Алтайдын Чолмоны

Баланыҥ ӧзӱми биленеҥ јаан камаанду

12.11.2021

Алтай Республиканыҥ ÿредÿ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ÿредÿ берер институт јылдыҥ ла Алтай тилдиҥ кӱндерине учурлай республикан кеминде башка-башка кӧрӱ-маргаандар ӧткӱрет.

Бастыра ӧткӱрилип турган иштер балдарды тӧрӧл алтай тилин ӱренип, јӱрӱминде эптӱ тузаланып билерине ууландырылган.
Школго јажы јеткелек балдардыҥ ла школдо ӱренип турган балдардыҥ тӧрӧл тилин ӱренерине кӱӱнин бийиктедерине, эптӱ, чӱмдӱ алтай тилиле куучындажып јӱрерине, тилин темиктирерине ууландырылган «Табышкакты тап» деп челлендж-ойын ӧткӱрилген. Бу ойын Инстаграмда #ТабышкактыТап деп хештегле берилген. Мында 3-4 јашту болчомдордоҥ ала 15-17 јашту балдарга јетире, онойдо ок ӱредӱчилер, ада-энелер туружып, 130-таҥ ажыра видеороликтер тургузылган.
Табышкак – ол калыктыҥ чӱмдӱ сӧзиниҥ кебери. Табышкак балдарды санандырарына, тапкыр, чечен болорына ӱредет. Бу челлендж-ойында балдар алтай тилиниҥ јаражын, чӱмдӱзин кӧргӱзип, бой-бойына табышкак айдып, тӧрӧл тилин билерин кӧргӱскендер.
Бала тӧрӧл тилин јаштаҥ ала билери, чӱм-јаҥдарын, јаҥжыгуларын оҥдоп турары ада-энедеҥ јаан камаанду. Экинчи јыл «Биле бирлигиле бек» деп билелик видеороликтердиҥ кӧрӱ-маргаанын ӧткӱредис. Былтыр 16 иш келген болзо, быјыл 62 иш келген.
«Бис – биле», «Чыккан-öскöн тöрöл jерим», «Бис – јайалталу биле», «Öскÿрген мал-ажыс», «Бистиҥ соккон мультиктер» деп номинацияларла билелик байрамдарын, амыралтазын, эткен ижин, јаан јаштуларыла колбузын, ӧскӧн-чыккан јериниҥ тӱӱкизин, јарлу улузын билерин кӧргӱскендер.
Эҥ ле кӧп иштер Оҥдой аймактаҥ келген (30 иш), арткан аймактардаҥ 2-деҥ ала 11 ишке јетире келгиледи.
Быјылгы кӧрӱ-маргаанда кӧп балдарлу јиит билелер турушканы сӱӱндирет. Ого ӱзеери, бу билелер балдарыныҥ тӧрӧл алтай тилиле куучындап турганын, биледе бой-бойына кару болгонын, јаан јаштуларды тооп јӱргенин, ада-энезиниҥ ижин оҥдоп, олорго болужып турганын видео-иштер иле кӧргӱскен. Темдек эдип бир канча билени адап турубыс.
«Бис јайалталу биле» деп номинацияда турушкан Оҥдойдыҥ С. Т. Пекпеевтиҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школыныҥ 3-чи клазыныҥ ӱренчиги Чичкакова Диананыҥ ижинеҥ ада-энези, аказы, эјези ус колду болгонын кӧрдибис. Адазы Аржан агаштаҥ, сӧӧктӧрдӧҥ алтай эдимдер эдип, јарандырат. Энези кийистеҥ кӧгӱспек, ӧдӱктер эдет, алтай кеп-кийим кӧктӧйт. Бу ус улус балдарын да ӱреткен: јаан кызы јуранып, јинјилер тизип, аказы агашла узанып јат. Диана бойы наадайлар кӧктӧп, кийистеҥ ойынчыктар јазап, коо ӱниле кожоҥдоп турганын сӱӱнип кӧрдибис.
Горно-Алтайсктаҥ Ченкуровтордыҥ билези ижин база аткарган. Бу биледе 5 уул чыдап јат. Ада-энези балдарын кандый ла кӧрӱ-маргаандарда туруштырып, кожоҥдодып, кӱӱлик ойноткыларла ойнодып турганын оморкоп кӧрдибис.
Оҥдойдо јадып турган Кухаевтердиҥ билези база турушты. Республика ичинде јарлу биле. Адазы Аржан ус кижи, аттыҥ эр-јепселин јазап, узанып, энези тередеҥ ӱй улустыҥ тудунар-кабынар эдимдерин эдип турганыла таныштыс. Олор балдарын да ӱредип, таскадып турганы иле кӧрӱнет.
Мӧндӱр-Сокконноҥ Мешкеевтердиҥ билезиниҥ ижин темдектеер керек. Ада-энези спортчы улус, балдарын да су-кадык болорына таскадып, уулы Мерген кӱрешле једимдерге јеткенин кӧргӱскен. Онойдо ок балдарын алтай тилин ундыбай, чӱм-јаҥдарын билип јӱрзин деп ӱредип турганы кӧрӱнди.
Онойдо ок Јолоноҥ Керексибесов Данилдиҥ, Јабаганнаҥ Ильмеков Андрейдиҥ, Куладынаҥ Барсукова Алтынсайдыҥ, Шабалинде Якпуновтордыҥ, Беш-Ӧзӧктӧҥ Рыжкин Сурланныҥ, Шабалиннеҥ Дидунова Мызылдайдыҥ, Ийиннеҥ Адатова Даринаныҥ, Кӱпчегеннеҥ Акпашева Чечектиҥ ле оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ соккон видео-иштеринде тӧрӧл тилин тооп, баалап турганы, таада-јааналарын тооп, ада-энезиле, ага-карындажыла, эје-сыйындарыла оморкоп турганына сӱӱнедис. Јаандарына болужып, балдар мал-аш азыраарында, олорды кичееринде туружып турганын кӧрӱп оморкойдыс.
«Бистиҥ соккон мультиктер» деп номинацияда 7 биле турушты. Балдар ада-энелериле, таада-јааналарыла эмезе ӱредӱчилериле кожо эмдиги ӧйдиҥ технологияларын тузаланып, јуранып, бӧстӧҥ, кийистеҥ, пластилиннеҥ эдимдерди эдип, алтай чӧрчӧктӧрди, куучындарды ӱнделтип, мульт-фильмдерди јазап турганы база сӱӱндирет. Шашыкманнаҥ Байзунова Есенияныҥ, Боочынаҥ Медечинова Эмежелдиҥ, каланыҥ 7-чи школынаҥ Тохнин Артурдыҥ, Сюгенева Айсананыҥ, Моты-Оозынаҥ Карманов Ай-Судурдыҥ, Оҥдойдоҥ Сарбашев Салымныҥ билезиле кожо јазаган, ӱнделткен мультфильмдери солун болды.
Балдардыҥ башка-башка кӧрӱ-маргаандарда туружарында ӱредӱчилердиҥ камааны база јаан. Шак оныҥ учун ӱредӱчилер бойлоры да, ӱренчиктери де кӧп кӧрӱ-маргаанда турушкылайт. Республикабыстыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери балдардыҥ кӱр-кӧгӱзине алтай тилдиҥ учурлузын салып, кажы ла бала тӧрӧл тилиниҥ болужыла jон ортодо колбу тудуп, оныҥ туружаачызы болзын, ӱйелердиҥ ченемелин, албатызыныҥ тӱӱкизин ле культуразын (ич jайаанын) билип, оныҥ тӧзӧӧчизи болуп ӧссин деп, јаан керектерди апарып јатканына олорго јаантайын быйанду јӱредис ле јӱрерис.
Берилген кӧрӱ-маргаандар јылдыҥ ла тереҥжип, анаҥ ары улалар. Келер јылда анаҥ да кӧп билелер бойы керегинде бичип, кӧргӱзип турза, ӧскӧ дӧ билелерге тем, јозок болор.
Мындый билелер барда, оогош то, јаан да балдар алтай тилиле оморкоп куучындап, бастыра бар јетирӱлерин айдып, кӧргӱзип турарда, алтай тилис ӧҥжип ӧзӧринде алаҥзу јок.
Кӧрӱ-маргаанныҥ эҥ талдама иштери институттыҥ сайтына салынар ла јилбиркеген, соныркаган улус олорды мынаҥ кӧрӱп таныжар аргалу.

Ж. Амырова,
алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ кафедразыныҥ јааны