«…Јанар эдим јаскы јааш јааганда»

26.04.2024

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларын Кан-Оозы јуртта јаткан Владимир (Молойт) Туткушевтиҥ ӱлгерлериле таныштырадыс.

Владимирдиҥ кӧп тоолу ӱлгерлери кожоҥдор болуп, эл-јон ортодо јайылып-таркап, јарлу болуп калган деп айдарга јараар. Анчада ла јииттер оныҥ чӱмдеген кожоҥдорын энчикпей сакыйдылар. Айса болзо, јада-тура ол јайаан ижин чуктай јуунадып, јуунтызын белетеп, кепке базып чыгарар деп иженедис.

Владимирдиҥ чыккан-ӧскӧн јер-алтайы Оҥдой аймактыҥ Алтыгы Талду јурты. Адазы тодош сӧӧктӱ Солун Кокпоевич ле энези майман сӧӧктӱ Ыйлабас Казаковна (Енчинова) Туткушевтер эр јажына колхозтыҥ кату-кабыр ижин ак-чек бӱдӱрген. Јаан ла нак биледе алты бала чыккан-ӧскӧн. Энези Ыйлабас Казаковна балдарына «ууры этпегер, тӧгӱнденип, шок кылык кылынбагар, јаанды јаан деп тооп, јашты јаш деп кичееп јӱрӱгер» деп оогоштоҥ ала јакыйтан. «Бир тилим калашты, чайнам этти бойым јигенчем, кара кӧстӱ кайран уулым, кызым јизин. Эне кижи бӱдерде ле, буурзак, јалакай болуп бӱткен. Балдарым ончозы ӱренип, колго-бутка тургулап, билелерлӱ таҥынаҥ јаткандарына сӱӱнип, јайааныма быйанымды айдып јӱредим. Бу амыр-энчӱ ӧйдӧ не јӱрбес, не иштебес» – деп, энезиниҥ эзен отурарда айдып койгон сӧстӧрин бала-барказы кӧксинде кереес эдип алып јӱредилер.

Ыйлабас Казаковна омок, кожоҥчы, бијечи, онойдо ок куучын-эрмеги чечен ле јымжак кижи болгон. Солун Кокпоевич тӧп, јобош, кӧп неме айтпас, амыр отурарын билбес, улай ла иштеп јӱретен. Је чӧлӧӧ ӧй лӧ болзо, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти кычырып, јурттыҥ библиотеказынаҥ бичиктер алып, балдарына кычыратан.

Владимир ӱлгер чӱмдеер, гитаразын согуп, кожоҥдоор јайалтазы јанынаҥ куучын-эрмек ортозында айтканынаҥ: «Горно-Алтайскта 1991 јылда јайалталу јииттер ортодо «Кӱмӱш кайырчак» деп баштапкы республикан кӧрӱ-маргаан ӧткӧн. Бу ӱлекердиҥ башкараачызы «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ол ӧйдӧги јашӧскӱримниҥ бӧлӱгиниҥ јааны журналист Арутай Адаров болгон. Мен бу кӧрӱ-маргаанда туруштым. Мында, темдектезе, Јергелей Маташева, Сергей Чунижеков, Улаганнаҥ «Амаду» деген кӱӱлик ӧмӧлик (Леонид Тойлонов, Константин Калкин, Борис Каятов, Александр Бебин), Сарымай Урчимаев ле ӧскӧлӧри де турушкан.

Кийнинеҥ Арутай Адаровко баштадып, «Кӱмӱш кайырчактыҥ» туружаачылары аймактарла јоруктап, ойын-концерттерин кӧргӱскен. Арутай Модышевич мени турушсын деп база кычырган. Је мен удура «јажым јаанай берзе, кожоҥдоорым» деп кокырлаган айас айткан эдим».

Владимирдиҥ айтканыла, ого кезек ӧйгӧ, тӧрт јыл кирези ӧйдиҥ туркунына (1994 јылдаҥ ала), Улаганда јадарга, иштеерге келишкен. «Бу аймактыҥ эл-јоны, јииттери сӱреен јараган. Олор кылык-јаҥыла јайым, ачык-јарык, недеҥ де чочыбас-ӱркӱбес. Кандый бир бош ӧйдӧ гитараҥды колыҥа алып, кожоҥдоп јатсаҥ, таныш эмес јиит гитараҥды алган бойынча ойноп, оноҥ ары сыр кожоҥдо јӱре берет. Санаама кирет, Кату-Јарыкта турбазада јайаандык эҥир ӧткӧн. Мен ондо турушкам. Улаган аймакта јӱрӱп, кӧпкӧ ӱренгем.

Оныҥ кийнинде Кан-Оозы аймакка келип, мында токтодым. Мен билелӱ, бала-баркалу. Бойым алдынаҥ иштеп јӱрӱм.

Бу аймакка келеримде, оныҥ јааны Леонид Донскоевич Маиков болгон. Кан-Оозында электромонтаж аайынча лицензия алып, кӧп иштер бӱдӱргем. Бу јуукта Бичиктӱ-Боомдо Тарын Охрашевтиҥ эткомбинадына электромонтаж ӧткӱрдим, онойдо ок таҥынаҥ улуска база ӧткӱредим. Ортозынаҥ, темдектезе, юбилейлик эҥирлерде, туштажуларда, той-јыргалдарда, баланыҥ койу кӧчӧзинде улустыҥ сураганыла кожоҥдойдым. Чыккан-ӧскӧн Алтыгы Талду јуртыма барзам, кандый бир байрамдарда «Молойт, кожоҥдозоҥ, ӱниҥди узак укпаганыс» деп айтканда, мойношпой, кожоҥдойдым. Караколдыҥ орто ӱредӱлӱ школында иштеген ӱредӱчим Л. Н. Калтаровага алтай литературала јилбиркеерине ӱреткени учун быйанду јӱредим» – деп, Владимир куучындады.

Владимир энези ошкош јымжак куучын-эрмектӱ. Ӱлгерлери бойы ла ары јанынаҥ келет. Кӧгӱс кӧрӱми, ич-телекейи байлык, куучыны кӧнӱ, су-алтай. Оныҥ тӧрӧл Алтыгы Талду јуртына учурлап чӱмдеген ӱлгери јерлештериниҥ сӱӱген кожоҥ-гимни болуп, јурттыҥ кӧдӱриҥилеринде улай ла угулат. Ӧскӧн-чыккан Алтайыла колбузы бек болгоны оморкодот.

Кожулта: Владимир Туткушевтиҥ кожоҥдорыла јилбиркегендер ВКонтактеге кирип угар аргалу.

Алтыгы Талду
Jaжыл мӧштӧр шуулашкан
Кара суулар шымырты.
Чаҥкыр тууныҥ эдегинде
Мениҥ ӧскӧн jуртым бар.

Оҥ jaнында Божулан суу,
Сол jaнында Талду суу,
Ак чакпынду Короты
Албатыга быйанду.

Эмдик туткан уулдардыҥ
Эпчилине кайкаарыҥ,
Оймок туткан кыстардыҥ
Jaражына кайкаарыҥ.

Алтыгы Талду —
Jӱрекке кару,
Алтыгы Талду —
Алтыннаҥ баалу.

Jанар эдим…
Jанар эдим jаскы jaaш jaaганда,
Jaнар эдим jодра jaйылганда.
Jaжыл ӧлӧҥгӧ аҥданып,
Ӧткӧн jылдарым сананып,
Ыйлаар эдим ырызым бадырбай.

Мен кӧп тӧ сурабазым jӱрӱмнеҥ,
Мен кӧп тӧ jaйнабазым Кудайдаҥ.
Jaҥыс ла jacкыда мениҥ jаш тужыма
Jаҥыс кӱнге jaнып мен барайын.

Кожо ӧскӧн нӧкӧр-jeрлештерим
Мени тaныыр, канайып таныбайтан.
Эзен-амыр айылдаштар эзендежип эрмектежер,
«Je, карындаш, кандый jӱрӱҥ?» дежер.

Jӱрӱм jанынаҥ нени айдайын,
Ончо jaкшы ла су-кадык болзоҥ,
Jaҥыс ла jacкыда мениҥ jaш тужыма
Jaнар кӱӱним келет канайдар.

Таайыма
Талду ичинде четтӱ кобыда
Чертип салган агаш бар,
Канду jууга атанар алдында
Таайым кескен темдек бар.

«Алтайыска jaнарыс, бисти сакыгар,
Апагаш кардый, ургун jaaштый
Алтайыска jaнарыс, кандый да болзо,
Сӱне де болуп, сӱӱнип те болзо».

Кӧстиҥ jaжы, jииттердиҥ ӱни
Угулбады катап Талду ичинде.
Jaҥыс тыт чӧкӧбӧстӧҥ биске
Нени де айдат тымыкта.

«Алтайыска jaнарыс, бисти сакыгар,
Апагаш кардый, ургун jaaштый.
Алтайыска jaнарыс, кандый да болзо,
Сӱне де болуп, сӱӱнип те болзо».

Jaскыда jaнган кеткин куштардаҥ
Слердиҥ эзенерди бис кӧрӧдис.
Кородоп аккан кара суудаҥ
Слердиҥ ӱнерди угадыс.

Эш-нӧкӧриме
Чаҥкыр айас теҥеринеҥ
Чалын тӱшти jaлаҥдарга.
Ӱнгӱр куштар кожоҥынаҥ
Jӱрек сӱӱнди кӱр-кӧксимде.

Эҥ ле jaраш чечекти, чечектерди
Сеге сыйлайын, эш-нӧкӧрим.
Эҥ ле кару сӧстӧрди, сӧстӧримди
Сеге айдайын, эш-нӧкӧрим.

Чакпындалган бу jӱрӱмниҥ
Таштарына сен туштаба.
Толкуланган бу салымныҥ
Салтарына сен табартпа.

Эне деген байлу адыҥа
Эҥчейип мен бажырайын.
Кару балдар бары учун
Быйанымды сеге айдайын.

Клара ПИЯНТИНОВА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина