Алтайдын Чолмоны

Алтай чайлаш — бӱткӱл телекей…

25.04.2024

Светлана Шатровна КАТЫНОВА — Алтайыстыҥ јарлу эпшизи, билимчи-литературовед, јирме јылга јуук Коммерциялык эмес тӧс јерди башкарып, кӧп ӱлекер-проекттерле иштейт. Бу эпшиниҥ баштаҥкайыла, тургуза ӧйдӧ јӱрӱмде солун ууламјылу кӧп иш эрчимдӱ бӱткенин темдектеер керек. Ол Алтайы, калыгы, чӱм-јаҥдары, келер ӧй лӧ ич бойындагы культура керегинде јаантайын сананып, бу јанынаҥ кӧп иштейт ле бедирениште јӱрет.
Бӱгӱн Светлана Шатровнаныҥ јилбилӱ проект-иштери, келер ӧйдӧги амадулары керегинде куучын-эрмегисле таныштырып турубыс.

— Светлана Шатровна, Слер кӧп солун ӱлекерлердиҥ бӱдӱреечи-авторы. Једимдӱ баштапкы ӱлекерлер керегинде эске алынып ийектер…

— Мениҥ башкарган «Культура ла тӱӱкилик, музей иштиҥ тӧс јери» калганчы беш јылдыҥ туркунына калык культуралык ууламјы аайынча эрчимдӱ иштеп туру. Бойым да бу калганчы јылдарда јилбилӱ јолго чыктым. Калыктыҥ алкыш, ӱредӱлӱ, укаа, модор сӧстӧриле, кеп куучындарыла, чӧрчӧктӧрлӧ иштейдим. Олор ажыра јаан ӱлекер иштер база кӧндӱккен. Учурлу ижистиҥ бирӱзи «Туу-Кайа кырдыҥ мифопоэзиязы» деп адалган эди. Улустыҥ куучындарына ла кеп куучындарга тайанып, Туу-Кайа кыр керегинде кеп куучынды бичигенис. Ол автор јазаган литературалык жанр болор. Мындый јаан ууламјылу ишти бистиҥ тӧс јерде филология билимдердиҥ докторы Тамара Михайловна Садалова апарып јат. Ол јаҥыс ла билимчи эмес, анайда ок бичиичи-поэт кижи болор. Бистиҥ ижисте јииттер јаантайын эрчимдӱ туружат, ол тоодо јурукчылар, кожоҥчылар, артисттер. Туу-Кайа керегинде бичикти јайалталу Айсулу Семендеева кееркедип јазаган. Сӱрекей јилбилӱ, кемге де тӱҥей эмес иш болды.

Кажы ла ӱлекер бой-бойынаҥ аҥылу. Ӧзӧгинде — бойыстыҥ кӧрӱмис, санаа-кӱӱнис, ӧбӧкӧлӧристиҥ айдып салган укаазы, ойгор сӧзи. Олорды ончозын бириктирип, јаҥыдаҥ ойгортып, јаҥы кӧрӱм берип јадыс. Мифопоэзия дегени ол бар байлыкты кӧндӱктирип эмезе ӧскӧртип, јарандырып, бӱгӱнги кӱнге келиштире јазаганы болор. Туу-Кайа керегинде ижис бу јанынаҥ бедиреништердиҥ баштапкы керечизи болуп јат.

