Алтай героикалык эпостыҥ онкӱндӱги: кай, чӱм-јаҥ, ойноткылар ла ойындар

26.04.2024

Ӧдӱп јаткан јылдыҥ кандык айында тергееде героикалык эпостыҥ декадазы ӧтти. Ого учурлай керек-јарактар Улаган аймакта бийик кеминде ӧткӧн.

Он кӱнниҥ туркунына аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спортто јондык бӱдӱмдерди элбедер тӧс јериниҥ ишчилери ончо јурттарла јоруктап, бала-баркага јилбилӱ мастер-класстар ӧткӱрген.

Анайда ок јайалталу јерлештерис эл-јонго солун ойын-концерт сыйладылар. Алексей Калкинниҥ ӧткӱн кайы, токыналу ӱндӱ кожоҥы, Мерген Тельденовтыҥ ӧзӧк-буурга тийген кайы, алтай ойноткылардыҥ ал-санааны јимиреткен ойыны, Геннадий Самаевтиҥ табылу, јымжак ӱндӱ кайы, Сурна Белешеваныҥ бийик кӱӱн-тапту ӱлгерлери, Алтынай Санааныҥ бир кӧрзӧ – кижини уйуктадып, тӱш јерине апарып тургандый јалакай ӱниле кожоҥдогон кабай кожоҥы, оноҥ кӧрзӧҥ – кенетийин јаш баланыҥ ыйы ӧткӱре «Кандый чаптык ыйлаак бала бу!» дегендий, кижини чочыда, ойгозо кыйгырганы залда јуулган ончо кӧрӧӧчилерди бир јанынаҥ каткыртып, бир јанынаҥ санааркадып, бийик кӱӱн-тап сыйлап, јӱрегине тийген.

«Аймагыстыҥ јурттарыла јоруктаган – кӧрӧрди кӧргӧн, угарды уккан… Келер ӧйис јаан эмтир, ӧзӱм бар эмтир! Јаандарыска тайанып, эмдиги ӧйдӧ балдарыска коркышту јаан ајару эдер керек, ӧрӧ ӧскӱрерге албаданар керек. Кайысты, јаҥарысты, алкыжысты, алтай ойноткыларысты, ойындарысты ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге тӧкпӧй-чачпай јетирер керек. Ол тушта јол болор, ӧзӱм болор!» — деп, ӱлекердиҥ башкараачызы Мерген Тельденов јол-јорук керегинде айтты.

Алтынай Санаа: «Алтай героикалык эпостыҥ онкӱндӱги аймакта сӱрекей элбеде болды деп айдарга јараар. Он кӱнниҥ туркунына бис јурттардыҥ он эки школында, Культураныҥ он байзыҥында ла балдардыҥ бир садында болуп, мастер-класстар ӧткӱрдис.

Бистиҥ ӧмӧлик ончојандай программа тургускан: мында кайдыҥ учуры, бӱдӱмдери, кайды шиҥдеген шиҥжӱчилер, кайчылардыҥ ады-јолдоры, ады јарлу кайчылар, јерлежис Алексей Григорьевич Калкин керегинде јетирӱ.

Кай чӧрчӧктиҥ ле эрјине аттыҥ колбузын, аттыҥ јепселдери керегинде јетирӱни Сурна Сурлановна Белешева куучындап, ол аайынча балдардыҥ билгирин ченеп, табышкактар таптырткан.

Кӧп јурттарда балдар аттыҥ ӱзеҥи, колоҥ, кӧмӱлдирге деп јепселдерин билбес болгоны ачымчылу. Балыкчыныҥ ла Кӧӧниҥ балдары кӧмӱлдиргени тӧштӧк деп айдып турганыла бисти ончобысты кайкатты. Кӧӧ јурттаҥ Айсудур Тымыев аттыҥ јепселдери аайынча эҥ ле кӧп билгирин кӧргӱзип, табышкактарды табып кайкаткан.

Кай чӧрчӧктӧр јанынаҥ билгириле Паспартыныҥ школыныҥ балдары аҥыланган. Анчада ла бойыныҥ јерлежи Алексей Григорьевич Калкин керегинде кӧп тоолу кай чӧрчӧктӧр дӧ, баатырлардыҥ ады-јолдорын да билгилеер. Мыныла коштой кайчыга учурлалган музей, школдыҥ ичинде илилген кайчыныҥ сӱри, айткан сӧстӧри – бу ончозы Паспартыныҥ школы чын ла ады јарлу кайчы А. Г. Калкинниҥ адын бийик алып јӱргенин керелейт.

Алтай албатылык ойындарын Геннадий Самаев балдарга ӱреткен. Бир школдо тебек ойноор балдар тыҥ, бир школдо ок-јаала адарыныҥ, бирӱзинде камчы чабарына јилбӱ бар эмтир. Ончо балдар башкаланат, кажызында ла бойыныҥ башка телекейи, кӧрӱми…

Айылчыларды кажы ла јуртта јылу уткугандар. Эл-јонныҥ айтканыла, јаҥыс кайдыҥ ойын-концерттери качан да болбогон. Јазулу јурттыҥ улузы ойын-концерти кӧрӱп, «баатырлардыҥ сӱр-кеберлери, аттардыҥ тибирти, камчылардыҥ табыжы бисти јебрен ӧйлӧргӧ апаргандый болгон» деп айтканы олордыҥ сонуркагандарын, сӱӱнгенин кереледи. Јайаандык туштажуда бир кӧрӧӧчи ойын-концертти кӧрӱп, ыйламзыраганын ӧкпӧӧрип куучындады.

Албатыныҥ, ӧзӱп јаткан јашӧскӱримниҥ кайга, чӱм-јаҥдарга јилбӱзи бар болгонын кӧрӧргӧ дӧ, угарга да кандый сӱӱнчилӱ. Јол-јорукта бис кӧпти билип алганыс. Албатыстыҥ ӧзӧги тирӱ болгоныла оморкойдыс!»

Элбек онкӱндӱк тергееде база кайда да болбогонын ӧскӧ аймактардыҥ эл-јоны јерлештеристи бойлорына кычырып турганы керелейт. Ӱлекердиҥ туружаачыларына бийик једимдер, кӧп-кӧп солун ла јилбилӱ ӱлекерлер јӱрӱмде бӱдӱрзин деп кӱӱнзеери артат.

Чейнеш МАНЗЫРОВА
Фотојуруктарда: онкӱндиктиҥ элестери

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина