Алтайдын Чолмоны

Кӱнайлаткыш

07.09.2020

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларын бичиичи, ӱлгерчи, драматург, шиҥжӱчи, инженер Караҥ Кошевтиҥ «Кӱнайлаткыш» деп адалган солун ла јилбилӱ бичимелиле таныштырадыс. Јылдар јылыжып ӧдӧт, јаҥы ӱйениҥ кычыраачылары келет, айдарда, олорго мындый бичимелдер јилбилӱ болорында алаҥзу јок.

Алтай оос чӱмдемелдерди (фольклорды) јаҥыдаҥ алынган тебӱле шиҥдейтен ӧй једип келгени бӱгӱн јарт. Айдарда, шиҥжӱчиге тил-оос болотон болушчы керек: онызы – компьютер. Кандый да билим-наука бойыныҥ орды јок эмес бодоштырузы (гипотеза) јогынаҥ јӱрӱп албас. Бу айалганы темдектеп, бир алтай чӧрчӧкти алалы. Кӧп наукалык биликтерди кижилик бир ӧйинде чек јылыйтып койгон.

Озогы улус астрономияны сӱрекей јакшы билген деп бодойдым. Ол билгирлерди кемдер јетирген? Эмди де кезик билимчилер кижиликтиҥ јажы 2 миллион јыл эмес, 10 миллионго јуук деп бодогылайт. «Мааны аҥныҥ балдары» деп кайкамчылу алтай чӧрчӧк бар: оны П. Кучияк ла А. Гарф бичип алган (1948 ј. чыккан «Сартакпай» деп јуунтыда арткан). «Бу саҥ башка не чӧрчӧк, не учурлу бичилген?» деп санаа меге 1975 јылда келген (балдарга бичилген болзо, кандый да ӱредӱ аайлу, јартамал-таныштыру аайлу учур болор керек ине!). А бу чӧрчӧктӧ андый дидактика јок. Аҥдардыҥ ады тегин ле адалып калган: оны улус билбес неме чилеп! Чӧрчӧктиҥ бу келтегейи меге узак амыр бербей, јӱк ле 7 јыл кайра кайкамчылу эзедӱ келген. Бу чӧрчӧк кӱнайлаткыш, бистиҥ чолмондык (планетная система) керегинде эмтир не! Мында планеталар (чолмондордыҥ) аттары аҥдар ажыра кӧргӱзилген! 7 аҥ – 7 планета (айла кожо). Је планеталар 7 ле бе? Эмди наука Уран, Нептун, Плутонды ӱзеери билер ине!.. Ӱренчик А. Кыныраков 1965 јылда, 16 јашту тужында, Байлугуш Сугунушевтеҥ бичип алган чӧрчӧктиҥ база бир бӱдӱм-вариантын экелген. Онызын Кӧк-Паш јуртта чӧрчӧкчиниҥ бойынаҥ мен база эки катап уктым (калганчы катап 1981 јылда П. Самыкла кожо јорыктаарда).

Мааны аҥныҥ балдары

Мынаҥ озо Алтайда кайкамчылу аҥ Мааны (манны) јуртаптыр. Оныҥ јааны байбак мӧшкӧ тӱҥей болгон, је эмештеҥ карыырын баштады. Мааны кайдаар ла кӧрзӧ, бойына тӱҥей бир де аҥ кӧзине јолыкпайт.

«Мен ӧлӧрим, – ол бойында сананды, –Алтайда мениҥ адымды ундып койор. Јер ӱстинде јаан Мааныныҥ јуртаганын ончолоры ундып койорлор. Меге јиит тужымнаҥ ала балдар таап азырап алар керек болгон. Је эмди де болзо, бала азыраарга соҥдогологым».

Ол бойынча Мааны Кискени таап алды. Бойы алаҥ кайкады:

–Мындый кичӱ неме мениҥ уулым канайып болгон?

Экинчи тапканы Борсук болды. Бу уулы торт энезине јарабады.

Ӱчинчизинде тапканы Јеекен болды. Мынызын Кискеге де, Борсукка да тӱҥдезе, тӱҥдегедий, је Мааныга тӱҥейлежер бир де немези јок.

Тӧртинчи уулы – Шӱлӱзин – бойыныҥ карындаштарынаҥ јаан сӧӧктӱ болуп ӧсти, бӧкӧ дӧ, чебер де болды. Ол, керек дезе, бойыныҥ тӧрӧл энезиниҥ де базыдын укса, кулагын ӧрӧ кӧдӱрип ийетен, кулагыныҥ бажында торко чачак буулап алгандый.

Мааны бежинчи уулды табала, Ирбис деп адап алды. Мынызы сӱрекей чакту да, чыйрак та болгон. Кӧзи торт ло энезиниҥ кӧзи ошкош, туркары суркурап туратан. Кылганы база энезиниҥ кылганы ошкош, торкодый јымжак болгон. Ирбистиҥ базыды да энезиниҥ базыдындый јымжак болгон. Ол, бойыныҥ карындаштарына кӧрӧ, јаан сӧӧктӱ де болзо, је Мааны кирези база болбоды.

…(Чӧрчӧктиҥ бу тужында, оноҥ Б. Сугунушевтиҥ айтканын кожорыс)…

Алтынчыда тапкан уулы Тигр болды. (Оны мынаҥ ары «Бар» деп адайлы – К. К.). Бастыра ол сап-сары, торт ло кӱн ошкош, сыртынча дезе кара кӧӧлӧ чийе тарткандый јолдорлу болды. Онызы сууга эжинерге Мааныдаҥ да коомой эмес болды, агашка чыгарга Кискедеҥ де артык, маҥтаза, Ирбистеҥ ле Шӱлӱзиннеҥ чыйрак болды. Бу уулын энези узак ајыктап кӧрди.

«Айса, эмди тапканым меге тӱҥей болордоҥ маат јок» – деп сананала, Мааны Арсланды таап алды.

Је бу јетинчи де уулы энезин уктабады. Кемди тӧзӧп, ол јаркын кӧстӱ болуп калганын Мааны бойы да оҥдоп болбой турды. Арслан уулы јаанаган тоозына, там ла каткымчылу бӱдӱштенип браатты, мойнына барбак тӱк ӧсти, куйругы торт ло шыйдам ошкош болды. «Ээ-чаалта, – Мааны кородоп сананды.–Је олор меге тӱҥейлеш эмес те болзо, бойымныҥ ӧзӧгимнеҥ чыккан балдарым! Эмди мен ӧлгӧдий де болзом, меге килеп ыйлажатан балдарым бар. Ӧлбӧй јӱрзем, комудалым айдар балдарым бар».

Мааны Кискени эрке сыймайла айтты:

–Уулчагым, мен аштап јадым.

Киске озо баштап бӧрӱк чилеп болчойо берди, оныҥ кийнинде тӧрт санына ӧрӧ керилип ийди, алын колын јеҥил таштап, ичкери маҥтады. Ол ӱч кӱн јанбады. Тӧртинчи кӱн бир кичинек боро кушкаш тиштенип алала јанып келди. Мааны-энези уулыныҥ тапкан аҥын ајыктап кӧрӧлӧ, араай каткырды:

–Бу меге јарым да чайнамга јетпес. Бойыҥ ји!

Аштап калган Киске јӱк тынду кушкашты ке-лип тиштеди, оныҥ кийнинде катап јерге чачып ийеле, кийнинеҥ маҥтай берди. Оноҥ ары база ла таштады, катап ок маҥтады. Онойдо ойноп турганча, ӱч кӱн ӧтти, калганчыда, кушкашта бир де канат јок болуп јылаҥашталган соҥында, јип ийди.

–Бери ук, уулчагым, – Мааны Кискечекке айтты.–Мен кӧрӱп турзам, сениҥ бу кылыгыҥла ээн јышка јуртайтан аргаҥ јок. Сен мында торолоп ӧлӧриҥ. Торт ло улуска бар, сениҥ бу кылыгыҥ учун олор сени азырагылаар.

Киске куйругын чычайта тудуп алала, качанныҥ-качанга јышты таштап, маҥтай берди.

Карыган Мааны, курсак таап экелзин деп, эмди Борсук уулын ийди.

Мынызы ыраак барбады. Јанында ла јаткан таштыҥ алдынаҥ јыланды тудала, энезине берди.

Мааны чугулданды:

–Сен мениҥ канымнаҥ бӱтпегеҥ! Менеҥ кедери бар! Энеҥе јылан экелгениҥ учун, сен бойыҥ эр јажына курт-коҥысла, јыланла азыранып јӱр!
Коҥжоорыла кыркылдап, тумчугыла јер тӱртӱп, кыска будыла јелгенче, Борсук койу јышка јӱре берди.

–Мен курсак јиирге турум – Мааны Јеекенге айтты.

Майчык бутту Јеекен јети кӱнге чыгара јемзенди. Сегизинчи кӱн энезине бӧрӱниҥ челдеп койгон куу сӧӧкти экелди.

–Је, сенеҥ кӱндӱӱ сакыйтаны – торолоп ӧлгӧнине келижер эмтир, Јеекен, – Мааны ӱшкӱрди.–Сениҥ экелген сыйыҥды јиир болзо, беш кӱнге кӱӱни булгалар. Амырынаҥ менеҥ кедери бар, сениҥ бала-баркаҥ база мен сени сакыган чылап, јети-сегис кӱнге курсак бедиреп јӱрер болзындар. Тыштанарын олор билбезин, агашту кырга тенигилезин, јети кӱннеҥ агашка селбектензин, аштайла, учураган ла немени јигилезин, качан да «тойдыс» деп айдып билгилебезин.

Јеекен майчык будыла мӧштӧҥ ала койды, оныҥ ла кийнинде Мааны ого бир де катап туштабады.

Тӧртинчизинде Шӱлӱзин аҥдап барды. Мынызы саат јӱрбеди, эди сооголок эликти энезине јетирип келди.

–Сен, мениҥ јакшы уулым – Мааны тыҥ сӱӱнди.–Оныҥ учун канайда эптӱ ӧҥӧлӧйтӧнине мен сени ӱредерим. Тырмактарыҥды ууштанып алала, јымжагынча бас. Кандый бир аҥды ӧҥӧлӧгӧдий болзоҥ, сениҥ буттарыҥ алдында бир де будак сынбазын. Сен кандый да койу јышта, недеҥ де коркыбай, јуртаар учурыҥ бар.

Энезиниҥ ӱреткенинче тырмактарын ууштанала, табыш јоктоҥ јымжагынча базып, јаш Шӱлӱзин карган Мааныдаҥ билдирбезинче ыраап, јӱре берди.

Бежинчизи, Ирбис, бийик ташка јаҥыс калыды, алын колыла туу текезин (јуҥманы) јыга сокты. Болот ошкош мӱӱстӱ туу текези тыныш та јок јада берди.

Ирбис оны јӱктенип алала, ойто клеедип, чыйрак бутту аҥды тумчалай тутты. Эки аҥды јӱктенгенче, энезине једип келди.

–Је, сен, Ирбис балам, качан да бийик јерде јӱр, берик ташта јурта. Туу текези јуртаган јерге, јеерен јуҥма турлузы болгон јерге јурта. Олор сениҥ тамзыктанып јийтен курсагыҥ болзын.

Ирбис энезиле јакшылажала, айры-тейри кыйгырала, бийик тууга маҥтай берди.

…(Чӧрчӧктиҥ бу тужына экинчи кожулта эдерис. П. Кучияктыҥ база база бир вариантында, Ирбис теке ле койон тутканы керегинде айдылат. Кичинеги-јааныла бодоштыра алза, «Теке-Сыгын» эмезе «Койон-Теке» дегендери бир учурлу болгоны сӱрекей кайкамчылу – онызын јартаарыс. База, Ирбис «тууга, ташка, бийик ташка» деп ӱч катап такып айдылганы – учурлу!)…

Алтынчы уулы Бар, билдиртпезинеҥ тӱрген аҥдаарга, маҥтай берди. Ол качан ортозына јӱре берген – Мааны торт билбеди. Экелген сыйын кӧрӧр болзо, энези сурабаган сый болды: аҥчыны Бар тудала экелиптир.

Јаан Мааны коркыды:

–Ой, уулым, сениҥ јӱрегиҥ кандый кату! Сениҥ санааҥ кандый тутак. Сен бу ӧлтӱрижиҥле эр јажына бойыҥа бойыҥ ӧштӱ таап алдыҥ.

Сен ары кедери јиткек саска, койу кулузунду јерге бар. Сен кижи јок, мал јӱрбес, јӱк ле какай јуртайтан јерге бар. Ондый чӧлӧӧ (ӧлӱмдӱ) јерде кижини сен озо кӧрзӧҥ – сениҥ ырызыҥ. Керде-марда кижи сени озо кӧргӧдий болзо, ол тушта оныҥ ырызы болор.

Токтодып болбос ый-сыгытла тӱби јок састы кӧстӧп, Бар уулы јӱре берди («куу кыйгак камышты кӧстӧп» – П. Кучияктыҥ база бир бичигинде).

–Эмди сен мени азыраарыҥ – Мааны јетинчи уулына айтты.

Је Арслан керек дезе кӧзин де ачпады. Самтак бажын кату тамажына салала, кере тӱжине уйуктады. Эҥир-тӱнде Арслан ойгонды, эдиниҥ соогы јайылып, силкинип ийеле, ары-бери кыйгырып, ӧзӧк тӧмӧн маҥтай берди. Таҥ аткалакта бир кижини ээрлӱ адыла кожо ӧлтӱреле, энезине јетирип келди. Мааны-эне мыны кӧргӧн бойынча, санаазын арай ла ычкынбады.

–Ой, калак! – ол ыйлады, бажы-кӧзин тырманды.–Ой, кайран кӱчим, не керек мен мындый уул таптым? Сен Бардаҥ казыр эмтириҥ. Сен ачап та, бӧкӧ дӧ! Мениҥ Алтайыма јӱрерим деп качан да сананба! Сен јайы-кыжы билдирбес јерге бар. Айса болзо, јажына изӱзи чыкпас кӱндӱ јерге јӱрзеҥ, сениҥ бӱктелбес кату, канча ачап јӱрегиҥ јымжаар болор бо?

…(Чӧрчӧктиҥ бу тужына ӱчинчи кожулта эдилер. Аҥчыныҥ уулы Арсланды ӧштӧп-истеп барганы керегинде айдылар)…

«Качан бир чакта Алтайда јуртаган Мааны деген кайкамчыкту аҥ шак онойдо јети уулын јер ӱстине тар-каткан деп, ол сыраҥай ла карыганча јаҥыскан ла јуртаган деп, онойдо ок ӧлӱп те барарда, балдарыныҥ бирӱзин де кычырбаган деп, јети уулы јердиҥ ӱстинде кажызы ла алдынаҥ бойы јуртап, карындаштар болгонын сескилебейт» деп, бичик-билик билбес улус тӧп айдыжатан.

…(«Оныҥ учун Мааны керегинде куучынды јилбиркек улуска куучындап јӱрели, оны да, оныҥ туш-башка таркаган балдарын ундыбай сананып јӱрели» деп, чӧрчӧктиҥ база бир јӱзӱнинде айдылат)…

Шиҥжӱ билимтик
(гипотеза)

Ол чӧрчӧк не керектӱ чӱмделгени јарты јок: мында бир де солун неме, ар-бӱткенниҥ айалгаларын да, јажыттарын да јартаганы табылбайт. Не керектӱ бичилген? Је, баштапкы јаан бодоштыру эдип ийели. 7 аҥ – 7 чолмон-планета! Мынайда ла сананып ийзебис, ончозы јарталып келет. Кажы ла аҥныҥ ады ла оныҥ јемит тапкан айалгалары – бистиҥ чолмондык (солнечная планетная система)! Бичимелде, алтай литературалык тил байыдарга, бис алтай (ол тоодо јаҥы да) сӧстӧрди аҥылулап, орус терминдерге эптеерис. Је бу шиҥжӱгенимди мен толо деп бир де бодобой јадым: айса болзо, ӧскӧлӧри база ӧскӧ јартамалдар айдар, оок-теек солун учурларды менеҥ де тереҥжиде јартагылап ийер. Шиҥжӱ ӧткӱрерге јаҥыс ла школдыҥ «Астрономиязы» ас. База кыйалта јоктоҥ керектӱлери: Климишин И. А. — «Астрономия наших дней». М.: Наука, 80; Кауфман У. — «Планеты и Луна». М.: Мир, 82; «Поиски и открытие планет». М.: Наука, 84; Денисов В. П. — «Луна и планеты». М.: Знание, 71.

Чӧрчӧктиҥ телеҥиттер билер кожултазын эдип ийели.

Баштапкы кожулта:

«…Ирбистиҥ кийнинде Мааныда эгис балдар табылды. «Бир јаан бала ордына эки кичинек кенјелер туулды – деп, Мааны корододы.–Тенектери де коркышту: сӱре ле уружып-тырмашкылаар. Неге јараар немелер? Акыр, олордыҥ аттарын јемитке барып келген кийнинде адаар керек. Кылыгы Киске де, Јеекен де ошкош» – деди…»

Экинчи кожулта:

«…Ирбистиҥ Мааны-энезине экелген јемиттеҥ арай ла блаажып ийбей, је бойлоры јемит тапсын деп сӱрдӱртип, эгис карындаштар согужып, ойноп јӱргилей бердилер. Олор Ирбистеҥ ӱч-тӧрт катап узак ӧйгӧ јемзендилер. Олордыҥ келеткенин карыган Мааны јӱк арайдаҥ сезип, тапкандарын кӧрӱп, ачынып та, каткырынып та ийди.
–Ээ, јаман, кал эмтиреер: кемди тӧзӧгӧн немелер эди – деп, Мааны сананды.–Је! Бирӱзиниҥ ады Јамануул болзын, экинчидийи Каракал болзын. Быларга анаҥ артык, чоло до ат берер аргам јок.

Кӧрӧр болзо, озо туулганы – Јамануул деп адалган – Кӱчӱк ээчидип алтыр; Каракал дегени ичее-карыны јайраган Таак (такаа) канадынаҥ сӱӱртеп экеледири. Эгистер бу јуугында јуртаган улустыҥ јуртына барып кетешкенин энези тургуза ла билип ийди.

Сен, Јамануул, јаман сӱмелӱ эмтириҥ: тенек Кӱчӱкти ээчидип экелип, мени азыраарга тургаҥ ба? Ары божот!.. А сен, кара тенек, кара кал, улустыҥ јымырткалап турган кужын уурдардаҥ ӧскӧ неме санааҥа келбеген бе? Бойыҥ да јибе: ары чач! Экилегер ээн чӧлдӧргӧ айса алыс јерлерге барып, јажынып јуртагар. Анда курт-коҥысла, ӧркӧ-кулганала азыранараар. Улустаҥ кулузын айса чырбаалдар ортозына сыгынып јӱригер.

Јамануул ла Каракал Алтайдаҥ канай та айрылар кӱӱни јок, је орой эҥирде кайдаар да јылыйгылап калды…»

Ӱчинчи кожулта:

«…Аҥчыныҥ уулы адазын сакып болбой, бедиреп барды. Адазыла не тӱбек болгонын јерде арткан истердеҥ танып ийди. Алтайда Бар ла Арслан деп казыр аҥдар табылганын ол уккан болгон. Ол айыл-јуртын јуугындагы улуска артырала, кижи аҥдаган казыр тындулардаҥ ӧч аларга, атанып ийди. Оны ээчий арткан ӱч кӱчӱктӱ эки Ийдин ээчидип, Кулунду Беезине минип, атанып ийди.

Адазы божогонынаҥ ала аҥдап, бойы атанарга јетире канча ӧй ӧткӧн, анча ла ӧйдиҥ бажында Уул Арсланды кӧрӱп ийеле, согоонло шыркалай адып ийген. Уулга шыркалу аҥды божотпоско, арый берген Кулунын јолдо артырып койорго келишти. Јаба једишкен тайгылдардыҥ бирӱзин Арслан шыркалай тудуп ийген. Онызын база артырарга келишти. Тӱн кире берген учун ла Арслан каскак јерлерле качкан учун, Уул ээрлӱ Беезин экинчи Ийдине каруулдадып салала, јойу истешти. Ӱч Кӱчӱги кийнинеҥ ээчишти. Је Алтай јердиҥ куйузынаҥ Арслан чыгып, тӱштӱк талаларга кача берген болгодый: таҥ эртен Уул Арсланды кӧрӱп кайдаҥ да таппады. Бойы ойто јанар деп шӱӱнип, је канча айланыжып, кайра јолын таппай салды. Бир куучында болзо, ол уул туш талада артып калган, айыл-јурт тӧзӧгӧн: биске укташ тӱштӱк калыктардыҥ бирӱзи оноҥ таркаганы ол дежет…».

Јадын-јӱрӱмниҥ не ле келтегейин јартаарга, алтай литературалык тилге (алитке) техникалык сӧзлик керек. Н. Шодоевтиҥ јартамалы («Билик дегени не?» «АЧ» – 21.03. 97) сӱрекей керектӱ, је кезик аҥылу-сӧстӧр (терминдер), текши шӱӱжилгелектеҥ, оны тилге кӧндӱре «сугарга» арай эрте.

Бу куучын – астрономия аайынча. «Јылдыслык, јылдыстык» дегени – созвездие (Јети-Каан јылдыстык), чолмондык – планеталык система, «сопланетие».

Чӧрчӧктӧ элдеҥ ле озо Киске туулат, ол улус јаар ийилет. Баштапкы бодоштырула Киске – ол Јер-Тоолок (Земной шар). Бодолы, ӧскӧ чолмонноҥ кӧрзӧ, Јертоолок база чолмон болуп кӧрӱнет («Апполлон-11» деп керепке отурып, Айга јеткен Армстронг, Олдрин ле Коллинзтиҥ айтканыла: «Чаҥкыр Чолмон» – «Голубая планета»).

Чӧрчӧктӧ Ай база темдектелген болор керек: онызы – Јеекен. Угаачыныҥ санаазын «Јеекен… мӧштӧҥ ала койды» дегени чӱрче ле чапчыдып ийет. Чынынча андый да болзо, је оос чӱмдемелде Јеекенди алтайлар качан да агару дегедий агажына, мӧшкӧ, чыгарбас! Јелбегенди агашла кожо Айга да апарылганын сананып ийедис. «Мӧш лӧ јеекен» оныҥ учун «Јелбеген ле теректи» эске алындырып ийет. Экинчи «тӱртӱрӱ» база бар. Киске аҥдап барала, ӱч кӱн јанбаган: тӧртинчи кӱнде јанган. Оноҥ, Кучкажын јиирге база ӱч кӱн ӧткӱрген. Бу конокторды колыштырып ийзебис, кайда да јети-јарым кире кӱн ӧдӧт! Мынызы не? – онызы Айдыҥ бир туркуны (неделези, фаза) јеекен ойто ло јети кӱнге чыгара јемзенет. Сегизинчи кӱнде сек экелет. Мааны Јеекенди каргайт: «Тыштанарын билбезин, јети-сегис кӱнге курсак бедрезин, јети кӱннеҥ агашка селбектензин». Мында наукалык тереҥ билгир салынган: Айдыҥ јылдыстарга кӧрӧ (бӧлӧ алза!) јерди айланганы: 7х4 туркын=28 конок. Бу јылдыстык айланыш билимде 27,3 конокко (суткага) ӧдӧт (сидерический период обращения). Кӱн-јарыткышка кӧрӧ, Јертоолокты айланганы (синодический месяц) – 29,5 конок (7,5х4=30). Је чӧрчӧк – математикалык бодолго эмес, 2 де конокты ылгаштырганы кайкамчылу!

Эмди аҥдарды нургулай тоолоп баралы. Бис бу бичимелде биология, химия-эш керегинде айтпайдыс. Чӧрчӧкчи торт ло билимчилер Карл Линнейдеҥ (1707-78), Жан Б. Ламарктаҥ (1744-1829) ла зоолог К. Ф. Рульенеҥ биологияны артык билген деп сананып каларыҥ! Темдектезе, Јеекен ле Борсук тындулар «Сарастык ӧрӧкӧзине» кирет (Подсемейство – Собственно Куньи, «Сарастык биле» – Семейство Куньи, Отряд Хищные – Барынтычы-бӱдӱм Аҥдар). Киске тууларда, МААНЫ (Семейство Кошачьи) «Кандый кичӱ неме» деп кайкап турган болзо, Борсук ла Јеекенди «тӱҥейлежер бир де немезии јок» деп кӧрӧт! Борсук – Меркурий деп чолмон. Меркурийди эртен-эҥир ле кӧргӧн кижи кӧрӧр: не дезе, ол Кӱнге сӱрекей јуук (58 ле млн. км.). Борсук «туткан» Јылан, байла, — Энкениҥ кометазы. Комета – узун куйрукту, оны озогыда «отло тынган улуу (дракон) деп бодойтон (улуу – чолмон). Јылан — айса болзо, астероид Икар. Меркурийди тӱште кӧрӱп албайдыс: ол Кӱнниҥ чогына кӧмӱлип калат.

Шӱлӱзин – Венера, Таҥ-Чолмон. Меркурий ле Венера Кӱнге јуук учун, анда кызу-изӱ болгоны чӧрчӧктӧ темдектелет: тирӱ јылан ла «эди сооголокто экелген элик». Элик база ла комета, айса, астероидке келижет: Адонис, Апполлон астероидтердиҥ (таш чолмон), айса, Галлейдиҥ улуу-чолмоны. Таш ла улуу чолмондор туку кумраннаҥ бери јерди айланып турганы темдектелген де болзо, билимде олор јӱк ле 1682 ј. бери телескопло кӧрӱлген-шиҥжилген. Телескоп баштапкы ла катап Ор-чылан (Орчылаҥ) јаар 1607 ј. уулалган.
Јертоолокто, кумран туштагы Алтайда, климат эмдигизинеҥ јылу болгон, бу ӧйлӧрдӧҥ ала ойто изӱлер келерин билимдик керелейт. Чӧрчӧктӧрдӧ «јайы-кыжы билдирбес», «теҥериге јеткен бай-терек» деп сӧстӧр туштап јат. Эмди јерӱстиликте эҥ бийик агаш секвоя болордо (150 метрге једет), байтерек деп адалган кан-дый да агаш оноҥ кыска болбогон ошкош деп сананар керек.

Ирбис аҥ – Марс, Кызыл-Чолмон, эмезе Кансары (база аҥ). Эҥир-Чолмон – ол ло ок Венера. Марс эки кӧдӧчи, ээчиҥи Айлу (наукада: Луны планет – спутник-тери). Марстаҥ 9500 км. ыраагында – баштапкы айы-спутниги Фобос, тууразы (кур-чийӱзи – диаметри) 16 км. 24 муҥ километр ыраагында – экинчи айы Деймос, кур-чийӱзи 8 км. Ирбис Мааны-энезине Аҥ ла Теке, база бир вариантта Теке ле Койон тудуп экелет! Бу байа ла Эликке тойынаачы Мааныга эки аҥ не керектӱ јетирилген? Олор – Кансары чолмонныҥ эки спутниктери туру! Текени Сыгынга да, Койонды Текеге де тӱҥдештирзе, – олор эки катап кичинек (8:16 айса 1:2). Мында аҥдардыҥ оборы (объемы) ла бескези керегин-де эмес, сыны-бийиги, узуны керегинде айдылганы јарт. Наука 16-чы чакта билбеген неме чӧрчӧккӧ канай кирген? База, Ирбис тууны ӧрӧ-тӧмӧн канча катап чыгып-тӱжӱп јат! Марста, ӧскӧ планеталарга кӧрӧ, эҥ ле бийик туулар бар деп айдылган болор бо? Чындап та, Олимп деп вулкан-туу бийиги 27 км. эмтир. Јертоолокто бийик туу бажында мӧҥкӱ-тош болот.

Јамануул, Каракал, ээчиген Кӱчӱк ле тудулган Такаа (ичи-карыны сӱӱректелип, ӱзӱлип тӱжӱп келеткен!) – олор кичӱ-чолмондор (астероидтер). Јепсенбеген кӧслӧ олор кӧрӱлбейт! Је олор чӧрчӧккӧ кирерде, алтай чӧрчӧкчи-автор бу наукалык биликти кайдаҥ уккан? Сананарга да коркышту! Адалган бу 4 тынду Церера, Паллада, Веста, Юнона деп эҥ ле јаан 4 астероидке келижип јат. Бодолгон-гипотезала болзо, Марс ла Юпитердиҥ ортозында качан да јаан планета јӱрген, је ол оодылып калган. Ол планета, јебрен Грецияныҥ миф-соојыныла болзо, – Фаэтон (чалыыр-јаркындалар дегени). Је кичӱ-чолмондор курчу-кӱреезинде (пояс астероидов) 6000-наҥ ажыра астероидтер бар. Олордыҥ 3000-ныҥ айланчык, кур-јолы чокымдалган (орбитазы). Бу латин тилге кирген тӱрк сӧс: «колея, дорога». Орык, эбрик, кур дегенинде текши нострат тӧзӧгӧлӧри кӧрӱнет… Церераныҥ диаметри 1000 км-ге јуук. Такааныҥ ичинде јымырткалары канайда јаандап «туулып» турганын билерис. Мынызы кичӱ-чолмондордыҥ коркышту кӧп болгон керези. Бу айалганы, тындулар ажыра, база канайып кӧргӱзер арга болор, чын ба?! Юпитер, – айдарда, Бар (тигр). Алтайлап оныҥ бир канча аттары бар:

Јийеек-Чолмон, Таак-Чолмон, Чакы (чакыр-Чолмон) ла о. ӧ… Юпитердиҥ спутниктерин сӱрекей кӧскир кижи кӧрӱп те ийер. Онызын куучындаган улусты билер болгом. Мениҥ адам да «ол Чакыда эки атты јиит тужында кӧрӱп туратам» деп айдатан. Бӱтпес кижиге Ф. П. Врангельдиҥ (1796-1870) «Путешествие по северным берегам Сибири и по Ледовитому морю» деп, 1820-24 јылдарда јорыктайла бичигенин айдайын (М. 19-ӧ, стр. 318): «Один якут средних лет уверял начальника Усть-Янской экспедиции лейтенанта Анжу, что ему случалось видеть, как одна большая голубоватая звезда (Юпитер – Ф. В.) глотала другие меньшие звезды и после выплевывала. Таким образом, этот сибиряк простыми глазами мог наблюдать затмение спутников Юпитера». Је Юпитердиҥ 5-16-чы спутник-айлары бу ла јуукта ачылган. 1972 де јылда јӱк ле 12 айы кӧрӱлген (телескопло, орчылаҥ-керептерле). Эҥ јаан айы Ганимед Меркурийдеҥ јаан. Меркурийдиҥ бир ады: Ӱлӱмји. Оныҥ «чакызы», байла, Кӱн! Бар «сыртында кара чийӱ јолдорлу» болгоны чӧрчӧктӧ темдектелет. Кижи туткан кийнинде, ол «ый-сыгытла, багырып туруп» сӱрдӱртет! Бар оозын јаан ачса, кызыл оозы-таҥдайы тегерийте кӧрӱнбей база! Чындап та, Юпитерде (Бар чолмондо) саҥ башка, билимде Большое Красное Пятно деп адалган, куйундалып турар кып-кызыл тегерик бар: ол суйман кеберлӱ, бу элистиҥ јаан кур-чийӱзи – 35000, кичӱзи – 14000 км. Бу тегериктеҥ Чолмондо болуп турган јалкынду булуттар да, кар-тоорок то эбире кууп «качат». Там ӱзеери, анда кечире барган кара-боро чийӱлер учу-райт (чолмонныҥ јӱзи керегинде айдадыс). Айдарда, чӧрчӧктиҥ авторы чолмон ӱстиндеги физико-химиялык айалгаларды јакшы билген немедий. Экинчи јанынаҥ, грек ле римляндар оны Юпитер-громовержец деп адап турарда, анда болуп турган карлу, булутту јоткондорды, кӱкӱрт-јалкындарды база билгилеген болор бо? Оноҥ башка бу јажытту (эзотерический) дей-тен билгирлер кайдаҥ келген? Ол Индияныҥ да ӱредӱлеринде туштап јат. Кӧп јажыттарды Египеттиҥ жрецтери база билген: керек дезе электричество-гальваникага јетире! Чӧрчӧкчиге ӧскӧ «јемит» табылбаган чылап, тегине ле балдар коркыдып, Кижини не ӧлтӱрерге керек? Бу «онэкилик» (двенадцатиричный) тоолоштыҥ билдирлӱзи эмес пе? Кижи Юпитердиҥ эбирип келер јолы 12 јылдыҥ туркунына ӧдӧтӧнин билер! Юпитер бир айланып турганча (чокумынча 11,9 јылга), ӧткӧн јылдарды 12 тындуныҥ адыла адап алган (звериный календарный цикл)…

Чӧрчӧктӧ айдылганына келиштирзе: Кӱнге кӧрӧ, Са-турн Юпитердеҥ эки катапка ыраагында јӱрет. Юпитер – 778 млн. км., Сатурн-0 1426 млн. км. Сатурнныҥ 1 «јылы» (бир айланып ойто келетени) Јертоолоктыҥ 30 јылына келижет (чокумынча 29,5). Алтай чакта 120 јыл болордо, бу – 4-чи ӱлӱзи эмезе ӱйези. Улус та јӱрӱминде 1 Ӱйе – 30 јыл (орус чакта – 25). Оныҥ да учун Сатурнныҥ Ӱйе-Чолмон деп ады база бар! Сатурнда 17 спутник табылган. 1972 ј. јетире олор 10 болгон. Бу Ийик чолмондо Титан деп, тууразы 5000 км. спутниги бар. Сатурнныҥ диаметри 120 муҥ км., эбире ле курчай айланган «тегелиги, куры» – качан да оодылган спутниги, айса, Сатурн бӱдӱп турарда, јапшыра јуулбаган оодыктары деп чотолот. Ол курчу-чолмонныҥ «јалы» (онойдо ок – Арсланныҥ). Ол курчузы-ийиги Сатурнныҥ ортозыла (экваторыла) айланат. Бодолы, бис бу кайкамчылу чолмонды тындулар ажыра канайда јурап-кӧргӱзер эдибис? Мен бодозом, јаҥыс ла ат минген кижи ажыра! Атту кижиде айрый кӧрӱнгедий канча неме бар? Аттыҥ бажы, куйругы ла 4 буды (6), Кижиниҥ бажы, эки колы, эки буды, база ээрдиҥ эки ӱзеҥизи (7), камчы – 1. Ас ла салза – 14 «спутник» аайлу кӧрӱ! Бу тушта Мааныныҥ тууган балдары «тӱгенип», анаҥ ары Атту Уул (16), Кулун, ӱч Кӱчӱктӱ эки Ийт (6) баргылайт. Ас ла салза – Сатурнда 22 спутник табылардаҥ айабас. Эмдиге јетире ачылганы – 18. Сатурнныҥ ийик-курчузы кырлайта да, јалбайта да кӧрӱнип турар. Кырлайта кӧрӱнзе, бир чийӱдий бодолот. Атту кижи кийнинеҥ ары кӧргӧндӧ, јолдыҥ бурылчыктарында, чыгыжында ол канайып ла кӧрӱнип турар! Сатурнныҥ айлана-тейлене Јертоолоктоҥ кӧрӱнгенин, тынду немени туза-ланып, оноҥ башка канайда да кӧргӱзип-билдиртип албазы эмди база катап јарт!
Јолдо арткан Кулун – ол Уран. Ол Кӱннеҥ 2,87 млрд. километрде айланат. Оны В. Гершель 1781 јылда телескопло кӧрӧлӧ, комета деп бодогон. 1846 ј. оны У. Леверье чоттолгонло «ачып», болоочы јерин теҥеридеҥ јартап берерде, удабастаҥ И. Галле телескопло таап алган. Уранда билдирер-билдирбес ийик-курчу база бары эмди јарталат. Бу Кулун-Чолмон Кӱнди 84 јылга айланат. Анда – 14 спутник деп јарталат. Ӧрӧги эп-аргала чоттозобыс, 16 спутник бар болор керек.

Нептун – Арсланга шыркаладала артып калган Тайгыл. Там ӱзеери, чӧрчӧктӧ мыныҥ ла кийнинде нениҥ де учун «тӱн кире берет»! Чолмондор база јок деген «јакылта» угаачыга эдилген эмес пе?

Уранныҥ диаметри – 53,4 муҥ, Нептунныҥ – 49, 6 муҥ км. Оборыла олор кичинек Кулун ла јаан Тайгылга келижип турганы база кайкамчылу! Билимде – Тайгыл-Чолмонныҥ кийнинде айланган чолмон – Плутон бар. Чӧрчӧктӧ: «ийтке каруулдадып артырып койгон ээрлӱ ат». Айдарда, Плутон «Ат-Чолмонго» келижет пе? А ийт? Плутонныҥ бир де кеми-сомы (параметри) 1970 ј. јетире билимде јарталбаган болгон. Диаметри 5500 км. болгоны бодоштырулу. Је анда Харон деп спутниги бар. Плутон Кӱннеҥ 5,9 млрд. км. ыраагында. Ол 1930 ј. ачылган! Ол Кӱнди 248 јылга бир айланат. Плутонды телескопло до кӧрӧр арга јок: ол радио-астрономияныҥ эп-аргаларыла ачылган-табылган! «Ийт» дегени «Харон» деп спутнигине келижет! 1979 јылда «Вояджер» ле «Пионер» керептер бу планеталардыҥ кеми-сомын јаҥыдаҥ чокумдаган: Плутонныҥ диаметри – 3400 км., Харонныҥ – 1200-1700 км. (јетире кемјилгелек!). Ат ла ийтти алза, тӱҥдештирӱ оборлоры ондый ла ошкош! Американ билимчилер Плутонды ло Харонды «планета ла спутниги эмес», «эжерлик планета» (двойная планета) дежет. Чӧрчӧктиҥ де аайы андый ине!

Эмди бисте аҥчыныҥ Уулы ла ӱч Кӱчӱк артып калды ба?

Кӱн айлаткыштыҥ аҥканы (пределы) јазап шиҥделбеген. База 3 планета-чолмон бар болорында алаҥзу јок. Керек дезе, Меркурийдеҥ, Венерадаҥ ла арткан да чолмондордоҥ эмдиге јаҥы спутниктер бед-регенче! – олоры дезе – табылганча! (Ӱлген-кудай 12-чи «теҥериниҥ» арјанда деп тегиндӱ бодолгон эмес!)

Бир бодозом, «Мааны аҥныҥ балдары» ол чӧрчӧк эмес — кеп-куучын, легенда! Билимдик ачылгалар кӧп алтай чӧрчӧктӧрдӧ салылган. Кезигин ачарга-табарга келишкени – јаҥыс ла мениҥ мӧрим эмес: ӧйистиҥ келгени бу туру. Кезик јажыттарын качан бирде, алтай калык ӧҥжип чыкса, уулдары, кыстары тӱҥей ле тапкылап алар.

Караҥ КОШЕВ
(«Алтайдыҥ Чолмоны» – 1998 ј., 31 март, 1 апрель)