«Ӱрен, алтай тилиҥди ӱрен»

17.05.2022

«Ак-јарыктыҥ алдына келеле,
Айлу-кӱндӱ јеримди кӧрӧлӧ:
«Адайым» — деген алтай тилим,
«Энейим» — деген эрке тилим…
Керсӱ јонымныҥ чӱми јок кожоҥын
Келишкенче сен кееркедип беретеҥ,
Албатым јуунаткан алтай тилим,
Аарчызы јытанган алтай тилим!» деп, улу бичиичи Лазарь Кокышевтиҥ ӧткӧн чакта тӧрӧл тилдиҥ учурын кӧдӱрип, айдып салган сӧстӧриле кӱӱк айдыҥ 12-чи кӱнинде Горно-Алтайсктагы педколледжте Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ албатыларыныҥ тӧрӧл тилдери аайынча ӱренчиктердиҥ тергеелер ортодогы олимпиадазы ачылды.

Олимпиаданы баштап ӧткӱрип турган Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ јетирӱзиле, олимпиадада башка-башка тергеелердеҥ текши тооло 154 ӱренчик турушкан. Олор Алтай, Хакас, Тыва, Саха (Якут), Бурят, Татарстан республикалардаҥ ла Кемерово областьтаҥ. Ончозы 9-11 класстардыҥ ӱренчиктери болгоны, байла, тегиндӱ эмес. Школды ӱренип тӱгескен кийнинде кемниҥ де салымы тӧрӧл тилиле колболыжып улалар. Бистиҥ республикадаҥ олимпиадада 17 бала турушкан. Алтай тил ле литература деп тергеелик олимпиадада јеҥӱчилдер болуп чыгала, эмди бойлорыныҥ билгирлерин ченеп, тергеелер ортодогы маргыжуда туружадылар. Олор — республикан лицейдиҥ, В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ, Кош-Агаш, Оҥдой, Кан-Оозы ла Шабалин аймактардыҥ ӱренчиктери.
Кӧдӱриҥилӱ ачылтада АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри О. С. Саврасова (онлайн аайыла), Россия Федерацияныҥ албатыларыныҥ тӧрӧл тили аайынча федерал институттыҥ директорыныҥ ижин удурумга бӱдӱрип турган профессор, филологиялык билимдердиҥ докторы Л. И. Маршева (онлайн аайыла), АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Е. Д. Чандыева, Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультединиҥ деканы, доцент, филология билимдердиҥ кандидады С. Б. Сарбашева олимпиаданыҥ ижине ајару эдип, тӧрӧл тилдиҥ учурын темдектеп, туружаачыларга једимдер, ачык јолдор кӱӱнзедилер. Чындап та, Кош-Агаштаҥ јиит бичиичилердиҥ «Амаду» деп республикан кӧрӱ-маргаанында турушкан Радмила Лепетова мынайда бичиген эди: «Салымла тартыжар кӱӱндӱ болзоҥ, ончо јакшыны алар болзоҥ, будыҥа бек турарга турзаҥ, ӱрен, алтай тилиҥди ӱрен».
База бир туружаачы Шабалин аймакта Беш-Ӧзӧк јурттаҥ келген Даяна Кукпееваныҥ бичигениле: «Тӧрӧл тилин билбес кижи – чирип калган агаштый кӧҥдӧй. Узун јӱрӱмде эдилген ижи – тегин ле калас ӧткӧн ӧй. Алтай тилис – ол толун ай. Караҥуй тӱнде јолыҥды јарыдар. Алтай тилис – ол јаҥы ай, тыныҥ кыйылза, аргадап алар». Тӧрӧл тили керегинде балдар кандый бийик учурлу сӧстӧрлӧ айткандар! Айдарда, бу да ӧткӱрилип турган олимпиада ийде берип, канаттар сыйлап, тилдиҥ телкем экпиниле согуп, кемди де ичкери учуртып апарар. Ол учушта тӧрӧл тилис оноҥ тыҥ байып, шиҥделип, элбеп таркаар. Мындый шӱӱлте министрдиҥ ордынчызы
Е. Д. Чандыевага келип, бу ууламјыла ишти баштаар керек деп санаага экелген. «Сибирьдиҥ јӧптӧжӱзи» деп ассоциацияныҥ быјыл Якутск калада ӧткӧн јуунында туружып, анда куучын айдып, шӱӱлтезиле таныштырган. Шӱӱлтенеҥ — сӱрекей јаан олимпиадага једип, эмди тергеелер ортодо ӧткӱрилип турганы оморкодулу.

Хамида ТАДИНА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина