Алтайдын Чолмоны

«Кара-Корум кайдаҥ бӱткен кара албаты билер бе?»

28.07.2020

1980-чи јылдарга чыгара, јарым чактаҥ ажыра ӧйгӧ, «Кара-Корум» алтай албатыда айдарга да коркымчылу, тудуулу сӧс болгон. Алтай бичиичи Павел Александрович Чагат-Строевтиҥ 1927 јылда таҥынаҥ бичик болуп чыккан «Кара-Корым» деген туујызы «Кара-Корым кайдаҥ бӱткен/ Кара албаты билер бе? Кара канын неге тӧккӧн / Кайран јондор билер бе?» деген јолдыктарла башталат.

Тӧс Азияныҥ Каракорум деген туу-сындарыныҥ јуугында тӧзӧлгӧн, Чингисханныҥ каандыгыныҥ тӧс турлу-калазы болгон Каракорум деген јебрен каланы  ЮНЕСКО 2004 јылда «Кижиликтиҥ энчизи» деп тооломына кийдирген. Каракорумныҥ тӧзӧлгӧниниҥ 800 јылдыгын Монголия быјыл бийик кеминде темдектеерге белетенген.  Је коронавирустыҥ југуш оорузы телекейде јайылганы бу амадуларды буудактаган.

«Корум»деген сӧсти алтай улуска јартабаза да јарт — кырдаҥ кӧчкӧлӧнип тӱшкен таштар. Алтайда озогы улустыҥ корумдап јууган мӧҥкӱлерин, текшилей јарт «курган» деген тӱрк сӧсти ӧскӧлӧп лӧ јеерип, «корум»  деп адаары бисте јаҥжыккан (Пазырыктыҥ, Башадардыҥ корумдары деп айдадыс). Кара калыкла текши тӱҥей сӧстӧристи таныбай, ӧскӧлӧп јӱргенис база бир, ӧскӧ куучын болгой.

Каракорум — Јер-телекейдиҥ эҥ јаан туу-сындарыныҥ бирӱзи, ол Гималайлардыҥ кийнинде экинчи јерде туруп јат. Таджикистанныҥ, Китайдыҥ, Пакистанныҥ, Афганистанныҥ ла Индияныҥ гран-кыйулары бу тууларда биригет. Озогы европей јорыкчылар оны Музтаг (Тошту туу) деп адаганы учурайт: Каракорумныҥ сегис мӧҥкӱзиниҥ бийиги 7500 метрдеҥ ажыра, ол тоодо тӧрт мӧҥкӱ  8000 метрдеҥ бийик.

Каракорум деген јебрен кала керегинде айдар болзо, ол бодоштыра 1220 јылда тӧзӧлгӧн. Баштап мында, Орхон сууныҥ оҥ јарадында, Чингисханныҥ  јаантайынгы турлузы болгон. Озодо бу јерлерде хунну, тӱрк, найман, кереит кӧчкӱн ук-калыктар кӧчӱп јатканын тӱӱкичилер бичийт.

Монгол каандыктыҥ тӧс јери болуп, Каракорум Чингисханныҥ  уулы Угэдэй каан болуп турарда јаранып чыккан. Бу кала керегинде эҥ эрте јетирӱлер кыдат летопись-бичимелдерде, европей јорыкчылар Плано Карпининиҥ, Марко Полоныҥ ла Гильом де Рубруктыҥ јорык бичимелдеринде артып, бистиҥ ӧйгӧ јеткен. Сӧс келижерде, Карпининиҥ ле Рубруктыҥ Каракорум јаар јол-јорыгы керегинде Алма-Атада кепке базып чыгарган бичикти, 1990-чы јылдардыҥ учы киреде ошкош, Тамара Николаевна Мендошева экелген эди. Оноҥ бир кичинек ӱзӱкти кӧчӱрип, «Алтайдыҥ Чолмонына» јарлаганыс санаама кирет. Ол тушта Тӧс Азияныҥ јебрен кӧчкӱндериниҥ јадын-јӱрӱминиҥ, анчада ла кылык-јаҥыныҥ кезик темдектерин бойыста таныганыс биске кайкамчылу болгон.

Плано Карпини 1246 јылда  Чингисханныҥ уулы Батыйла Сарайда туштажып, оноҥ ары Каракорумга јетире јорыктаган ла 1247 јылда Римге јанып келген. Рубрук 1253-1255 јылдарда Каракорумга јетире јӱрген. 1240-чи јылдарда Чингисханныҥ черӱлери Европаны јуулап баштап ийген ӧй. Римниҥ папазы ла Францияныҥ короли Людовик IХ ӧрӧ адалган монахтарды кайу эдип ле монголдорло эртеледе колбу тургузар јакылталу аткарган болгон. Је јорыкчылар Чингисханныҥ кийнинде ширееге отурган Гуюк ла Мункэ каандарла јолыккан да болзо, амадузы бӱтпеген деп айдар керек.

Каракорум ол ӧйлӧрдӧ јебрен монгол империяныҥ тӧс калазы болгон. Бого јуулап алган ыраак ла јуук ороондордыҥ бий-каандары ла элчилери келип турган, каанныҥ ширеезине кем отурары, кандый јерлерди јуулап барары ла оноҥ дӧ ӧскӧ јаан учурлу сурактар мында шӱӱжилген.

Ол ӧйдӧги европей калалардаҥ Кара-Корум чик јок јараш ла бай кала болгоны бичик јетирӱлерде арткан. Јуулаган, олјологон ороондордоҥ экелген устардыҥ, кандый ла талалардаҥ келген садучылардыҥ ла элчилердиҥ  јаткан ла иштеген јери калада башка болгон. Каанныҥ кумактаҥ ла той балкаштаҥ туткан, кызыл јабынтылу ӧргӧӧзи колло казып кӧдӱрген тӧҥниҥ бажында турган. Оныҥ эжик јанындагы «Мӧҥӱн фонтанды» јорыкчылар кайкап кӧрӧтӧн. Олордыҥ бичигениле, мӧҥӱннеҥ эткен агаштыҥ тӧзинде мӧҥӱндеген тӧрт кара-кула отурган, олордыҥ оозынаҥ чыккан трубалардаҥ беениҥ сӱди аккан. Агаштыҥ тӧзинеҥ тӧрт трубала кӧдӱрилген суузындар алтындап эткен јыландардыҥ оозына кийдире агып, оноҥ куйруктарынаҥ чыгып турган. Бир трубала кымыс, экинчизиле кызыл аракы, ӱчинчизиле мӧттӱ суузын ла тӧртинчизиле ристеҥ эткен сыра аккан. Агаштыҥ бажында ӱрер труба тудунган мӧҥӱн ангелдиҥ сӱри турган. Агаштыҥ тӧзинде јазалган јажытту јерде отурган кижи кандый суузын керек болгонын уккан ла тарый трубага ӱргенде, керектӱзи јыланныҥ оозынаҥ агып келетен. Тууразынаҥ кӧргӧн улус суузын ангел трубага ӱрерде агып јат деп бодойтон. Мындый кӧрӱ јылында эки катап, јаскы ла кӱски јаан байрамда кӧргӱзилетен. Бу кайкамчылу јазалды олјодо јӱрген Гийом Буше деген француз ус кижи јазаган.

Башка-башка тергеелердеҥ ле калалардаҥ Кара-Корум јаар јолдор салылган болгон. Онойдо, јӱк ле Кара-Корум—Пекин деген јолдо кажы ла 30-40 беристе јердиҥ бажында почтаныҥ 40 кире станциялары турган. Јуулап алган ороондордыҥ ал камык јӧӧжӧзи каандыктыҥ тӧс калазына келетен. Онойдо, бир ле учуралда сыйга 30 муҥ экче мӧҥӱн берилгени летописьтерде учурайт. Орто чактарда јаткан јарлу билимчи ле шиҥжӱчи Рашид-ад-Динниҥ бичигениле, Кара-Корумга кыдат јанынаҥ бир неделеге аш-курсак, суузындар ла ӧскӧ дӧ не-неме коштогон 500  абра  келип турган.  Чжан Дэ-хуэй деген кыдат јорыкчы Кара-Корумда јер ижиле иштеген улус кӧп болгонын темдектеп, «эбире јалаҥдар сууӧткӱштерле сугарылганын, маалаларды кӧргӧнин» бичиген.

Каланыҥ тӧс јеринде таш туралар турган, олордыҥ полын, јадатан јерлерди ыш ӧткӧн трубаларла јылытканы керегинде јетирӱлер бар. Европей јорыкчыларды анчада ла кайкатканы — мында јаҥыс та јӱзӱн укту улус эмес, је башка-башка мӱргӱӱлдердиҥ туралары бар болгоны. Олор буддисттердиҥ ӧргӧӧзин, мусульмандардыҥ эки мечеть байзыҥын, христиандардыҥ (несториандардыҥ) церквезин кӧргӧнин јетиредилер.

Кара-Корум турган јерде ӧткӱрген казынты иштерде археологтор темирдеҥ, той балкаштаҥ, агаштаҥ, сӧӧктӧҥ, шилдеҥ, шаајыҥнаҥ эткен сӱрекей кӧп эдимдердиҥ сыныктарын, олорды эткен јерлерди, акчаларды, бичиктӱ эдимдерди ле кӧп ӧскӧзин де табадылар.

***

Кара-Корумныҥ ӧзӱмдӱ ӧйи 50 ле јыл улалган. Оноҥ Чингисханныҥ бала-барказы јадатан тӧс калаларын јуулап-ээлеп алган јерлеринде тӧзӧп баштаган. Кыдаттыҥ тӱндӱк јерлерин Чингисхан јуулап аларда, бу керекти оныҥ баркалары улалткан. Улу каан болуп тудулган Хубилай каандыктыҥ тӧс калазын эмдиги Пекинниҥ јеринде тӧзӧгӧн. Чингисханныҥ уулыныҥ уулы Хубилай тӧзӧгӧн Юань династия Китайда 98 јылга каандык ширееде отурган. Кара-Корум каланыҥ  баштапкы ады Ордубалык, Пекинниҥ —  Ханбалык (каанныҥ јаткан јери) болгоны солун. Бир ӧйдӧ јарлу археолог, тӱӱкичи  Л. Г. Кызласов  хакас јеринде јебрен калалардыҥ ордын таап, мындый калалар Алтайда база болор керек деп бичиген эди. Мыны сананза, Чуйдыҥ јолыныҥ јанындагы Јербалык деген јер база озодо кала болгон болордоҥ айабас. Бистиҥ карган адабыс Эмил Кӱрдеевич Кыдыев Оҥдой аймактыҥ Короты јуртын ӧдӧ берзе, кӱрдиҥ сол јанында јалаҥ јердиҥ озогы ады Сӧӧктӱбалык деп куучындап туратан.

Монгол каандыктыҥ тӧс калазы Пекинге кӧчӧрдӧ, Кара-Корум 150 јылга чыгара эл-јон јаткан јака јер боло берген. Башкартуга кыдаттардыҥ Мин династиязы отурып, монголдорды сӱрерде, Кара-Корум 20 јыл кире ӧйгӧ чингизидтердиҥ тӧс калазы болгон.  Оноҥ миндердиҥ черӱзи келип, 1388 јылда Кара-Корумды бӱткӱлинче оодып бускан.

Бу јерде улус ойто јадары ХVI чакта, Бату-Мункэ Даян хан оны јадатан тӧс јери эдерде башталган. Је чингизидтер ле ойроттор ортодо јуу-согуштарда Кара-Корум бирӱзинеҥ экинчизине канча катап кӧчӱп, кунурап, јоголорго јеткен.

Је 1585 јылда калкалардыҥ Абатай-Тушэту кааны 3-чи Далай-ламаныҥ јакыганыла буддисттердиҥ Тӱндӱк Монголияда баштапкы мӱргӱӱл байзыҥын Кара-Корумныҥ јеринде  тудуп баштаган. Ол иштеер устар экелип, јаҥы тудумдарды тударында озогы каланыҥ таштарын тузаланып, эски тудумдарды орныктырган. Эрдэнэ-Дзу деген бу монастырь табынча Калканыҥ мӱргӱӱл, политикалык ла экономикалык эҥ јаан тӧс јерлериниҥ бирӱзи боло берген.

***

Эрте чакта итальян монахтардыҥ кӧргӧн чӧрчӧк кептӱ Кара-Корум каланыҥ турган јерин табып, оны билимге ачкан кижи јарлу билимчи ле јондык ишчи Николай Михайлович Ядринцев болгонын айдар керек.  Орус Географиялык обществоныҥ (РГО) Кӱнбадыш-Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ 1889 јылда Монголия јаар тӧзӧп ӧткӱрген јорыгы Тӧс Азияны шиҥдеген јол-јорыктардыҥ тӱӱкизине эҥ кымакай, ӧйиле эҥ кыска ла турултазы сӱрекей бийик јол-јорык болуп кирген.

Беш кижи (Н. М. Ядринцевле кожо бу јорыкта бурят јурукчы С. А Пирожков, топограф П. П. Смысловский болгон) Кяхтадыҥ ала Орхон сууныҥ бажына јетире ле ойто јанар 1,5 муҥ километр јолды аттарлу 50 кӱнге ӧдӱп чыккан. Јорыкка чыгарган 1 муҥ салковойдоҥ  400-зин РГО берген, 200 салковойды С. А. Пирожков ло 400-ти Н. М Ядринцев бойыныҥ акчазынаҥ кошкон. Ядринцев 10 ат ла эки абра тапкан. Олордо јол баштаачы кижи де јок болгон.

Кара-Корумды бедиреп табар ченелтелер мынаҥ да озо јаҥыс катап эмес эдилген. Ядринцевтиҥ нӧкӧри,  РГО-ныҥ Кӱнбадыш Сибирьде бӧлӱгиниҥ керектерин башкарган Григорий Николаевич Потанин 1876-1886 јылдарда  Кӱнчыгыш, Тӱндӱк ле Тӧс Монголия јаар ӱч јаан јол-јорык ӧткӱрген. Је Кара-Корумды табар ырыс олорго келишпеген. (Бу эки кижиниҥ ады-јолын, Алтайыска эткен тузазын кычыраачылар јакшы билер).

Николай Ядринцев јорыкчы, кылык-јаҥыла романтик кижи болгон. Ол Кара-Корумла јилбиркеп, оны табарга амадап јӱрген. Экспедиция таныш эмес телкем јерлерде азып-тоспой, саанаган јерине чике чыгап келгенинде Г. Н. Потанинниҥ, ӧскӧ дӧ јорыкчылардыҥ мынаҥ озо эткен ижиниҥ ӱлӱӱзи јаан деп чотойдылар.

Ядринцев тыҥ оорый берген ӧйдӧ олор Тола (Тула) деген сууныҥ јанында бузулган тураларга ла монастырьларга  туштаган. Оноҥ ары јолдо јабыс таш чеден учураган. Бузулып калган тураныҥ иргеезинде бастыра јандарын јондоп тӱзедип салган узуны 3,5 метр ле тууразы 1,5 метр мрамор таш јаткан. Бу ташта јуралган улуу деген куулгазын аҥныҥ терезиндеги јурук-темдектер Сибирьде, Минусинск каланыҥ јуугында туштаган јуруктарга тӱҥей болгон.

Бу ла јерде јорыкчылар мрамордоҥ эткен баштары јок улустыҥ сӱрлерин тапкандар. Олордыҥ кийими јебрен тӱрктердиҥ кийимине тӱҥей болгон. Эмеш ыраада таштаҥ эткен сӱрлер турган, 10-12 метрдиҥ бажынаҥ тургузылган бу сӱрлердиҥ тоозы 300-теҥ ажыра болгон. Амадаган Кара-Корум кала мынайда табылган.

«Ядринцевтиҥ табынтыларында эҥ учурлузы — кыдат иероглифтерле коштой минусинсктегизине тӱҥей руникалык темдектер јуралган таш таблицалар эки тилле бичилгенинде. Бу эки тилле бичилген бир текст деген бодоштыру минусинсктеги бичимелдерди кычырар ижемји берет» — деп, 1890 јылда Г. Н. Потанин бичиген.

1696-1722 јылдарда Енисей сууныҥ јанында табылган орхон-енисей бичимелдер — Орто чактардыҥ башталарында кӧп тӱрк калыктар тузаланган руникалык орхон бичик болгон. Каракорумныҥ стелаларында бичиктерди кычырганы кӧп ук-калыктарды ла албатыларды тӱӱкиниҥ телкемине чыгарар арга берген, мынаҥ озо тӱӱкичилер олорды јӱк окылу кыдат хроникалардыҥ кыска јетирӱлеринде кӧрӧтӧн.

1948-1949 јылдарда Кара-Корум турган јерде совет-монгол экспедиция иштеп, Угэдей каанныҥ ӧргӧӧзиниҥ јерин таап, ӧскӧ дӧ ачылталар эткен. Бу иш учун казынты иштерди башкарган С, В. Киселев СССР-дыҥ Государстволык сыйыла кайралдаткан ла СССР-дыҥ Билимдер академиязыныҥ член-корреспондентине тудулган.

Тургуза ӧйдӧ Кара-Корум турган јерле коштой Увурхангай аймактыҥ  Хархорин деген калазы турат. Оныҥ эл-јоныныҥ тоозы 10 муҥ кире кижи, иштеген тӧс ижи — туризм ле јурт ээлем.

2004 јылда Монголияныҥ премьер-министри болгон Элбегдорж Кара-Корумныҥ 800 јылдыгына каланы јаҥырта тудар баштаҥкай эткен. Је бу амадулар јӱрӱм алынбаган.

2009 јылда монгол башкаруныҥ јуунында «Хархорин» деген музей тӧзӧӧр јӧп јарадылган. Бу ӱлекерди јӧмӧп, Япония 5 млн доллар (США-ныҥ) јандырбас акча берген. Тудум иштерди «Коноике» деген јопон компания бӱдӱрген. Музей 2011 јылдаҥ бери иштеп јат.

2014 јылда буддизмниҥ Кара-Корумдагы монастырьларын орныктыра јазаар ла кӧрӱниҥ јерин тӧзӧӧр иштер темдектелген. Бу ӱлекер 2015 јылда бӱткен ле Эрдэнэ-Дзу монастырь болгон јерде  ачык теҥериниҥ алдында иштеер музей ачылган.

***

«Айлу-кӱндӱ Алтайда

Айдып болбос чак тӱшкен;

Кӧрӱмјилӱ јараш Алтайда

Кӧрӱп болбос јуу болгон…

Јаҥыс јылга јетпеген,

Јаан ӧзӧктӧр ээн калган;

Кӧрӧр-угар болбогон,

Кӧӧркий јондор кырылган…

Калчак деген каан турган,

Кара-Корым уезд болгон;

Каруулу байлар сӱӱнген,

Кара албаты кайкаган.

Кара-Корым деген уезд

Кара јыланныҥ уезди болды,

Кара јаман сагыштулар јуулды,

Кара башка јеткер тапты…»

Орооныста каан јаҥы аҥтарылып, Туулу Алтайдыҥ јоны  «автономия» тӧзӧӧр ченежӱлер эткен, тергеебисте граждан јуу јалбыраган ӧйди Павел Чагат-Строев «Кара-Корым» туујызында мынайда бичиген. 1927 јылда бичилген бу туујы алтай совет литератураныҥ тӱӱкизинде таҥынаҥ бичик болуп чыккан баштапкы чӱмдемел болгонын айдар керек. М. В. Чевалковтыҥ адын аданган республикан библиотекада бу бичик јок, 1933 јылда Новосибирскте  чыкканы бар. «Ойрот тилле» деп темдектелген, јаҥалиф таныктарла бичилген бу чӱмдемелди эмдиги улуска кычырарга чала кӱч. Је Алтайда болгон керектерди изӱ тарый бичигениле, ӧткӧн тартыжулардыҥ эмдиге сезилген кызу тыныжыла, чӱмдемел узыла  туујы кычыраачыларыска јилбилӱ болор деп бодойдым.

«Кара-Корым» тӧзӧлгӧн ӧйдӧҥ ала кийнинде канча јылдарга чыгара, чын, камык улустыҥ тынын апарып, катуныҥ эжигин ачтырып, шыра-тӱбекке кийдирген ле ӧзӧр јолын туйуктаган. Эмдиги 80 јаштаҥ ашкан улус ол канду керектер болуп турарда, јаш балдар болгон, Кара-Корум керегинде олор билбес болгонына кайкаар неме јок: јаан улус коркып-чочып, неме айтпайтан, бичиктерде бу керегинде бичилбейтен.

Туујыда Аргымай ла Манјы Кульджиндер, Кыйтык Елбадин, Борисов, Тобоков, Сатунин, Долгих ле оноҥ до ӧскӧ улус адалат. Туулу Алтайды Бийсктиҥ башкартузынаҥ чыгарып, таҥынаҥ башкарынып јадар тергее эдери учун тартышкан ончого јуук улус кийнинде политикалык кысташтарга кирип ӧлтӱрткенин, тӱрмелеткенин, айдатканын билерис. Чагат-Строев чындык большевик, ВЦИК-тиҥ (Всероссийский Центральный Исполнительный Комитет) Горно-Алтайский автоном областьтаҥ тудулган турчызы, 1934 јылдаҥ ала СССР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, јарлу бичиичи ле журналист те болгон болзо, катуныҥ јолын база кыйып болбогон. 1937 јылда актуга буруладып, ол Иркутский областьтыҥ Тайшет калазы јаар аткарылган, 1938 јылда та аттыртып, та оору-кыйыннаҥ корогон.

Бодогондо, ӧткӧн чактыҥ башталарында Алтайда кӧҥжӱп чыккан буркан мӱргӱӱл јаҥныҥ кыймыгызу, Туулу Алтайдыҥ ӧс калыгыныҥ баштапкы автономияларыныҥ адына «Каракорум» ла «Ойрот»  деген сӧстӧр киргени бир тизӱде болгон керектер. Ээчий келген ӱйелер бу керектерди билбезин, эземинде де јок болзын деген иш ӧткӧни эмди база јарт. Бу керектер керегинде бис јӱк 1990-чы јылдарда, ороондо јаҥырта тӧзӧш башталарда, угуп-билип баштаганыс.

Алтайлардыҥ 1904 јылда Кан аймактыҥ Тӧрӧм ӧзӧгинде ӧткӧн мӱргӱӱлин тоскырганы ороон кеминде тал-табышту керек болгон. Оны шиҥдеген билимчилер мӱргӱӱл кыймыгу национальный-јайымданар тӧзӧлгӧлӱ болгонын темдектеген. Туулу Алтай орус каанныҥ улус кӧчӱрип јаттыргыспас јери болгон бӧк чечилерде, туура јерлердеҥ келгендер јербойыныҥ улузын кыстап, јерин блаап, бойлорын албанла крестке тӱжӱрер керектер кӧптӧгӧн. Кобы-јиктер сайын чачылган, угы-тӧзиле, јаҥдаган чӱм-јаҥыла аҥыланган алтайларды јаҥы јарлаган мӱргӱӱл јаҥ — бурханизм бириктирип, удурлажуга кӧдӱрген. Тӧрӧмдӧ ӧткӧн керектер мылтык-јепсел јок, амыр-энчӱ мӱргӱӱл болгоны ол ӧйлӧрдиҥ јетирӱлеринде темдектелген.

Кӱнчыгыштыҥ ишкӱчиле јаткандарыныҥ И. В. Сталинниҥ адыла адалган университединиҥ профессоры болгон Л. П. Мамет 1928 јылда практика ӧткӧн студенттерле Туулу Алтайга келип, бурханизм ле мында ӧткӧн граждан јуу керегинде јетирӱлер јууган. Бу иштиҥ  турулталарыла ол 1930 јылда «Ойротия» деген бичик чыгарган. Оны ээчий 1931 јылда ВКПб)-ныҥ Ойрот автоном областьтагы обкомыныҥ  1-кы качызы П. Я.  Гордиенко областьтыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 10 јылдыгына база «Ойротия» деген бичик чыгарат. Бу эки бичикти тӱҥдештирип кычырганы солун. Маметтиҥ бичиги јанынаҥ критика јаан болгон. Мыныҥ кийнинде ол башка-башка јерлерде билим ижин улалткан ла СССР-дыҥ Билим академиязыныҥ Казахстандагы бӧлӱгинде иштеп тура, 1938 јылда арестовать эттирткен  ле катуныҥ јеринде корогон.  П. Я. Гордиенконы 1938 јылда тӱрмелеген ле 1938 јылда Новосибирскте адып ӧлтӱргендер. Ленинградтыҥ билимчизи А. Г. Данилинниҥ 1930-чы јылдарда Туулу Алтайда бурканчылардыҥ кыймыгузын шиҥдеп белетеген  ле Новосибирскте 1937 јылда кепке базарга терип салган бичиги онойдо ло чыкпаган. Оны јӱк 1993 јылда «Ак Чечек» бичик чыгару кепке баскан.

***

ХIХ чактыҥ учында—ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда «автономия» учун тартыжу керегинде кыскарта айдар болзо:

1917 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-6 кӱндеринде Бийскте Алтайдыҥ ӧс калыктар јаткан волостьторыныҥ чыгартулу улузыныҥ јууны ӧткӧн. Ондо Туулу Алтай Бийсктеги уездтеҥ айрылып, таҥынаҥ башкарынып јадар тергее болоры јарлалган ла башкарту јаҥ — Алтай Туулык  Дума (Алтайская Горная Дума) тудулган. Јаш Тураныҥ башкартузы Туулык Думаны јаратпаган.

1918 јылдыҥ кочкор айыныҥ 6-12 кӱндеринде инородческий ле крестьян  депутаттардыҥ Улалуда ӧткӧн тӧзӧӧчи съезди Бийский уездтеҥ айрылып, Алтайский губернияга кирген Каракорум-Алтайский округ тӧзӧӧрин јӧптӧгӧн.

