде айдаткан, 8 јылга јаргылаткан, Аҥчы Матин 1946 јылда јаргылаткан. Олор ончозы репрессияга учураган.

Бисти јерлештерис «кӧгӧлдӧр» эмезе «Сайлаҥка уйазы» деп айдатанын оогоштоҥ ала билерис. Анчада ла ачынышканда, кожо ойногон балдар «Сайлаҥка уйазы» деп айдыжатаны эмеш ачу да болуп туратан, нениҥ учун анайда айдыжат деп… Эне-адабыс кӱлӱмзиренгилеп ле отурар. Кийнинде, ончобыс jаанап, «албатыныҥ ӧштӱзи» деп аттырткан кижиниҥ баркалары бис деп оҥдоп турбай. Је jаан jурт ээн артпаган, ойто корболоп ӧскӧн…

Сайлаҥка Мата аргалу-чакту кижи болгон, билезинде 7 баланы азырап чыдаткан. Мал-аш та, акча-манат та, алтын-мӧҥӱн де туткан. Јаан уулы — Алтын-Јала, бистиҥ карган адабыс. Оноҥ эки эjези Момыш ла Кӱжӱл, эки карындажы Мӧҥӱнбей ле Арыкпай, сыйны Маҥырчы болгон.

Алтын-Јала Сайланкин (1907-1943) Ада-Тӧрӧл учун Улу jууда Ленинград калада jеҥ jастанып jыгылган. Карындажы Мӧҥӱнбей база бу от-калапту jууда Тӧрӧлин корып божогон. Алтын-Јаланыҥ уулдары Селем (Николай), Нӧкӧр (Петр) лӧ Владимир, кыстары Бебеjи (Анна), Тойунак (Антонида) ла Валентина. Јуртаган jери Ак-Кем ичинде Ак-Кем деп jурт (эмди jоголып калган).

Агалу-карындашту Селем ле Нӧкӧр эш-нӧкӧрлӧриле кожо кажызы ла билезинде он баланаҥ чыдадып, олорго ӱредӱ-билгир берип, jӱрӱмниҥ элбек jолына чыгарып салгандар. Кичӱ карындажы Владимирде (jӱрӱмнеҥ эрте ыраган) бир уул ла эки кыс. Сайлаҥка Матаныҥ баркаларыныҥ бала-барказы эмди кайда ла иштеп, ӧбӧкӧлӧриниҥ ле бойыныҥ ада-энезиниҥ адын ундыбай, тӱжӱрбей апарып jат. Олордыҥ ортозында — медишчилер, бухгалтерлер, экономисттер, jуучыл офицерлер, ветеринарлар ла спортчылар, полицияныҥ ишчилери, следовательдер, ӱредӱчилер, IT-специалисттер, инженерлер, социшчилер ле о. ӧ. Јаан jаштулары дезе эмди амыралтада.

Бис jӱк ле Ӱредӱчиниҥ jеҥил эмес, jе быйанду ижин талдап алгандарга аjару эдип, бу бичимелде олорды адап салар деп шӱӱдис. Мында — балдары, баркалары, jеҥе-келиндери. Текши кӧргӧжин, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ, орус ла ӧскӧ ороондордыҥ тилдериниҥ, баштамы класстыҥ, географияныҥ (беш кижи) ла тӱӱкиниҥ ӱредӱчилери, балдардыҥ садыныҥ таскадаачылары, педагог-психолог, школдыҥ директоры ла балдардыҥ садыныҥ башкараа-чызы. Анайда ок jербойында туризмле иштеп тургандары база кӧп.

Надежда Сергеевна Сайланкина (Матвеева) 1970-1974 jылдарда Горно-Алтайскта пед-училищеде ӱренип, «баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи» деп специальностьту диплом алган. Ол ло jыл Тӱҥӱрдиҥ школына иштеп келген. Надежда Сергеевна педагогикалык иштиҥ ветераны, 35 jылдыҥ туркунына кӧп тоолу балдарга билгирдиҥ телекейин ачкан ченемелдӱ ӱредӱчи, бӱгӱнги кӱнде амыралтада. Кызы Сайланкина Анастасия Владимировна Горно-Алтайсктыҥ эл университедин божодып, тӱӱкиниҥ ӱредӱчизиниҥ дипломын алган.

Анастасия Владимировнаныҥ педагогикалык стажы 17 jыл, оныҥ алты jылында Тӱҥӱрдиҥ толо эмес орто ӱредӱлӱ школыныҥ директорыныҥ ижин бӱдӱрген. Бу биледе ӱредӱчиниҥ ижи укталып барып jатканын аҥылап темдектеер керек. Оныҥ кызы Лера Сайланкина база ӱредӱчиниҥ ижин талдап алган. Лера тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайсктыҥ эл университединде географияныҥ факультединде ӱренет.

Людмила Владимировна Соколова (Манталаева-Сайланкина) (1960) — иштиҥ ветераны, Куjурлуныҥ баштамы ла Тӱҥӱрдиҥ сегисjылдык школдорын божодып, 1975-1979 jылдарда Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер училищеде ӱренген. Ол 45 jылга чыгара, 1979 jылдаҥ ала тургуза ӧйгӧ jетире, Куjурлуныҥ баштамы школында иштеп келген. Профессионал тӧс ээжизи: «Бойымныҥ тӧрӧлимниҥ патриоды: кайда туулгам, анда ла керектӱ болуп калгам». Людмила Владимировна 2011 jылда «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи» деп республикан конкурстыҥ ла «Тӧрӧл тилдердиҥ, ол тоодо орус тилдиҥ ӱредӱчизи» деп текшироссиялык мастер-класстыҥ jеҥӱчили (Москва, 2011) ле ӧскӧ дӧ конкурстардыҥ jедимдӱ туру-жаачызы. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Кӱндӱниҥ галереязында фотојуругы турган (2012 ј.). Людмила Владимировнаныҥ уулы Игорь Соколов ӱредӱзи аайынча географияныҥ ӱредӱчизи, 2006 jылда Горно-Алтайсктыҥ эл университединиҥ естественно-географический факультедин божоткон. 2007-2008 jылдарда Екатеринбург калада черӱчил молjузын бӱдӱрип, 2009 jылда Кӧксуу-Оозы аймакта Теректӱ jурттыҥ школында географияныҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Горно-Алтайскта ӱренип тура, коштой «Менедж-мент туризма и экскурсионного дела» деп специальность алган. Тургуза ӧйдӧ Игорь бойы турбаза ачып, ондо адазыла, энези Людмила Владимировнала кожо солун краевед музей тӧзӧп алгандар.

Ульяна Николаевна Текенова (Сайланкина) (1961) Куjурлуныҥ баштамы ла Тӱҥӱрдиҥ сегисjылдык, Катандуныҥ орто ӱредӱлӱ школдорын божоткон. Бу Куjурлу jурттыҥ кӧп балдарыныҥ jаан jӱрӱмге чыккан jолы болор. Ульяна Николаевна 1983 jылда Горно-Алтайсктыҥ педагогикалык институдыныҥ тӱӱки-филологиялык факультединиҥ алтай бӧлӱгин божоткон. Ӱредӱчиниҥ ижин тӧрӧл школында — Тӱҥӱрде баштап, оноҥ Оҥдой аймакта Караколдыҥ орто ӱредӱлӱ школында улалткан.

Тӱҥӱрдиҥ школында алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Н. А. Бабаяковтыҥ ижин бийик баалап, је тӧрӧл тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болотон аҥылу jолы Караколдыҥ школынаҥ башталган деп, Ульяна Николаевна темдектейт. Соҥында калага кӧчӱп, ол јирме jылдаҥ ажыра В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда иштейт.

Байлык ченемелдӱ ӱредӱчи ол ок ӧйдӧ билим-методикалык ла чӱмдемел билим ижин бийик кеминде теҥ-тай апарып јат. Ульяна Николаевна Алтай Республиканыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, Россия Федерацияныҥ ӱредӱ бӧлӱгиниҥ кӱндӱлӱ ишчизи, кӧп тоолу конкурстардыҥ jеҥӱчили, филология билимдердиҥ кандидады, jӱстеҥ ажыра билим ле билим-методикалык иштердиҥ авторы.

Светлана Николаевна Савдина (Сайланкина) (1965) Куjурлуныҥ баштамы школын ла ОНСШ-та 10 классты божоткон. Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер училищени 1984 jылда jеҥӱлӱ божодып, балдардыҥ садыныҥ таскадаачызыныҥ дипломын алган. Тӱҥӱр jуртта балдардыҥ садында иштеп баштайла, тӧрӧл Куjурлу jуртында 2006 jылда балдардыҥ «Таҥдалай» деп jараш атту сады ачылганынаҥ ала, пенсияга 2013 jылда да чыккан болзо, 2022 jылга jетире таскадаачы болуп иштеген.

Раисса Петровна Сайланкина (1967) — Куjурлуныҥ баштамы ла Тӱҥӱрдиҥ сегисjылдык школдорыныҥ ӱренчиги. Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер училищени божодып, балдардыҥ садыныҥ таскадаачызы деп ӱредӱлӱ ууламјыла ӱренген. Раисса Петровна 36 jылдыҥ туркунына Кӧксуу-Оозы jуртта балдардыҥ «Сказочный городок» — «Чӧрчӧк кала» ла «Радуга» — «Солоҥы» деп сӱрлӱ jараш аттарла адалган садтарында таскадаачы болуп иштеп келген. Јаантайын jалакай ла керсӱ, тӧп Раисса Петровна кожо иштеген улустыҥ ортозында тоомjыда jӱрет.

Владимир Петрович Сайланкин (1971) Куjурлуныҥ баштамы ла Тӱҥӱрдиҥ сегисjылдык, Катандуныҥ орто ӱредӱлӱ школдорын божоткон. 1996 jылда Горно-Алтайсктыҥ эл университедин божодып, «орто ӱредӱлӱ школдо географияныҥ ӱредӱчизи» деп специальность алган. Ӱредӱчиниҥ ижин 1988 jылда Тӱҥӱрдиҥ школында пионервожатый болуп баштаган. Оноҥ 1991-1996 jылдарда Кан-Оозы аймакта Владимировка jуртта географияныҥ ӱредӱчизи, 1998-2000 jылдарда Кӧксуу-Оозында јиит туристтердиҥ станциязында туризм аайынча методист ле 2000-2012 jылдарда јиит туристтердиҥ республикан станциязында туристско-спортивный бӧлӱкти башкарып, туризм ууламjыла иштеген. Владимир Петрович кӧп тоолу профессионал конкурстардыҥ туружаачызы ла jеҥӱчили. Кайралдарыныҥ ортозында Калыктар ортодо славян академияныҥ (Кӱнбадыш-Сибирь бӧлӱги) «Ӱредӱчиниҥ нерелӱ ижи учун» (2011 ј.) деп бийик кайралы оныҥ ижине каруулу ӱредӱчи-таскадаачы болгонын недеҥ де артык керелейт.

Владимир Петрович тургуза ӧйдӧ В. К. Пла-кастыҥ адыла адалган республикан гимназияда географияныҥ ӱредӱчизи ле jаш ӱйени экскурсияларга, турпоходторго jӱрерине ӱредериниҥ таскадаачызы болуп иштейт. Ӱренчиктер оныҥ башкарганыла республика ичиле солун ла jилбилӱ јерлерге экскурсияга, походко барарын јакшызынгылайт. Ченемелдӱ ӱредӱчи, класста эмес иште гид-экскурсовод Владимир Петрович балдарга ар-бӱткенди чеберлеери jанынаҥ тереҥ билгир ле таскамал берип, олорды алтай калыктыҥ чӱм-jаҥдарыла, jаҥжыгуларыла таныштырат. Ол бойыныҥ билгирин jаантайын тереҥжидет ле элбедет, темдектезе, 2023 jылда Новосибирск калада «Сибирь» деп ресурсный тӧс јерде экскурсовод-гидтиҥ ӱредӱзин ӧткӧн.

Аида Анатольевна Карасова (Калбукова) (1981) Горно-Алтайсктыҥ эл университединиҥ психолого-педагогикалык факультедин божоткон. Педагогикалык ижин 2006 jылда балдардыҥ «Таҥдалай» деп садында баштаган, 2022 jылдаҥ бери бу садтыҥ башкараачызы. Анайда ок Аида Анатольевна jети jылга чыгара Тӱҥӱрдиҥ школында педагог-психолог болуп иштейт.

Светлана Сергеевна Сегерткишева (1990) Тӱҥӱрдиҥ школында баштамы класстарды божодып, В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда ӱренген. 2013 jылда Санкт-Петербургта Россияныҥ А. И. Герценниҥ адыла адалган эл-тергеелик педагогикалык университединиҥ Тӱндӱк калыктардыҥ институдын «Культурология ла тӱӱки» деп ууламjыла ӱренип божоткон. Светлана тургуза ӧйдӧ Монголияда јуртайт ла иштейт. Ол 2013-2023 jылдарда Улан-Батордо Ю. А. Гагаринниҥ адыла адалган орус-монгол лицейде иштеген. Једимдӱ ижи учун Светлана Сергеевна Монгол ороонныҥ «За методические заслуги» деп аҥылу темдегиле кайралдаткан. Тургуза ӧйдӧ эш-нӧкӧриниҥ ижи аайынча Эрдэнэт (Монголия) калага кӧчӱп, «ГОК Эрдэнэт» деп горно-обрабатывающий предприятие-ниҥ балдардыҥ орус тилди тереҥжиде ӱренер 12-чи таҥмалу садында таскадаачы болуп иштейт.

Светлана ижине сӱрекей каруулу кижи, ол бойыныҥ билгирин, ӱредӱчиниҥ ле таскадаачыныҥ узын jаантайын бийиктедип ӱренет. Анайып, 2021 jылда Москва калада МГУ-да Орус тилдиҥ тӧс ӱредӱлик jеринде ӱренип, калыктар ортодо «Орус тилди ӧскӧ ороондордыҥ тили деп ӱредер методика» аайынча сертификат алган. Узын оноҥ ары бийиктедип, эмдиги ӧйдӧ орус тилди ӱредер методикада кубулталар аайынча «Орус тил ӧскӧ ороонныҥ тили» деп ууламјыла А. И. Герценниҥ адыла адалган РГПУ-да ӱренет. Ӧткӧн 2023 jылда Красноярсктагы Билгирлерди бийиктедер ле такып ӱредӱ алар тӧс јерде ӱренип, школго баргалак балдардыҥ таскадаачызы деп диплом алган.

Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ угы-тӧзиниҥ ӧткӧн тӱӱкилик ле јӱрӱмдик јолын шиҥдеп, бедиренип, сурулап, бу бичимелди бичигенимниҥ амадузы — ӧзӱп јаткан јаш ӱйе, бала-барка бойыныҥ угы-тӧзин, тазыл-тамырын билип јӱрзин. Кийнинде келип јаткандарга керектӱ, тузалу болор деп иженедим.

Ульяна ТЕКЕНОВА,
филология билимдердиҥ кандидады