Кулја-чертикте — албаты ӱредӱзи

26.04.2024

Бис, ӱредӱчилер, бойыстыҥ ижисте ӱредер программага ӱзеери тергеелик (јербойыныҥ) компонентин тузаланадыс. Темдектезе, композиция аайынча программага кирип турган таскадулардыҥ тоозына калыктыҥ кулја-чертиги база кирет.

Кулјаныҥ эмезе чертиктиҥ тӱӱкилик јолын јебрен-кумран ӧйдӧҥ ала кӧрӧргӧ-шиҥдеерге јараар. Ада-ӧбӧкӧлӧрис кулја-чертиктиҥ коручыл учурын сӱрекей јакшы билген. Онойып, кулјаныҥ коручыл учурын албатыныҥ эдинген-тудунган эдимдеринеҥ (айак-казанда, алкызында-орын-тӧжӧгинде, кийген кеп-кийиминде ле о. ӧ.) кӧрӧдис. Кулјаныҥ байлу, јажытту учурын айды-кӱнди, кырды-тууны, јерди-сууны јураган аайынаҥ оҥдойдыс.

Шак оныҥ учун јаш, јиит јурукчы бойыныҥ калыгыныҥ кулјазыныҥ тереҥ учурын канча ла кирези оҥдоп, бойына јартап, кӧксине салза, ол тӧрӧл јериле, албатызыла, тӧрӧл тилиле колбузын оогоштоҥ ала оҥдоп, баалап јӱреринде алаҥзу јок деп айдарга јараар.

Бистиҥ 1 «Б» класста башка-башка укту-тӧстӱ балдар ӱренет. Олордыҥ кажызына ла албатызыныҥ культуразыла таныжары јилбилӱ де, солун да болгон: Саша Миколаускаска урокто баштапкы катап литва кулјаны јураары аайынча јакылта болгон, Настя Копылова кӱнди темдектеген орус кулјаныҥ учурын бойына ачып, јуругын јураган. Анита Меграбян армян албатыныҥ јебрен кулја-чертигиле јилбиркеп танышкан. Соня Селезневаныҥ билезинде татар тазыл-тамыр бар, ол татар кулјала таныжып, бойыныҥ кӧргӧниле оны јурукка салды. Лиза Шлапокова берилген јакылтаныҥ шылтузында казах кийис сырмактыҥ кулјазын ак чаазында чебер кӧргӱсти…
Бис балдарга озо ло баштап кулјаны јеҥил геометриялык сом-фигураларды ӧҥдӱ чаазыннаҥ ла ӧскӧзинеҥ де белетеери (аппликация) аайынча таскадуныҥ учурын бойына јартап аларга болужадыс. Ӱренчиктер бу јакылтадаҥ озо ӧҥдӧрди ылгаштырары, бой-бойына келиштире тургузары аайынча таскадуны бӱдӱрерге кичеенип иштенген. Олор бой-бойына јуук, онойдо ок удур-тедир ӧҥдӧрди таныырга ӱренген. Онойып, ӱренчиктерде бойыныҥ тӧрӧл кулјазын јураарында јӱрегине, ӧзӧгине јуук ла кару ӧҥдӧр болгон. Ӱредӱчиниҥ амадузы — ӧҥдӧрдиҥ бой-бойын солыганын чын ла чике тӱзедери, кӧргӱзери.

Алтай балдарга албатызыныҥ кулја-чертиги керегинде чокум ла керектӱ јетирӱни Владимир Иванович Эдоковтыҥ 1971 јылда белетеп чыгарган «Алтайский орнамент» деген сок јаҥыс бичигинеҥ ле онойдо ок бойыстыҥ кӧмзӧбистеҥ аладыс. Јиит, јаш јурукчылар бойыныҥ тазыл-тамырына тартылганы иле. Алтай кулја аайынча берген јакылтаны Амелия Кукпекова, Байыр Укачин, Тайана Паштакова, Сафира Бахтушкина, Сӱнера Кертешева, Соня Иванова ла Экемел Брышкакова кӱӱнзеп, јилбиркеп, јап-јакшынак, чыҥдый эдип бӱдӱрдилер.

Тӱндӱк алтайлардыҥ геометриялык бӱдӱмдери аайынча кулја-чертиктери Валерия Попыевага ла Алина Термишевага сӱреен јараган. Ӱренчиктер јылу ӧҥдӧрди куманды ла чалканду албатылардыҥ кулјаларын јураары аайынча берилген јакылтада билгир тузаланган. Бу албатылар кулјаны јаҥжыкканы аайынча тостоҥ, тередеҥ, бӧстӧҥ белетелген эдимдерге салган…

Бис кулја-чертикти јураары аайынча билгирле јаҥыс та балдардыҥ чӱмдемел сургалыныҥ ӱренчиктериле ӱлежип, олорды таскадып турган эмезис. Мынаҥ озо јылдарда калыктыҥ культуралык бу байлыгын санаттыҥ ла культураныҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ ӱренеечилериле кожо ӱренгенис-шиҥдегенис.

Ӱренеечилерис, јииттер ол ӱредӱни ундыбаганына, алтай кулјаны бойлорыныҥ јайаан иштеринде јастырбазынаҥ тузаланып турганына иженедис.

Эмдиги ӧйдиҥ дизайнерлериниҥ ле олорго јакылта берип тургандардыҥ кӧгӱс-кӧрӱми, кеми јабыс болгоны санааркадат, онызы карамду. Байа јурукчыныҥ јурап салган кулјазын ондый «дизайнерлер» такып компьютердиҥ программазына кийдирип јада, алтай кулјаны-чертикти салары ла оныҥ учуры керегинде бир де эмеш сананбай јадылар.

Темдектезе, кучаныҥ мӱӱзин кӧргӱскен кулјаныҥ бӱдӱми шар бодолду болуп кубулып, эшти кӧзӧрди кӧргӱзет. Бӱгӱн шак мындый кӧп тоолу «јуруктар» рекламалу щиттерди кееркедет, олор, темдектезе, «Спартак» стадионныҥ трибуназыныҥ чике ортозында бар. Керек дезе, Горно-Алтайск каланыҥ кебеделине де јеткен… Бу мындый «дизайнерлерди» балдардыҥ чӱмдемел сургалына экелип, баштапкы класска отургызар кӱӱниҥ келер!

Качан јурукчы-дизайнер ижинде тузаланарга алтай кулјаны алган кийнинде, озо ло баштап бойына оныҥ байлу, јажытту учурын јартап, оҥдоп аларга керектӱ бичиктерди кычырар, шиҥжӱлеер эмезе ченемелдӱ устарла јӧптӧжип, олордыҥ сӧзин, шӱӱлтезин угар керек. Ижин текши кӧргӱзӱге чыгарардаҥ озо лапту јазап шиҥдеп-ширтеп кӧргӧни тузалу болор. Алтай кулјаны канайда јурап салган, ол бисти анайда ла корулаар. Јастыралу болзо, оныҥ албатызын корулаар аргазы јок болор.

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларыла шак бу ӧзӧкти кӱйбӱреткен санааларымла ӱлежер деп санандым. Бойыныҥ тӧрӧл культуразы учун јӱреги оорып јӱрген улус бар эмей… Бодолында, алтай тил ле јураарыныҥ культуразы бой-бойыла колболу эмес пе? Тилиҥди билзеҥ, санаттыҥ, культураныҥ да тилин билип, баалап јӱрериҥ ине Балдар бойыныҥ тӧрӧл тилин билбей, оҥдобой, куучындабай турганын кӧрӱп, олор јураарыныҥ (изобразительный) культуразын оҥдоор бо деген сурак чыгат.

Кулја-чертик керегинде јетирӱни, билгирди тегинге ле јурук деп кӧрӧриҥ. Је бу ла билгир, оҥдомол, кулја-чертик — кажы ла калыктыҥ эрјинеге бодолду коручылы-темдеги деп айдарга јараар. Канча чактар туркунына јылыйбай келген графикалык темдек-коручыл кажы ла албатыда бар. Кажызына ла бойындыйы јуук ла кару, таныш, ол оныҥ ийдезин, ӧзӧк кемин, угы-тӧзин керелеп кӧргӱзет. Эмезе кулјада, чертикте калык бойы, оныҥ кылык-јаҥы салылган деп айдарга јараар.

Шак оныҥ учун баланы оогоштоҥ ала тилине ӱредериле коштой бу билгирди, јаҥжыккан јаҥжыгуларды, чӱм-јаҥды јартаар, айдар керек. Мынайып тилди ле чӱм-јаҥды теҥ-тай апарза, айса болзо, айалга оҥдолор. Бӱгӱнги кӱч ӧйдӧ бу эҥ ле каруулу, курч сурак болуп артат.

Амыр УКАЧИН,
Россияныҥ нерелӱ јурукчызы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина