Алтайдын Чолмоны

«Ӧткӧн јӱрӱмимде индеец болгом…»

26.04.2024

Јердиҥ ӱстинде кандый ла улус бар. Шабалин аймактыҥ Камлак јуртынаҥ Ботанический садтӧӧн ууланган јолло барзаар, сол јанында бийик агаштардыҥ ортозында чеденниҥ ичинде тоолу туралар, индеецтердиҥ вигвамына тӱҥей тудум турар. Бу јерде бойын индеец деп чотоп турган Сергей РОЖКОВ деген кижи јуртайт.

Ол бойы Вологодский областьта чыккан эмтир. Јӱрӱминиҥ кӧп сабазы Тӱндӱкте, Сибирьде ӧткӧн. Тӧрӧӧн-туугандары артпаган. Школдыҥ кийнинеҥ техникумды ӱренип божодоло, Заполярьеде иштеген. Туулу Алтайга 1990-чы јылдарда, качан ороондо јайрадылыш-неме болуп турган ӧйлӧрдӧ келген. «Бери келгенимнеҥ 33 јыл ӧдӧ берген эмтир» — деп, ол айдат. Мында башка-башка иш бӱдӱрген.

Сергей Васильевичтиҥ айтканыла, ого оору-јоболду улус келип турган. Оогошто адазы оны «малохольный» деп айдатан. Не дезе, ол бойына кураа балдардаҥ аҥыланатан. Јааназы улус эмдеген. Рожков бойын ӧткӧн јӱрӱминде индеец болгон деп айдат. Не дезе, ого бастыра јӱрӱмине индеецтер, олордыҥ ортозында јӱргени тӱжелет.

— Кайда да 1970-чи јылдарда индеецтер керегинде кинолор кӧргӱзип баштагандар. Олорды кӧргӧн кийнинеҥ, меге ӧткӧн јӱрӱмимниҥ элестери тӱжелип турганын јарт оҥдогом — деп, ол айдат. Сергей Васильевич Туулу Алтайга баштапкы катап 1990 јылда келген. Оноҥ Тӱндӱкке кайра барала, кышты ӧткӱрип, јаскыда бери једип келген.

«Нениҥ учун Алтай?» деп сураарымда, «Алтайдаҥ озо кӧп ӧскӧ јерлерде болгом. Кайда ла јер кандый да тапчы деп билдирген. Мен бойымныҥ колымла маала ажын ӧскӱрерге кӱӱнзегем. Запольярьеде ондый арга чек јок».

— Бери келгенимниҥ экинчи шылтагы — ол кандый да журналдаҥ Туулу Алтайда Кӧк-Кайада индеецтердиҥ общиназы бар деп кычыргам. Бери келеримде, ол община јайрадыларга једип калган эмтир. 1991 јылда Камлак јурттаҥ ыраак эмес бу јерге келип, јаан эмес тура тудуп алгам. Кӧк-Кайада болгон общинаныҥ туразын садып алала, бери экелип алгам. Онойып ла мында артып калгам — деп куучындады.

Эмди ол амыралтада. Кезикте ого улус эмденерге келип турган. «Эм ӧлӧҥдӧрим, тӱҥӱрим бар» деп айдат. Индеецтердеҥ кӧп немеге ӱренгем дийт. Алдында јылдарда Американыҥ индеецтери бери келип турганын куучындады. Олорго јолугып, кӧп куучындашкан эмтир. Кийнинеҥ, интернет табылган соҥында, скайп ажыра колбулар туткан.
«Ӧскӧ ороондордыҥ тилдерин билерер бе?» деген сурагыма «лакотский тилди билерим. Бу тилле Тӱштӱк ле Тӱндӱк Дакотада јадып турган индеецтерле куучындашкам» дийт. Ондо алтай тилге тӱҥей сӧстӧр дӧ бар эмтир. Качан да, байла, тӱрк тилдеҥ айрылып барган болор деди. Темдектезе, алтайлап «эне» болзо, олордо — ина, алтайлап — ада, олордо — атэ.

— Айдарда, индеецтер качан да бистеҥ барган?

— Кыйалтазы јоктоҥ мынаҥ барган. Каракол ӧзӧктӧ турбазалардыҥ бирӱзине улус апарып јӱргем. Ол тушта бу турбазада брошюрка-бичик кӧргӧм. Ол бичикте Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан јерлештерге учурлай кереести тудар тушта тӧҥ јерди казарда, беш кижиниҥ сӧӧги табылган деп бичилген. Ол табынты корумдарда казынтылардаҥ аҥыланган. Ондо межик эмес, таш плиталар салынган. Ол таш плиталарда ташты ойып туруп јураган ла будукла јураган јуруктар болгон. Анда јуралган улустыҥ сомдоры «кӱн башту кудайлар» деп адалган. Мен олорды кӧрӱп, индеецтер деп билип ийгем. Нениҥ учун кӱн башту дезе, олор канаттарлу (перолу) болгон. Казынтыдаҥ табылган улусты кызыл охрала бӱркегени јарталган. Ондый сӧӧктӧр Якутияда, Чукоткада, Аляскада, Калифорнияга јетире база табылган эди. Кызыл охра индеецтерде агару ӧҥ деп чотолгон.

Кийнинде јылдарда ӧткӱрилген генетический анализтиҥ турулталарыла Сибирьдиҥ албатылары ла индеецтер бой-бойына јуук болгоны јарталган. Оныҥ учун индеецтер мынаҥ барган деп бир де алаҥзыш јогынаҥ айдар арга бар. Алтайда кайа-таштарда табылып турган јуруктар база оны керелейт. Ол тушта кӱн-ай јымжак, јылу болгон ошкош. Не дезе, јуруктарда јуралган улустыҥ бастыразы ла јодолорында таҥышкактарлу, баштарында канаттарлу, кийген кийими де ас. Оныҥ учун алтайларды индеецтердиҥ чике тӧрӧӧндӧри деп айдарга јараар — деп, Сергей Рожков куучындады.

Ол бойы маала ажын ӧскӱрет, картошкодоҥ ала сӧӧклӧгӧ јетире бастыразы ла јакшы ӧзӱп турган эмтир. Анайда ок тоолу эчки, такаалар, эки колодо адару тудат. Бир канча јыл кайра суу јаандаарда, огородын алып ийген болтыр. Кийнинеҥ оны јаҥыдаҥ јазаган.

Эки уулы ла эки кызы бар. Бастыразы чыдап, таркай берген. Кем де, кайда да ӱренет, кемизи де иштейт. Је адазына келип баргылайт.

Баштапкы туразын 1991 јылда туткан деп ӧрӧлӧй бичидим. Кийнинеҥ, кызы јуранып баштаарда, ого јадып јуранзын деп эки кат тура тудуп берген. Баштапкы кадында мастерской, экинчи кадында јадар кып. Јердиҥ документ-чаазындарын јазадып алган эмтир. Бир уулы ла келди бир кезек ӧйгӧ Тӱндӱкте јадып иштеген. Эмди уулы ары вахтага барып келет. Келди дезе мында, хаски укту ийттер тудат. Кӱӱнзеген улусты кышкыда ийттерге јеккен чанакла тартат. Чанакты тӧрт ийтке јегеле, једеген эр кижини тартар арга бар. Анайда ок хаски ийттерди кӧрӧргӧ кӱӱнзеген улус келет. Бууныҥ бир учун ийтке буулайла, база бир учыла бойы бууланып, јӱгӱрерге јакшызынып тургандар бар.

— Слердиҥ Алтайга келгенердеҥ бери одус јыл кире ӧй ӧткӧн дедигер. Алдында бери келип турган туристтер ле эмдигилери незиле аҥыланат?

— Јер арыган деп айдар керек. Бир јанынаҥ, улуска туристтердеҥ акча иштеп алар керек болгонын мен оҥдойдым. Је, экинчи јанынаҥ, ӧткӱре кӧп улус келет. Ол ло Кадын сууны алалы. Мен бери келеримде, мында «Юность» ло «Катунь» деген эки ле турбаза болгон, јараттар куру туратан. Амырап келген тоолу улус палаткаларын тургузар, сӱрее-чӧп таштабас, бастыра јуунадып, рюкзактарына салала, кожо апаратан. Эмди дезе чек башка. Јаратка јууктап болбозыҥ, бастыра чедендеп салган. Туристтериҥ дезе токтогон јеринде сӱрее-чӧбин таштап ийген турар. Культура солынып калган. Таныш алтай улусла куучындашкам, олор туристтерди байлу јерлердӧӧн апарбайдыс деп айдат. Онызы јакшы.

— Слерге Алтай — ол?

— Эмди айлым. Мен мындый јерди јаантайын бедирегем. Учы-учында тапкам.

Тӱндӱктеҥ бери келген шылтактардыҥ бирӱзи — анда нефть казып баштаганы. Тундраны ӱреп баштагандар. Бир скважинаны ойгылаар, трубаныҥ диаметри јӱк ле бир канча миллиметр, је айландыра бир квадратный километр кире јер тракторло, ӧскӧ дӧ техникала тепселип калган турар. Оныҥ ӱстине сӱрее-чӧп чачылган јадар. Мен баштап тарый тартышкан болгом, забастовкаларда турушкам. Ондый эрчимдӱ улустаҥ турган группа болгон. Је кайда јаан акча, ондо нени де эдип болбозыҥ. Карын, эмди ненецтерге компенсация-акча тӧлӧлӧт. Сӱрее-чӧпти де таштаары астаган ошкош. Алдында дезе тундрада арткан темир-терс јадар, керек дезе, таштап ийген трактор до турар. Не дезе, ол тракторды ойто тундрадаҥ чыгаратаны јаҥызын садып аларынаҥ баалу болгон. Учы-учында мыныҥ ончозы кӱӱнимге тийген.

