Алтайдын Чолмоны

Экологиялык тӧлӧмир арга болор

31.07.2020

Алтай Республикада турист сезон кӧндӱгип калган. Туризмниҥ бӧлӱгиниҥ ӧзӱми ле курч сурактары јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтелерин Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ туризмниҥ ӧзӱми,  аргачылык, спорт ло јашӧскӱримниҥ политиказы аайынча комитединиҥ председатели Сергей ТИМОШЕНСКИЙ айдат.

—Бистиҥ республикага кӧп тоолу туристтер келип турганыла колбулу курч сурактар керегинде калганчы ӧйдӧ соцсетьтерде кӧп бичигилейт. Кезик улус бистиҥ тергеениҥ бастыра экологиялык уур-кӱчтерин бери келип турган айылчылардыҥ тоозы кӧп болгоныла колбойт. Бастыразын бир јерге чогуп  турганыла јӧпсинбейдим. Тургруппаларла иш јанынаҥ ченемел менде бар учун, амырап турган улустыҥ кӧбизи бистиҥ Алтайды тооп турганы, сӱрее-чӧп чачпай, алдамыш кылык-керектер этпей турганы керегинде чикезинче айдарга турум. Оныҥ да учун кезикте «туристтер — бистиҥ тӱбегис» деп бичигенин  кычырып, ачынып јадым.

—Сергей Константинович, байла, турист туристтеҥ аҥыланып јат, оныҥ да учун олорды ылгаштырып турар керек…

—Эйе, мында Алтайда туризмниҥ ӧзӱминиҥ тӧс аҥылуларын ајаруга алар керек. Озо ло баштап, бисте туристический сезон кыска. Экинчизинде, аайы уур-кӱч логистика, кеми кирелӱ инфраструктура (јолдор кӧп айрыланып барып турганы, улус јазап туруп  амыраарына керектӱ јерлер бары-јогы, олордыҥ чыҥдыйы ла баалар ӧскӧ тергеелерде бааларга кӧрӧ, кандый болгоны). Бастыра бу ууламјылар бой-бойлорыла колбулу. Јартап айтса, ол уур-кӱчтер бой-бойлорыла канайып та чиймелип калган. Оныҥ да учун шак ла государственный инвестициялардыҥ чодыла олорды чечер, аайлаштырар арга бар.

Тургуза ӧйдӧ турбизнестиҥ кӧп саба јаны «кӧлӧткӧдӧ». Онызын бир канча шылтактарла јартаарга јараар: государствого бӱдӱмји јок; экинчизинде, оҥдобой јадылар — «кӧлӧткӧдӧҥ» нениҥ учун чыгатанын. Бу уур-кӱч сурак, је кӧп јанында ол  государственный јаҥнаҥ камаанду. Тергее-территорияны јеткилдеери ле чыгарып турган акча-манаттыҥ кеми эл-јонныҥ тоозыла колбулу болгонын оҥдоп јадыс. Качан туристтердиҥ тоозы кӧптӧй берзе, антропогенный јӱктиҥ кеми ондор катапка кӧптӧйт. Оныҥ да учун эл-јонныҥ тоозы аайынча акча-манатла јеткилделип турган коммунальный службага бастыра бу јӱк-кошты алып чыгарына ийде-кӱч јетпей јат. Мынаҥ улам коллапс тӧзӧлӧт, онызы јербойыныҥ албаты-јонын кӱйбӱредет ле келип турган айылчыларды чочыдат.

—Онызы муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јерлерин јеткилдеериле колбулу болзо, Слердиҥ шӱӱлтегерле, бу курч сурактарды аайлаштырарга нени эдер керек?

—Куучынды улайынча шӱӱжилип турган ла тергеениҥ албаты-јонын тыҥ кӱйбӱредип турган темадаҥ баштайын — сӱрее-чӧпти јууры ла јоголторы, јерлерди арутаары ла кичеери. Бу сурак турист сезон кӧндӱккен ле соҥында тыҥ курчый берип турганына бастыра улус ајару эткен болбой. Коммунальный службаларга, Алтай Республиканыҥ операторлорына кеми он катапка кӧптӧй берген антропогенный јӱкти алып чыгарына ийде-кӱч јетпей барат. Коммунальный службаларга тӧлӧмирлер эл-јонныҥ тоозы аайынча эдилип турганын база катап темдектеп ийерге турум. Ол службалардыҥ  счетторы ла тарифтери эл-јонныҥ олордыҥ јеткилдештери јанынаҥ орто керексиништерине келиштирте тӧзӧлӧт, эл-јонныҥ тоозына тӧзӧлгӧлӧнӧт.

Јартап айтса: јуртта 100 кижи мында пропискалу јадып турган болзо, темдектезе, коммунальщиктер  сӱрее-чӧп јуурына ӱч бак једер, сӱрее-чӧпти неделеде 1-2 катап чыгара тартар керек деп чотойт. Андый чоттош чын да болордоҥ айабас. Је туристический сезон мындый чоттомолды ӱзе булгап салат. Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министерствозыныҥ окылу јетирӱлерин ајаруга алза, јайгыда биске келип турган айылчылардыҥ тоозы 2 миллионго јуукташ. Бу ок ӧйдӧ республиканыҥ эл-јоныныҥ тоозы 200 муҥнаҥ бир ле эмеш кӧп.

Турсезон кӧндӱккен соҥында, республиканыҥ јерине келип турган кажы ла айылчы кеми канча да кире болзо сӱрее-чӧп чачат, је онызы озолондыра чоттолгонынаҥ канча-канча катапка кӧп: сӱрее-чӧптиҥ 3 кӱнге толтырылатан бак-контейнери 3 ла сааттыҥ туркунына толуп калат — мынаҥ бис нени аладыс? Эл-јонныҥ јанынаҥ ачыныш, айылчылардыҥ јанынаҥ чочыш…

Бу сурактарды чечери јанынаҥ бир канча аргалар бар. Озо ло баштап, таҥынаҥ мини-коночылыктарды, «јажыл тураларды» кӧлӧткӧдӧги бизнестеҥ ак-јарыкка чыгарарын темдектеерге турум. Је анай эдерге, биске јериле јарлу турист маршруттар ӧдӱп турган јурт администрациялар тузазын сескедий калансалыштыҥ системазы керек.

—Слердиҥ коллегалар, республиканыҥ парламентарийлери «экологиялык сбор» јанынаҥ шӱӱлтелерин айткан. Слер ол шӱӱлтени јӧмӧп јадар ба?

—Эйе, је «экологиялык тӧлӧмирди» јӱк ле государствоныҥ турушканыла кийдирер арга бар. Онызы ар-бӱткенге эдилип турган јӱкле колбулу курч сурактардыҥ кезигин аайлаштырып салар арга берер. Је мында сӱрекей ајарыҥкай болор керек, эҥ ле учурлузы — «абра аттаҥ озо барбас учурлу». Озо баштап айалгалар тӧзӧӧр керек: тӧзӧлгӧ структураны (ару ла акча тӧлӧбӧзинеҥ тузаланар туалеттер, сӱрее-чӧптиҥ контейнерлериле јеткилдеш (улус текшилей тузаланатан, сӱрее-чӧпти ылгаштыра салгадый эдип), јарамыкту парковкалар, улус айландыра јерлерди ширтеп кӧргӧдий јакшы площадкалар, јетирӱлик јӧмӧлтӧ. Мындый айалгаларды тӧзӧп лӧ бастыра объекттерди јеткилдешке алып, туристтерге ол не-немелерди тузаланганы учун турист кеми јаан эмес тӧлӧмирлер тӧлӧӧри јанынаҥ суракла баштанар аргалу болорыс: кӱнине 20 салковойдоҥ ала 100 салковойго јетире.

Мениҥ шӱӱлтемле болзо, турист андый јеткилдештерди бастыра тергее ичинде алып турза, андый тӧлӧмир кийдирилгенине удурлашпас та эди. Бис андый јаҥы тӧлӧмирди канайда кийдирериниҥ бастыра айалгаларын быжулай шӱӱп кӧрӧр учурлу — бу керекте туружатан инстанциялардыҥ тоозы канча ла кире ас болзын деп. Тӧлӧмир окылу аргалар ажыра ӧтсӧ, ачыгынча ла «кӧлӧткӧдӧ» иштеп турган турбизнес ортодо ӱзӱктелиш илезине чыгып келер, ачыгынча иштеп турган турбизнесте баалар бийиктей берер аргалу.

Бу системаны кийдирер тушта видеокамераларды ла Москвада иштеп турган «Сагышту кала» деген цифровой системаны тузаланганы јарамыкту болор эди деп сананадым. Ол тушта тӧлӧмирди тӧлӧӧри автомобильдиҥ регистрационный номериле колбулу болор ло тӧлӧмир калан бӱдӱмдӱ келер — ӱзеери тӱрген башкарту некебестеҥ. Мындый јӧп чыгарар алдында бастыра айалгаларды быжулай шиҥдеп кӧрӧр керек — јарамыктузын ла јарамыкту эмезин ылгаштырып.

Је мынызы андый эп-арганы тузалангадыйы  јанынаҥ мениҥ јӱк ле шӱӱлтем, мен сананзам, бастыра бу керек автоматически ӧдӧр керек — темдектезе, калан чылап, оноҥ ӧскӧ ӱзеери тӧлӧмир кийдиргениле колбой, биске ӱзеери структура тӧзӧӧр керек болор. Ол шиҥжӱ ӧткӱрзин эмезе акча-тӧлӧмирди јуузын деп — онызы  јарамыкту эмес. Мындый эскирип калган ууламјы-кӧрӱмле барзас, бис коммунальный системаныҥ ижин јарандырбайтан, јӱк ле ол тӧлӧмирди јеткилдейтен тӧлӧмир тӧзӧп саларыс — онызынаҥ туза јок. Мынаҥ кӧргӧндӧ, мениҥ шӱӱлтемле, «экологиялык тӧлӧмирди» кийдирери тергеениҥ «бытовой» деген курч сурактарын чечеринде ле айылчыларга јарамыкту айалгалар тӧзӧӧринде јилбилӱ ле чындык керек болор. Бу суракты кӱскиде комитеттерде шӱӱжип кӧрӧрис.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ  пресс-службазы