1919 јылда Каракорум-Алтай башкартуныҥ ижи токтодылган. Каракорум уезд Бийсктеги уездтиҥ революционный комитединиҥ башкартузына табыштырылган.

1920 јылдыҥ кандык айыныҥ 13-чи кӱнинде Каракорум уезд Горно-Алтайский деп кубулта адалган.

1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде ВЦИК-тиҥ «Ойрот албатыныҥ автоном облазын тӧзӧӧри керегинде» декреди чыккан.

Эмдиги ӧйдиҥ тӱӱкичилерине Алтайда ӧткӧн граждан јууны лаптап шиҥдеер јаан иш турат. Бу аайынча бар билим шиҥжӱлердиҥ кӧп сабазы совет ӧйдӧ бичилген ле коммунист кӧрӱмле шиҥилген.

Граждан јууныҥ ӧйинде кӧп алтайлар Алтай Туземный Дивизионго кирип, кызыл черӱчилдерле кӱӱн-кайрал јоктоҥ тартышканын билерис. Бу дивизионды Каркорумныҥ башкартузына кирген совет јаҥга удурлашкан офицерлер тӧзӧгӧн болгон.  Граждан јууныҥ канду изи анчада ла Чамал ла Кӧксуу-Оозы аймактарда, Кадын, Беш ле Аркыт суулардыҥ ӧзӧктӧриндеги јерлерде јаан болгон.

Чагат-Строев туујызында алтай улус керегинде: «Аптап јакшы сӧстӧр айтса, алтай кижи балага тӱҥей, эптеп јакшы меке салза, эки јашту балага тӱҥей» деп бичигени бар. Каракорумныҥ башкартузыныҥ председатели. Г. И. Гуркин керегинде Колчактыҥ башкарузыныҥ уездтеги комиссары  И. Батуринниҥ: «…јымжак кылыкту, сӱрекей бӱдӱҥкей кижи. Кем-кем «мен Алтайды сӱӱп тургам» деп айткан ла болзо, ол кижини билбей де јадып ого бӱдер» — деп айтканы бичиктерде арткан. Гуркинниҥ бойыныҥ политикалык кӧрӱми тӧзӧлӧринде, Туулу Алтайдыҥ автономиязын тӧзӧӧр иштерде  Сибирьдиҥ областниктериниҥ, ол тоодо Г. Н. Потанинниҥ камааны јаан болгон. Алтайлардыҥ баштапкы курултайында Алтай Туулык Думаныҥ кӱндӱлӱ турчызына Потанинди тутканын да ајаруга алза. Је кийнинде «Алтайдыҥ атаанын аларга турган» улустыҥ тоозы кӧптӧгӧн лӧ кажызы ла Каракорумныҥ башкартузын, Туулу Алтайдыҥ јонын бойыныҥ јанына јайа тартарга умзанган. «…албан калан тӧлӧбӧзигер,/закон бойыгарда болор,/ тӱгенбес курсакту јадарыгар,/Алтайда кезӱ (јердиҥ) јок болор,/ак малыгар јайым јӱрер» деген кычыруларга  алтай улус бӱткенин Чагат-Строев бичийт.

Бийсктиҥ ле Алтай губернияныҥ јамылулары Туулу Алтайдыҥ автономиязын јаратпай, болдырбай турарда, јербойыныҥ јоны мыны большевиктер, кызылдар јаратпай турган деп сананып, «бис слер учун туруп јадыс» дегендердиҥ јанына јайылганы јарт. Бичикчи ле сагышту да камык улус революцияныҥ теерменинде талкандалып јадарда, ороонныҥ јаказында јаткан, кӧп нургуны бичик билбес, болуп турган керектерди оҥдобой турган јонноҥ нени сураар…

1921 јылдыҥ сыгын айында «Ойрот Республиканы тӧзӧӧри керегинде» сурак  ороонныҥ Национальностьтордыҥ керектери аайынча албаты комиссариадыныҥ јуунында кӧрӱлген. Алтайдагы национальный комитеттиҥ јааны Сары-Сэп Конзычаков бу јуунда эткен јетирӱзинде Горно-Алтайский, Бийский, Кузнецкий, Минусинский, Ачинский уездтерди бириктирип, Ойрот Республиканы тӧзӧӧр шӱӱлтезин јербойыныҥ ӧс калыктарыныҥ кеп-куучындарыла, соојындарыла, амадаган амадузыла быжулаган. Алтайлар Орто чактарда болгон Ойрот каандыкты (Джунгарияны) орныктырарга турган деген серемји бу наркомды башкарган Сталинге «политикалык јеткерлӱ»  деп билдирген. Мынайып, 1922 јылда тӧзӧлгӧн Ойрот автоном область Туулу Алтайдыҥ гран-кыйуларында ла јаткан албаты-јонды бириктирген деп, бир ӧйдӧ «Алтайская правда» газет бичиген эди.

***

Озогы «ойрот» ис кайдаҥ ла чыгып келет. Бурканчылар «ак», «сӱт» јаҥын јарлап, бойыныҥ мӱргӱӱл кожоҥдорында озогы Ойрот каандыкты, оныҥ баатырларын мактаганын, Ойрот каан келерин сакыганын бурханизмди шиҥдеген ончо шиҥжӱчилер темдектейт.

Алтайыста Каракорум башкарту тӧзӧлип турарда, съездтиҥ туружаачылары Ойрот Республика тӧзӧӧр шӱӱлте јараткан. Ого баштап Орус ла Монгол Алтайлардыҥ, Урянхайдыҥ (Туваныҥ), Кӱнбадыш Монголияныҥ, Минусинсктиҥ (хакастардыҥ) јерлерин бириктирери шӱӱжилген. Тӧзӧйтӧн Республиканыҥ тӧс калазын Каракорум деп адаары, оны Кадынныҥ оҥ јарадында, Манјӱрек ле  Майма јурттардыҥ ортозында тудары темдектелген. Керек дезе адалган тергеелердиҥ чыгартулу улузыныҥ Ойрот Республиканы тӧзӧӧр курултайын ӧткӱрер ӧй темдектелген. Ол 1918 јылдыҥ јаан изӱ айында Кош-Агашта ӧдӧр учурлу болгон. Бу темдектелген иштерди граждан јууныҥ Сибирьде јалбырап чыккан ӧрт-јалбыжы болдыртпаган.

РСФСР-дыҥ 1918 јылда јӧптӧлгӧн Конституциязы јаҥы тӧзӧлгӧн Советтердиҥ орооны федерал тӧзӧлгӧлӱ болорын ээжилегенин, кандый ла калыктарга јадын-јӱрӱмин бойы аайлап тӧзӧӧр тап-эрик берилгенин ајаруга алза, ол ӧйлӧрдӧ Тӱштӱк Сибирьдиҥ ӧс калыктары биригип, бойыныҥ республиказын тӧзӧп алар аргалу болгон. Оныҥ тӧс јери эмдиги Алтай Республикада болор эди. Бӱгӱн республикабыста  бир аймактыҥ улузы јаҥдаган јаҥын аайлашпай тартыжып јадарда, тӱӱкибисле, јаҥысла, тилисле карындаштарыс бӧлӱнип, башка калык болорго турарда, ол јаан тергее тӧзӧлгӧн болзо, канайда јадар эдибис деп сананадым.

Кижи кайкаар: Каракорумныҥ бу јаан амадуларында Алтайдыҥ башка-башка укту улузы турушкан ла, шылу керектердиҥ документтерин кӧрзӧ, бир калык болгонын кӧргӱзерге, су-алтай да, байат та, телеҥит те, туба да улус бойлорын «алтай» деп бичиткен. Сӧӧктӧрин дезе ӧбӧкӧзине кошкон —  Мундус-Эдоков, Чагат-Строев, Сары-Сэп Конзычаков ло о. ӧ. Мыныла колбой Гуркинниҥ ӧбӧкӧзинде «чорос»  деген кожулта јилбилӱ. Угыла байат бу кижи чын чорос сӧӧктӱ болгон бо эмезе Ойрот каандыкты башкарган чоросторды эзедип, ӧбӧкӧзине бу сӧсти кошкон бо?

Кижиниҥ де, тӱӱкиниҥ де јолын кайра јандырып, ойтодоҥ ӧдӧр арга јок. Ичкери кӧрӱп јӱрер ле иштеер керек. Тӱӱкибисте «Кара-Корум» деген оҥдомол коркып-чочыыр, уйалар эмес, оморкоор,  санандырар сӧс болгонын эзедерге, бу бичимелди бичидим.

Светлана КЫДЫЕВА