Алтайдын Чолмоны

Алтайлар канча геройлу?

29.06.2021

Бистиҥ орооныс ла республикабыс Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ 76-чы jылдыгын темдектеди. Тöрöл jерин корулап алары учун канду jуу-согуштарда СССР-дыҥ ончо калыктары теҥ-тай туружып, фронтто олордыҥ муҥдар тоолу уулдары jÿрÿмин салган. Бистиҥ гражданский jууда болгон кырылыштаҥ ла 30-чы jылдардыҥ респрессияларынаҥ jаҥы ла оҥдонып келген ас тоолу алтай албаты бу jуу-согуштарда онойдо ок jана баспай туружып, Jеҥÿге jедерине бойыныҥ ÿлÿÿзин база кошкон. Улу јууда бойыныҥ jалтанбазын ла ат-нерезин кöргÿскени учун 11 муҥнаҥ кöп jуучылдарга Совет Союзтыҥ Геройыныҥ бийик ады берилген. Олордыҥ ортозында Ойрот автоном областьтыҥ jеринеҥ фронтко барган 25 кижи бар. 26-чызы деп Мактыҥ (Славаныҥ) ордениниҥ толо кавалеры болгон база бир jерлежис чотолот – бу кайралдыҥ бастыра ÿч степенин алган улусты Геройго тÿнейлештиретен деген ээжи тургузылган.

Озо баштап jаҥыс ла…

Улу Jеҥÿниҥ байрамыныҥ алдында алтай калыкта бойында Совет Союзтыҥ канча Геройы бар ла бу бийик ат-нереге канчазы jединер аргалу болгонын база катап чокумдаар деп санаага келдим. Jуу божогон кийнинеҥ 40 jыл кире öйгö (80-чи jылдарга jетире ошкош эди) фронттордо аҥыланган jерлештеристиҥ ортозында бир ле алтай герой – Чой аймактаҥ Семен Тартыков бар деп чотолотоны мениҥ санаама jакшы кирет. Экинчизиниҥ – Кан-Оозы аймактаҥ jууга атанган Темирей Казаковтыҥ ады, мен ле бодозом, ол 1946 jылда Ойрот-Турада адынып койгоны учун ла бистиҥ коркынчак-ÿркÿнчегистеҥ улам кайда да адалбайтан, бичилбейтен болгон. Ондый болгоны мениҥ санаама база jакшы кирет. Ол öйдö дö, кийнинде де, Казаковтоҥ Совет Союзтыҥ Геройыныҥ ат-нерезин айрыыры керегинде СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Президиумыныҥ Jакааны (Указы) чыкпаган, jарлалбаган, айдарда, ол герой болуп артканча ла болгон. Оныҥ адын элбеде айтпас, jон ортодо чыгарбас деген шÿÿлте бу бойыста ла, автоном областьтыҥ партийный ла совет органдарында jöптöлгöн болор деп бодойдым. Jÿк ле качан ороон ичинде «гласность ло перестройка» деп керектер башталарда, ол су-алтай геройдыҥ ады-jолы чыгып келди. Эмди бу кижиниҥ  ады тöрöл Кан-Оозы аймагында элбеде кереестелген, калада оромго берилген, оныҥ бюсты Горно-Алтайскта Геройлордыҥ аллеязында тургузылган.

Оноҥ бешке jеткен

Ол ло 80-чи jылдарда алтай деп айткадый база эки геройдыҥ – Дмитрий Камзараковтыҥ ла Иван Осиповтыҥ  ады-jолдоры чыгып келген (совет öйдö алтайлар тÿндÿк-туштÿкке бöлинбей, бастыразы ла алтайлар деп бичиткен де). Олор Алтай крайдыҥ Солтонский ле Красногорский райондорында чыгып, кийнинде  бистиҥ Турачак аймак jаар кöчÿп келгенин аjаруга алза, угы-тöзиле тÿндÿк алтайлардаҥ ошкош. Тÿÿкилик билимдердиҥ кандидады
Н. С. Модоров 2010 jылда герой jерлештерис керегинде «Туулу Алтайдыҥ jуучыл магы» деп бичик чыгарарда, ого Камзараковтыҥ ла Осиповтыҥ öбöкöлöри кирген. Баштапкызыныҥ фотоjуругы бар – бÿдÿжи алтай, Осиповтыйы дезе кепке базылбаган, байла, табылбаган болор. Бу кижи кандый да алтай сööктÿ болгоны jарталган, эмди тöрöгöндöри ажыра оны чокумдаар иш öдÿп jат деп, меге jуучыл тÿÿкини тереҥ казып, иштенип турган кижи, калада jаткан
И. С. Тенгереков айтты. Иннокентий Серге-евич фронтовик мундустарга учурлай 2020 jылда Горно-Алтайскта кепке базылган «Адалар ады ундылбас. Гордость рода мундус» деп бичикти чыгарарында jаан ÿлÿÿ эткен кижи болор.

Н. С. Модоровтыҥ бичигинде Мактыҥ ордендериниҥ толо кавалери, геройго тÿҥейлеген Вениамин Чевалков керегинде база бичилген, оныҥ фотоjуругы салынган. Чырай-бажы база ла  алтай бÿдÿмдÿ, сööги мундус, оныҥ учун оныҥ ады-jолы «Адалар ады ундылбас» деп бичикке кийдирилген. Алтай укту Чевалковтор алдында Улалуда jарлу улус болгонын бис билерис, Вениамин олордыҥ угынаҥ ошкош. Мынайып, СССР jайрадылардаҥ озо тÿндÿк ле тÿштÿк алтайлардыҥ ортозынаҥ Совет Союзтыҥ беш Геройы чыккан деп чотоорго jараар болгон. Ол jанынаҥ меге 80-чи jылдарда мениҥ jерлежим, бу jÿрÿмнеҥ эрте jÿре берген журналист Вячеслав Куртов «алтайларда беш Герой бар» деп сÿÿнип ле оморкоп айдып туратаны сагыжымда арткан.

Jаҥы аттар

СССР jайрадылган кийнинде, jаҥы казыныштардыҥ, бедиреништердиҥ, табынтылардыҥ шылтузында jуучыл алтай геройлор керегинде öскö дö солун jетирÿлер, документтер, табыштар чыгып келген. Темдектезе, ол ло Н. С. Модоровтыҥ бичигинде Турачак аймактыҥ Дмитриевка jуртынаҥ фронтко барып, геройго jетире jуулашкан Михаил Маскаев керегинде jетирÿ бар. Бу кижиниҥ сööги мундус, адазы алтай болгон деп, меге И. С. Тенгереков jартаган. Оныҥ айтканыла, Маскаев эзен jÿрерде, ол бойы оныла jолыккан, куучындашкан. Михаил Филиппович энези орус болгоны учун бойын орус деп бичиткен эмтир. Сööги мундус болгонын база билген. Кийнинде бойын алтай деп бичитпегени учун кородоп jÿрген. Бу кижиниҥ öбöкöзи де алтай «маска» деген сöстöҥ тöзöлгöни кöрÿнет. Михаил Маскаев jууныҥ кийнинде Jаш-Турада (Бийскте) jаткан, бу калада 1984 jылда jуучыл шыркаларынаҥ улам божогон, сööги ондо ло jуулган.

Алтай геройлордыҥ тоозына быжу кошкодый база бир кижи Четонов Алексей Семенович эмтир. Ол 1916 jылда Майма аймактыҥ Александровка (Имеери) jуртында чыккан. Сööги база ла мундус. 1920 jылда оныҥ билези Кöмÿр (Кемерово) облазына кöчкöн, Алексей ондо чыдап öскöн лö иштеген, 1941 jылда jууга атанган. Öштÿлерле кÿÿн-кайрал jоктоҥ тартышканы учун ого 1945 jылдыҥ кочкор айында ол  jууда öлгöн кийнинде (посмертно) Совет Союзтыҥ Геройы деп ат-нере адалган. Бу кижи керегинде jетирÿ ле оныҥ фотоjуругы öрöги адалган «Адалар ады ундылбас» деген бичикте чыккан. Геройдыҥ чырай-бÿдÿжи база ла алтай эмтир. Ӱч jыл кайра бу кызылчерÿчиниҥ бюсты Кемерово областьтыҥ Геройлоры кереестелген jерде тургузылган деп, меге И. С. Тенгереков айтты. Эмди Алексей Семеновичтиҥ адын тöрöл Александровка jуртында кереестеп, оныҥ бюстын Горно-Алтайскта Геройлордыҥ аллеязында тургузары jанынаҥ ишти баштаар керек.

Геройго чыгарылган, jе…

База бир бöлÿк jуучылдар – Ада-Тöрöл учун Улу jууда туружып, кÿÿн-кайрал jоктоҥ jуулашкан, Совет Союзтыҥ Геройыныҥ адына чыгарылган (представление эдилген), jе кандый бир шылтактардаҥ улам ого jединбей калган jерлештерис болор. Канча миллион черÿчилдер ичкерлеп, тескерлеп, фронттыҥ кыйузы ары-бери jылып, ончо неме аҥданып, собурылып, от-алыжып jаткан öйдö чаазындар, документтер jазаар ла аткарар иште база коркышту кöп jылыйтулар, jедикпестер, оҥдошпостор, булгалыштар болгоны айтпаза да jарт. Оноҥ улам кöп jуучылдарга, ол тоодо бистиҥ алтай да эрлерге, геройдыҥ ат-нерези берилбей, келишпей калган учуралдар база сÿрекей кöп болгон деп сананадым. Бу ла ÿч-торт jыл кайра «АЧ-да» Улаган аймактаҥ (Чолушман ичинеҥ ошкош эди) jууга атанып, ондо тыҥ тартышкан Кыныраков деп кижи керегинде статьяны  кычыргам. Jалтанбазы ла ат-нерези учун бу кижини геройго чыгарарда, штабтыҥ ишчизи оныҥ öбöкöзин jастыра «Конраков» бичигенинеҥ улам бу ат-нере ого келишпей калган деп, ол бичимелде айдылган эди.

Мындый öскö дö учуралдар бар. Ол jанынаҥ öрöги адалган И. С. Тенгереков  «Звезда Алтая» республикан газетте орус тилле бир канча статьялар бичиген эмтир. Иннокентий Сергеевич «Кыныраков деп кижи jанынаҥ бастыра архивтердеҥ казынып, оны геройго чыгарганы керегинде представление таппадым» деп меге jетирди. Öскö jетирÿлердеҥ кöргöндö, бу jуучылды кöндÿре Геройго эмес, Мактыҥ ÿчинчи ордениле кайралдазын деп чаазын jазалган, jе штабист öбöкöзин jастыра бичигенинеҥ улам кайрал ого келишпей калган ошкош. Jе кандый да болзо, ол СССР-дыҥ эҥ бийик ат-нерезине база ла кичинек jетпей калган алтай болуп jат. Бу jуучыл jанынаҥ бедиреништÿ иштерди улалтар ла керек ошкош.

База бир геройго чыгарылган, jе ого jединбей калган jерлежис – тодош сöоктÿ Ташкенов Иван Окович. Ол 1941 jылдыҥ учында фронтко атанган. 1943 jылдыҥ кÿчÿрген айында Киев кала учун jуу-согуштарда уй-мылтыктыҥ (орудиениҥ) командири болуп сÿрекей аҥыланганы учун, оны Совет Союзтыҥ Геройыныҥ ат-нерезине чыгаргандар. Jе 1944 jылдыҥ кочкор айында 40-чи артиллерийский армияныҥ jааны полковник Ментюков бу представлениеге «Наградить орденом Отечественной войны 2 степени» деп резолюция бичиген. Ол тушта jерлежиспе мындый бир орден бар болгон, берилгени – экинчизи болуп калган. Мынайып, тодош сööкту jерлежиске бир ле jамылуныҥ баш билинижиниҥ бажында  геройдыҥ ат-нерези келишпей калган. Бу кижи jуудаҥ Ада-Тöрöл учун Jууныҥ ордендериниҥ толо кавалери бололо, 1947 jылда jанып келген. 1978 jылда Кан-Оозы аймакта божогон.

Геройго чыгарылган база бир алтай эрге – Мундусов Сайлан Падноховичке, бу ат-нере ол 1937 jылда сталин öйиниҥ истежÿ-репрессиязына киргенинеҥ улам келишпей калган ошкош деп бодойым. Бу кижи 1902 jылда Шабалин аймактагы Апшыйакту jуртта чыккан деп, «Адалар ады ундылбас» деп бичиктеҥ кычырдым. Сööги база ла мундус. Айдуда Челябинский областьта Миасс городто jÿреле, фронтко бойы канча катап суранып туруп барган. 1943 jылда кÿчÿрген айда оны штрафной батальондо jуулажар эдип ийгендер. 1944 jылдыҥ кичÿ изÿ  айында Выборг кала учун jуу-согуштарда jалтанбазын ла jана баспазын кöргÿзип, ондор тоолу öштÿлерди кырганы учун пулеметчик Мундусовко Совет Союзтыҥ Геройыныҥ ат-нерезин берзин деп чаазын аткарылган. Бу предсталениени 314-чи стрелковый дивизияныҥ 2/1076-чы полкыныҥ командири полковник Малютин ле штабтыҥ jааны майор Сидоренко бичигендер. Jе ол баштануга алтай jуучылды геройдыҥ ат-нерезиле эмес, Кызыл Мааныныҥ ордениле кайралдаар деп jöп бичилген. Онызы база ла кандый да тылда отурган jамылу кÿлÿк баш билингени деп сананып калдым. Нениҥ учун дезе бу кижи ол кату öйлöрдö штрафной батальондо jуулашкан «албатыныҥ öштÿзи» деп чотолгон до. Ого геройды бергенче, берерге jарабас деп резолюция саларга чик jок jеҥил де, jалтанчылу эмес те болгон не. Мыныҥ кийнинде 1945 jылда Сайлан Мундусов «За отвагу» деп jуучыл медальла кайралдаткан.