Оноҥ ары «Ирбис. Прыжок над вечностью» деген бичикти белетеп чыгардыс. Ирбис — Алтайыстыҥ байлу аҥдарыныҥ бирӱзи. Анайда ла ок кеп куучындарга тайанып, бар материалдарды јууп, бу бичикти белетеп чыгарганыс. Ондо база ла јаҥы ӧйдиҥ мифопоэзиязы тӧзӧлгӧн: «Ирбис. Теҥериниҥ кайра бурылбаган јуучылы». Бичиктерде салылган материалдар текши улуска, балдарга кычырарга, айдылган учурын оҥдоорго јеҥил болзын деген амадула, тургуза ӧйгӧ келиштире јазалганын аҥылап темдектейин. Мифопоэзияда салылган кажы ла сӱр-кебер — бойы алдынаҥ бӱдӱн телекей, ӧйлӧ каталыжып, ӧдӱжип калган. Айдарда, олордыҥ учурын аҥылап, кайдаҥ келген, кандый чактардаҥ, айса болзо, эмдиги ӧйдиҥ јаҥы кебери бе деп билер арга берип јадыс.

Је кандый да болзо, санааларым јаантайын мындый шӱӱлтеге экелет. Алтай албаты кӧп чактар ӧткӧн сӱрекей байлык кӧгӱс энчилӱ. Кажы ла чак бойыныҥ кирелтезин эткен. Айдарда, бис те, XXI чактыҥ улузы, јаҥыдаҥ нени де тӧзӧп, бу байлыкты јарандырар, элбедер, тазыл-тамырын тыҥыдар кандый аргалар бар, бӱгӱнги отурган бала-баркабыска нени берерис, келетен ӧйлӧргӧ нени артыргызарыс деп сананар учурлу. Оныҥ учун кожо иштеген нӧкӧрлӧримле бис јаантайын бедирениште, ачылталардыҥ јолында.

— Слердиҥ Пазырыктыҥ корумдарынаҥ табылган јадаганды орныктырарыла колбулу јаан ӱлекер ижеер бойыныҥ ӧйинде кӧп улуска сӱрекей солун болгон эди… Ол керегинде куучындап берзегер?

— Ол ӱлекер «Реконструкция древней музыки и музыкального инструмента скифская «арфа» деп адалган. Мында кӧп бедиреништер де, табынтылар да болгон. Ойноткылардаҥ башка, бу ӱлекер ажыра бис Пазырыктыҥ культуразына учурлай электрон бичик тургусканыс (Э. М. Кокпоева белетеген). Т. М. Садалова јадаганныҥ јолына учурлай «О чем молчит дьадаган?» деп кеп куучын јазаган. Кумактаҥ мындый ок атту мультфильм јуралган (јурукчы С. Н. Кокосова). Анайып, ундылып бараткан јебрен байлыгыс-ты ойто кайра јандырганыс.

Проектле иштеп тура, јадаган биске тирӱ деп сезилген. Оныҥ учун оны ӱндендирип, ол эмдиги ӧйдиҥ улузына нени айдарга сананганын, оныҥ санаазын јӱрегиске јуук алынып, эл-јон ортодо элбеде таркатканыс. Јадаганды Алтайына јандырганы, орныктырганы керегинде јетирӱни соцсетьтер ажыра јарлап ийеристе, бир ле уунда 2 муҥга јуук улус јилбиркеп кӧргӧн эмтир. Бӱгӱнги кӱнде кӧргӧндӧрдиҥ тоозы алты муҥга јетти. Айдарда, бу јилбилӱ ле сӱрекей керектӱ иш деп оҥдоп турус.

— Бӱгӱн кандый солун ӱлекерлер бӱдӱрип турганыгарла ӱлежип ийзегер?

— Солун иштер бар ла. Калганчы ӧйлӧрдӧ менде кай чӧрчӧктӧргӧ, оныҥ сӱр-кеберлерине јаан јилбӱ боло берди. Билимчилер кай чӧрчӧктӧрди шиҥдеп, олорды белетеп, кепке базып, чыгарып јадылар. Је јиит ӱйе олорло, бистиҥ ӧйдӧ чилеп, тыҥ јилбиркебейт, кычырбайт. Анда-мында јилбиркегендери бар эмей, је, текши алза, «Алтай баатырларды» кычырарына јилбӱ астады. Айдарда, јииттердиҥ јилбӱзин кӧндӱктирерге ӧскӧ, бӱгӱнги некелтелерле, культураныҥ ӧскӧ коо-лдорыла колбулу иш ӧткӱрер керек.

Кай чӧрчӧктӧрдӧги эҥ ле јилбилӱ сӱр-кебер — ол баатыр бойы. Кезик чӧрчӧктӧрдӧ баатырдыҥ бир бӱдӱми болуп турган Тастаракай деп сӱр-кебер бар. Бу сӱрекей учурлу кебер. Бир канча ӧйгӧ кубулган баатыр ӧштӱлериниҥ јерине барат. Угатанын угуп, кӧрӧтӧнин кӧрӱп, билетенин билип, оноҥ ары сананган ла амадаган керектерин бӱдӱрет. Јӱрӱмде ончо ло неме теҥ-тай: ак ла кара, тӧгӱн ле чын, јаман ла јакшы. Тастаракай мыны ончозын булгап, бисти тереҥжиде санандырып, айладып, шӱӱп јӱрерине ӱредет.

Бӱгӱнги јииттеристи кай чӧрчӧктӧрдӧги кандый сӱр-кеберле јилбиркедер арга бар? Бедиренип, сананып турала, Тастаракайдыҥ сӱр-кеберине токтодым. Бир јанынаҥ, ол сӱрекей экпиндӱ кебер: тили чечен, шоодып та, ыйладып та, каткыртып та, тӧгӱндеп те ийер аргалу. Је ӧзӧгинде ол бийик санаалу, агару јӱрӱмдӱ баатыр. Тастаракайдыҥ тыш-бӱдӱми уйан, минген ады да арга јок. Је балдарды Тастаракайдыҥ тыш-бӱдӱми карын да сӱреен јилбиркедет. «Ол кем ондый?» деп улай ла сурагылаар. «Ол кем болгонын слер чӧрчӧктӧҥ кычырыгар, оныла јууктада таныжыгар» — деп каруузын јандырадым.

Кай чӧрчӧктӧрди балдар тӱгезе кычырбайтан учун, бистиҥ Тӧс јерде иштеп турган улусла, ол тоодо Тамара Садаловала Тастаракайды ойгор кижи эдип, оныҥ адынаҥ, јӱрӱмдеги кӧп сурактардыҥ аайы-бажына чыгарга, ол сурактарга каруулар берерге јаҥы жанр тӧзӧӧр керек деп јӧптӧжӱге келгенис. Орустап айткажын, литературалык притчалар бичиир керек. Тастаракайдыҥ айтканы — баатырдыҥ ӧзӧгинде алып јӱрген ал-санаазы, јӱткӱгени, амадаганы, эткен јаан учурлу керектери. Кажы ла притчада бойыныҥ сурагы ла ууламјыланган коолы болор. Улус бойлорыныҥ јилбиркеген сурактарына карууны оноҥ кычырып, билип алар аргалу.

— Светлана Шатровна, Тастаракайдыҥ сӱр-кебери эл-јон ортодо элбеде таркай берди. Је анчада ла кӧрӱ-конкурстарда кӧргӱзилип турган сӱр-кебериниҥ учуры чек тӱжӱп баратканы керегинде кӧп улус јаратпай айдыжат.

— Ол аайынча культураныҥ ишчилериле де, билимчилерле де куучын-кумый ӧткӱргенис. Кӧп улустыҥ темдектегениле, мындый кӧрӱлер ажыра Тастаракайдыҥ кокурчызын, чечен тилин тузаланарга амадагандар.

Эл-Ойындардагы ондый кӧрӱ-маргаан-дарда бис нени кӧрӱп јадыс? Кезик учуралдарда ол мындый балыр кемине тӱжӱп калар деп, кем де сананбаган. Оныла колбой кандый да кирлӱ, јаман кокурлар чыгып баштады. Кӧп сабазында, эпшилер та кандый да саҥ башка сӱр-кеберлер ойноп, ол ажыра эзирик, шал-мал, кӧзи кӧк, аракычы, јаман сӧстӧр айдып турган, балыр бӱдӱмдӱ, ары-бери јылбыраган, ары-бери чачылган улусты кӧргӱзедилер. Мен кезикте онызын чыдажып кӧрӱп албайдым. Анайып, Тастаракайдыҥ сӱр-кебери араайынаҥ кандый да јабыс кокур кемине кӧчӱп, тӧгӱнчи, јаҥжыгуларды бузуп турган трикстер-кеберге тӱже берет. Билимчи Аркадий Конуновтыҥ кокыр ажыра айткан сӧстӧри чек ундылбас: «Бис эр улузысты Тастаракай эделе, ойто кайра баатыр кебине кийдирбегенис». Оныҥ учун Тастаракайдыҥ чындык сӱр-кеберин ойто кайра јандырар деген ижис ол болор. Тастаракай — ол тегин кижи эмес. Ол меге тӱш јеримде эзин болуп кубулып та, каткырып та келет. Кижини ченеп те турар. Ого учурлай кӧп иштер, ӱлекерлер белетегем. Је кажы ла катап оноҥ кезедӱ алып јадым.

— Байла, оныла колбулу иш тегиндӱ эмес болор бо?

— «Чудеса Тастаракая» деп ӱлекер јазайла, президенттиҥ грантында турушканыс. Проекттиҥ учуры мындый болгон: притчаларды бичиир, олорды бичик эдип чыгарар, оноҥ кумакла (песочный анимацияла) кинолор јураар. Анайып, 72 баллды ойноп алганыс. Ол угузу-заявка ӧткӧдий балл. Је ӱлекерис конкурсты ӧтпӧди. Оноҥ тӱженип јатсам, Тастаракай ӧрӧкӧн ойто ло келди. Кандый да тунгак каткылу. «Меге ойын керек!!!» деп айтканы санаама артып калды. Эртен тура ойгонып келеле, акыр, бу менеҥ кандый ойын сурап турган деп кайкап санандым. Оноҥ ло селт эдип, санаам јарыды: ого јаан кӧрӱ-ойын керек туру не! А мен дезе оны кандый да ӱлекерге кийдиреле, орустап айткажын, рамкалап-чедендеп турган эмтирим. Сананып турала, притчаларды театрлардыҥ сценаларына ойноор арга тӧзӧӧр керек деп билдим. Ойын ажыра оныҥ сӱр-кеберин јымжада чыгарар арга бар. Ол керегинде јаантайын ла сананып, шӱӱп јӱредим.

— Батаазын, кандый саҥ башка: кажы ла иш, ӱлекер ээленип калгандый, сӱрекей јаан учур некеп тургандый…

— Эйе, кажы ла ишке сӱрекей кӧп санаа-кӱӱн, ийде-энергия керек болуп јат. Кажы ла ууламјыны бир де кӱн эмес, јылдар сайын сананып, элгеп, келиштирип јадыҥ. Ол ло «Пазырыктыҥ јадаганы» деген ууламјылу ишле тӧрт јылдыҥ туркунына иштедим. Арткандарына да кӧп ӧй барды. Санаа-ийде келген де болзо, је јӱрӱмде ол ондый ла тӱрген бӱтпей јат. Оны канча тӱндер сайын сананарыҥ, айдынарыҥ, шӱӱриҥ, куучындар ӧткӱрериҥ, улуска јартаарыҥ. Оноҥ ӧйи једип келзе, ол келиже берет. Је јаантайын ла иженип јӱрериҥ, качан бирде јӱрӱмде ол тӱҥей ле бӱдер учурлу. Ол амаду-иш бӱтпегенче, мен учы-тӱбине јетире туружарым деп айдынып, бӱдӱп ле јадыҥ. Чаазындарын белетеп, он катап бичиир керек болзо, он катап бичиирим, јирме катап керек болзо, јирме де катап белетеерим. Је учы-тӱбинде кажы ла баштаҥкай тӱҥей ле келижер, тӱҥей ле бӱдер.

— Ӱлекер тургузары, байла, јеҥил ле иш эмес. Бойыныҥ каруулу некелтелери, бойыныҥ ээжилери…

— Тӧс јердиҥ башкараачызы болуп, некелтени озо ло баштап бойыма эдедим. Проект-ӱлекерди бичийтени дезе ол туку ӱчинчи бе, тӧртинчи бе керек болор. Ишти баштаар алдында озо ло баштап мениҥ ижимде эҥ ле учурлузы неде деп шӱӱп јадыҥ. Ишти чала-была, јӱк ле акчага болуп, калай отчеттор тургузып, ондо ло токтодып саларга чек јарабас. Ӱлекерлерим бой-бойлорыла тудуш, бой-бойлорына тизилижип барып јаткандый.

Ичбойымда быжып, белен боло берзем, јӱк ол тушта ӱлекер ишти бичип баштайдым. Кандый конкурс-кӧрӱге берер аргам бар, кандый грантта турушса артык, кандый улусла куучындажып, эптеп чыгар арга бар дегенин эртеледеҥ ле шӱӱп, сананар керек. Јолыҥды озолодоҥ белетеп аларыҥ, иш јаҥыс ол тушта башталат. Келишпей де калат. Је баштаган иш токтобой, оноҥ ары кӧндӱгип, тӱҥей ле барат. Кудай берген јажымды јажап, кӱчим јеткенче ле иштенерим. Чӧкӧштиҥ, бойыма бӱдӱнбестиҥ, ижемји јогыныҥ јолын туку качан ӧдӱп салгам. Эмди санаалар быжу, ол јанынаҥ алаҥзыш јок. Су-кадык ла болзын.

Јылдарла кыймык јок јаткан ӱлекерлер база бар. Је ӧй ӧткӧн сайын, олор тӱҥей ле тынданып, чыгып келет. Ол тоодо, темдектезе, «Амыр јурт», эмезе «Он эки јылдыктыҥ паркы» болзын ба — јирме јылдыҥ туркунына кыймык јок јаткан ӱлекерлер. Олордыҥ ӧйи јаҥы ла келген. Улус ајаруга алып, тузаланарга эмди сурап јадылар. Темдектезе, алтай чайлашты да алза…

— Светлана Шатровна, чындап та, Слердиҥ «Алтай чайлаш» деген куучын-туштажуларыгар база элбеде јарлу боло берди…

— Чын, бӱгӱнги кӱнде база бир јаан ууламјылу ижим алтай чайлашла колбулу. Ол база канча јылдар туркунына улалып келди. Бис оны ас та улус ортодо, бу ла тӧс јердиҥ улузыла, эмезе 400 кире улус јуулган јерлерге — библиотекаларда, театрда, музейлерде, аймактарда эл-јонло туштажып, чайлаш ӧткӱрип, ол јанынаҥ элбеде куучын ӧткӱредис. Туризмде иштеп турган јииттер чайлаштыҥ эҥирлеринде туружып, таскаду алып, эмди ижинде чайлаштыҥ јаҥжыгуларын элбеде тузаланып, кӧндӱге бердилер.

Онызы эҥ ле учурлузы. Айдарда, бу иш туйукталып, бир јерде туруп калбас. Билериҥле канча ла кире кӧптӧдӧ ӱлешсеҥ, ол анча ла кире элбеде таркаар, анча ла кире ийделӱ болор. Јииттер айлыма да келип, билгирлерди алат. Келгилезе, олорго чай азып, кожо калаш тудуп, боорсоктор быжырып, чайга кожотон сӱтти канайда кайнадарына, аскан чайды канайда собуратанына, сарјузын канча кире салатанына ӱредип јадым.

Алтай чайлаш — ол јаҥыс ла ажанатаны эмес ине. Кажы ла чайлашта јаан учурлу бойыныҥ куучыны бар, кажы ла чайлашта аҥылу куучын ӧткӱргедий. Темдектезе, бӱгӱнги куучын «Телекей — чай ичер айакта» деп адалат. Бистиҥ куучын-кумый Јер-Јеҥистеҥ ала јылдыстарга, Орчылаҥга јетире ӧдӧт. Бир ӧйдӧ јер канайып тӧзӧлгӧни, јылдыстар керегинде, алтай баатырлар теҥериге учуп, јылдыс болуп кубулганы керегинде чайды ичип, куучындажатаныс. Эмезе куучыныс бӱгӱнги кӱнде биледе келин кижиниҥ учуры керегинде ӧдӧт. Келинниҥ чайы, атаныштыҥ чайы… Кажы ла учуралда бойыныҥ куучын-эрмеги. Куучын ажыра балдарга билгир берилет. Ол, бир јанынаҥ, јаан таскаду, экинчи јанынаҥ, ӧзӧк-кӧрӱмин бийиктедетен арга.

Айлы-јуртында билезиле, бала-барказыла чайлайтаны ол база бир јаан культура. Бӱгӱнги кӱнде телефон, интернет ичкери ӧзӱм алынарда, мындый чайлаш сӱрекей керектӱ. Биледеги улус бой-бойлорынаҥ там ла там ырап, куучындашпай баргылаган. Балдар эне-адазынаҥ ыраайт. Технологиялык јаҥыртулар келерде, бистий кичинек калыкка ол јакшы да, јаман да салтарын јетирет. Бӱгӱн биске јииттерисле канча ла кире јуук болуп, олорго байлыктарыстыҥ учурын, јаражын кӧргӱзип, билерисле ӱлежер керек.

Кыдаттардыҥ, јопондордыҥ чайлашла колбулу солун ла јараш јаҥжыгуларыла балдарыс таныш. Чынынча айтса, алтай да чайлаш бойыныҥ учурыла сӱрекей бийик ле байлык. Алтай чайлаш — ол бӱдӱн телекей. Бис бир айак чайысты от-очогыстыҥ јанында амзап, куучындажып отурала, ончо телекейди айланып келедис. Алтай чайлаш сары таҥда башталала, бозом эҥирге јетире улалат.

Кажы ла ӧйдӧ, кажы ла чайлашта бойыныҥ учуры. Сары таҥда — јаҥы ла ойгонгон эне-аданыҥ чайлажы, олордыҥ табылу куучындашканы: «Эйе, јок, адазы, акыр, чай кайнаганча, мал-ашты барып кӧрӱп кел…» Кӧп не-немениҥ бажы сары таҥда башталат: кӱн чыкканында, чай кайнаганында, кижи ишке барганында. Сары таҥ канайда башталар, бӱдӱн кӱн ондый ла болуп улалар. Тал-табыш, чугаан-чуркураш јок болзо, кӱн де ондый, једимдӱ ӧдӧр. Бозом эҥирдиҥ чайы дезе — ончо иштер бӱткен, эҥирги ажаныш ӧткӧн кийнинде, табылу отурып, чай ичкенинде. Эҥирги чайлаш — санаа чайлаш: бӱгӱн кандый иш эдилген, келишкен бе, келишпеген бе, эртен нени эдер… Алтай чайлаш — ол бӱткӱл философия.

Бистиҥ билгенисле, чайлаш ол кӧп сабазында чайды урган, сӱтти кошкон, талканын, сарјузын салган. Ол ло. Је алтай чайлаш — ол бӱдӱн телекей… Бу керегинде бичик белетеп чыгарар кӱӱндӱ јӱредим. Амадуум бӱдер деп иженип турум.

(Улалганы келер номерде)
Нина Садалова