Ненецтер нениҥ учун кӱйбӱреп баштаган дезе, ол нефть агатан трубалар казылган траншеяларга салынатан. Је тоҥ јер байа диаметри 1320 мм трубаны чыгара тебетен. Ондый труба ажыра аҥ ӧдӱп болбос. Ненецтер федерал учурлу кандый да бир кӱрди туйуктап та ийген учурал болгон эди. Ол трубалар олордыҥ ада-ӧбӧкӧлӧри тузаланган одорлордо салынган ине. Алдында олор аҥдарын кыш ӧйинде аркаларга, јай ӧйинде талайга јууктай кӧчӱретендер. Трубалар дезе кӧчӱштерге качалаҥын јетиретен. Је эмди кандый да компенсация-акчалар тӧлӧлип турган ошкош.

— Алтайды аҥылу ийделӱ јер деп айдадылар.

— Онызы чын. Картаны алып кӧрзӧ, Алтайдаҥ ала айландыра талайлардыҥ кажызына ла јетире јердиҥ ыраагы тӱҥей. Мен Алтайды бӱткӱлинче агару јер деп бодойдым. Ол ондый ла бойы артып калзын деп, Алтай учун тартыжар керек.

Мениҥ маала ажы отургызып турган огородымды суу аларда, ого ӱзеери јер алар деп Горно-Алтайскта министерстволордыҥ бирӱзине барып јӱргем. Ондо меге «канайып та аларга келишпес» дегендер. Ол тушта очередьте бир ӧгӧӧн отурган. Оныла куучындажа бергенис. Кӧрӧр болзо, ол база Шабалин аймактаҥ, 250 тын соок тумчукту малду кижи эмтир. Байа малын јажын-чакка кабырган јерлерин јасак аайынча јазадып аларга сананган. Келерде, кадастровый ла оноҥ до ӧскӧ чаазындарын белетеп, аукциондо турушсын дегендер. Байа јерлерди аукционго чыгарып ийерде, москвичтер садып алган. Бу ӧгӧӧнгӧ малын бастыра сойорго келишкен. Азыйда чылап, јердиҥ документ-чаазындарын јазатпай, мал-ажын кабырып јӱрерде, кандый да сурактар чыкпаган. Јазадайын ла деерде, јер јок арткан.

Јерлерди эҥ озо мында јадып турган јербойыныҥ улузына бергени чын болор эди. Ол тушта ол ӧгӧӧн меге мынайда айткан: «Сен эмди аларга турган јердиҥ чаазындарын јазадала, аукционго тургузып ийзеҥ, кандый бир аргалу кайракан ол јерди садып алар ла турбаза тудар. Оноҥ кажы ла эҥир јаҥыраган кӱӱ угарыҥ». Карын, меге ол документ-чаазындарды јазадарга келишпей калды.

Јаан компаниялар келип баштаганы чочыдат. Мынаҥ ары чын јер јок артып каларыс. Кезик улус пайга келишкен јерлерин садып турганы ачымчылу. Јерди садала, акчазын тӱрген јип саларын ла кийнинде јер јок артып каларын оҥдоор керек ине.

— Слерге эмденерге улус келип турганын айттыгар. Кемдер келип турганын, канайда эмдеп турганыгарды јартап ийзегер.

— Меге бойыныҥ амадуларын бӱдӱрерге кӱӱнзеген, эмденерге сананган улус келет. Олор мен керегинде бой-бойынаҥ угужат. Кандый ла ооруныҥ шылтагы бар, мен оны чокумдайдым: оору недеҥ улам табылганын…

— Јарт. Бойыгар врачтарга јӱредер бе?

— Јок, менде белимнеҥ ӧскӧ оору јок. Белим де кезикте ле оорый берет. Эмчиликте карточкам да јок. Калганчы катап тиш эмдедип јӱргем. Мен ар-бӱткенди, агаш-ташты кирлебейдим, ӱребейдим. Ондый ок јандыру аладым.

— Кычыраачыларыска нени кӱӱнзеер эдигер?

— Јер јок артып калбаска, эмдигештеҥ сананар керек. Биске јаҥыс ла эди-сӧӧгис керегинде эмес, сӱнебис керегинде сананар керек. Кӧп акча иштеп алала, јакшы јӱрерим, баалу кӧлӱкле маҥтадарым деп эмес. Олорды кожо апарып болбозыҥ ине. Межикте кармандар јок деп тегиндӱ айдылбаган. Бойыҥныҥ кийниҥнеҥ нени артыргызып саларыҥ, ӱребей, јемирбей, чеберлеп — мынызы учурлу.

Кырчын ЯШЕВ куучындашкан
Автордыҥ фотојуругында: Сергей РОЖКОВ