Бийик ат-нереге jедингедий тöртинчи jерлежис – jууга 1943 jылда Чой аймактаҥ  барган Акпашев Александр Макарович эмтир. Бу кижи Житомирдеҥ Берлинге jетире ат-нерелÿ jуулажып, 1945 jылга jетире Мактыҥ 3-чи ле 2-чи степеньдÿ ордендериле кайралдаткан. Бу ла jылдыҥ кÿÿк айыныҥ 14-чи кÿнинде jалтанбазы ла jана баспазы учун автоматчик, гвардияныҥ баш сержанты Акпашевти Мактыҥ калганчы, 1-кы степеньдÿ ордениле кайралдаар деп представление эдилген. Бу кайрал ого берилген болзо, бистиҥ бу jерлежис Вениамин Чевалков ло чылап Мактыҥ ордендериниҥ толо кавалери болуп, Совет Союзтыҥ Геройына тÿҥей болор эди. Jе берилген представлениеге кандый да штабист «Кызыл Чолмонныҥ ордениле кайралдаар» деп карандашла бичип салган. Мынайып, база бир алтай кижи геройдыҥ нерезине арай ла болзо jединбей калган. Александр Макарович Мактыҥ эки ордендеринеҥ башка Ада-Тöрöл учун jууныҥ 1-кы степеньдÿ ордениле, кöп медальдарла кайралдаткан. Ол jуудаҥ jанып келеле, кийнинде тöрöл Алтайында божогон эмтир.

Мен сананзам, 1941-1945 jылдарда геройлор чылап jуулашкан алтай улус сÿрекей кöп. Jе бу бийик ат-нерени берери черÿни башкарып, солдаттарла кожо jуулажып jаткан командирлердеҥ кöнÿ камаанду болгон ине. Бистиҥ сÿмелÿ кылык та, кöп саба учуралдарда ÿредÿ де jок, кемзинчек jерлештерис jууда эткен ат-нерезин jамылулардыҥ алдына кееркеде мактап, jарамзып, jÿгÿрип билбес болгон деп бодойдым. Оныҥ учун олордыҥ канчузы öштÿлерле сÿрекей тыҥ jуулашкан да болзо, jаан кайралдар jок артып калды не? Ого ÿзеери, jууныҥ баштапкы jылдарында, качан Кызыл Черÿ тескерлеп турарда, тен кандый атту-чуулу керек эткен jуучылдарга да болзо, геройдыҥ ат-нерези сÿрекей ас берип туратан болгон. Jÿк ле Кан ичинде мениҥ чыккан-öскöн Кара-Суу дейтен кичинек jурттаҥ ал-камык ордендерлÿ ле медальдарлÿ, арай ла болзо геройго jетпеген ÿч фронтовикти билерим – Ялбаков Манатты, Бакрасов Токтотты ла Адабасов Сÿнÿшти. Öскö алтай jурттарда мындый улус база толтыра болгонында бир де алаҥзу jок.

Некежер керек

Jууныҥ алдында тоозыла 40 дö муҥга jетпеген ас тоолу ойрот калыктыҥ ортозынаҥ јети Герой быжу чыкканы ончобыска jаан оморкодулу эмес пе!

Канду согуштарда кÿÿн-кайрал jоктоҥ тартыжып, геройго чыгарылган, jе ого jединбеген öрöги адалган тöрт jерлежиске бу бийик ат-нерени оройтып та болзо берзин деп  бÿгÿн де тартыжарга jараар. Ол jанынаҥ республиканыҥ окылу jаҥдарыныҥ, jондык организациялардыҥ, бу улустыҥ тöрöгöн-туугандарыныҥ адынаҥ Jеҥÿниҥ база бир юбилейине – 80 jылдыгына ба, jаан jуу-согуштардыҥ толо jылдыктарына ба, Москвадагы jаҥдарга, Коруланар министерствого бичиир, jартаар, сураар керек деп бодойдым.

1941-1945 jылдарда коркышту тыҥ jуулашкан кызылчерÿчилдердиҥ керектерин бу бистиҥ де öйдö ойтодоҥ кöрÿп, олорго Геройдыҥ ат-нерезин берип турган учуралдар ас эмес эмтир. Темдектезе, Сталинград учун jуу-согуштыҥ 75 jылдыгын темдектеп турарда, РФ-тыҥ президенти ондо турушкан тöрт jуучылга посмертно Россияныҥ Геройы деп ат-нере берери керегинде Jарлык чыгарган.

 С. Сарыев