Алтайдын Чолмоны

Чук ла нак ӧлӱктер ле јеендери

13.12.2022

Бир катап деген сӧстӧрлӧ баштаар бичимел шак бу учуралга келижет деп санандым. Нениҥ учун дезе мындый солун, мындый јакшынак, мындый јылу туштажуга бир ле катап учураганым бу. Модоров деп ӧбӧкӧлӱ билелердиҥ ле олордыҥ ӧскӧ дӧ ӧбӧкӧлӧрлӱ јеендериниҥ туштажузы. Туштажу тегин эмес, калганчы јылдарда бу отоктыҥ јааны-јажы јуулыжып, иштеген ижинде, јӱрӱмдик јолында једимдериле аҥыланган јииттерди тӧрӧӧндӧр ортодо кӱӱнин кӧдӱрип, алкап турганы чын јакшы керек эмей.

Ӧлӱк сӧӧктӱлердиҥ калада јадып турган јаан јаштуларыныҥ адынаҥ Владимир Николаевич Модоровтыҥ айтканыла (чындап, бу баштаҥкайды башкарып турган кижи Владимир Николаевич бойы), алдындагы јылдарда албаты-јон тӧрӧӧнзижип, улус ары-бери амадап та айылдап, кӱнӱҥ сайын да айылдарына кирип-чыгып, кӧрӱжип јӱретен. Эмди ӧй башка, улустыҥ кылы-јаҥы да солынган. Кандый да учурлу керек телефон-колбу ажыра бӱдӱп калат. Оныҥ да учун бир ле кижинеҥ таркаган бала-барка бой-бойын билишпес, танышпас болуп барган. Айдарда, Модоровтор кӱреези эҥ јаан аказы Кӱреш Модоровтыҥ адын адап, бойлоры ортодо сый-премия табыштырып турар шӱӱлтеге келген. Кӱреш Модоровтыҥ ады-јолы тӱӱкиде арткан, кӧп улуска таныш кижи. Эмди сый-премияны кажы ла јыл бу отоктыҥ аҥыланган бала-барказына табыштырганыла колбой, ончозы бой-бойыла таныжып јӱргендери бу.

– Коштой ӧзӱп јаткан ӱйелер бисле јаҥыс ук-тӧстӱ болгонын билип јӱрзин деп амадап, карган адабыс јаҥыс кижи болгонын эзедер деп шӱӱгенис. Ол кижиниҥ ады-јолы Модоров Теке болгон. Теке таадабыстыҥ ла оныҥ аказы Айрыныҥ адазы — Тадынаш. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта Теке таадабыс ороонго, фронтко сӱрекей јаан болуш эткен кижи болгон. Ол керегинде Кӱреш Модоровтыҥ «Бай болорым, баатыр болорым» деген бичигинде мынайда бичилген: «…Текениҥ ӱч уулы – Балдык, Ойынчы 1942 јылда ла Койчы 1944 јылда фронтко атангандар. Уулдарын фронтко ӱйдешкен кийнинде, Теке «Ончозын фронтко!», «Ончозын јеҥӱге!» деген кычыруларды акту јӱрегинеҥ јарадып, фронтко бар аргаларыла болужарга чырмайган. Ол кичееп турган торбокторын јакшы кыштадарга тӱни-тӱжиле иштеген. Фронттогы јуучылдарга јылу кийимдер јанынаҥ эл-јонды болушсын деген кычыру аайынча, Теке кийис ӧдӱктер, меелейлер эттиртип табыштырган.

…1943 јылда јаскыда партияныҥ райкомыныҥ ишчизи ле колхозтыҥ председатели Н. С. Ябыев Суулу-Јарыкка келип, Текеле кожо јуу керегинде куучындажып, «Алтайдыҥ колхозчызы» деген танковый колоннага акча кӧчӱрер шӱӱлтеге келгендер. Оноҥ Т. Модоров бу шӱӱлтени јарадып, бойыныҥ балдарын азырап јаткан эки јаан боос уйын ӧзӧккӧ экелеле, этке сойгон. Бу этти Јаш-Турада садарга болуп, колхозтыҥ правлениези чанакту эки атту эки кижини Бийскке аткарган. Олор этти садала, акчазын ол ло тарыйын кӧчӱрип ийгендер.

Текениҥ андый тӧрӧлчи кӱӱн-табын Кызыл Черӱниҥ јуу-јепселдӱ ийде-кӱчтериниҥ Верховный Главнокомандующийи И. В. Сталин ајаруга алып, ого Быйанду самара ийген». Јууга ийген акча 30 муҥ болгон дежетен. Бӱткӱл бир танктыҥ баазы».
Теке деген кижиниҥ аказында, Айрыда, кыстар кӧп учун, угы-тӧзи эмеш ӱзӱле берген. Текениҥ уулдары кӧп болгон. Је эмди ӧлӱк сӧӧктӱ улус сӱреен ас, оныҥ учун сӧӧктӧриле башкаланып та барган болзо, јеендеристи бириктирип, таныштырып јадыс – деп, Владимир Николаевич куучындады.
Канча да јыл кайра Модоровтор эҥ ле баштап шатрала ачык бастырароссиялык маргаан ӧткӱрген. Оны Александр Торбоков башкарган. Оноҥ ло ары јаҥжыгу болзын деп, јииттерди јууры башталган. Тургуза ӧйдӧ Владимир Николаевич кӱреш ууламјыла балдарды тазыктырып јат, оныҥ учун шатрала маргаандарды эмешке токтодып саларга келишкен эмтир.

– Бистиҥ јииттер ортодо јайалталу балдар кӧп деп кӧрӱп јадым, олордоҥ илеленип чыккандары — кожоҥчы Шоҥкор Модоров, јурукчы Павел Модоров, кӧкчи Лина Модорова, ӱредӱчи Эмилия Матина ла ӧскӧлӧри де.
Былтыр Модоровтордыҥ сыйын Лариса Николаевна Баинага табыштырганыс. Бу чыйрак, эрчимдӱ кижи бистиҥ јеенис болор. Алтайыстыҥ ичиле таркаган бичиктерди чыгарар «Алтын-Туу» байзыҥ-јуртта редактор, бичик-биликле колбулу иштӱ, билгири тереҥ. Бистиҥ тӧрӧӧн-тууганда јаман-јакшыда туружар, јӧмӧӧр дӧ, јаҥмарар да келин. Быјыл сыйды Лина Валерьевна Модоровага ла Эмилия Сергеевна Матинага берер деп шӱӱдис. Темдектегедий уулдар да, кыстар да бистиҥ отокто эмди де бар деп кӧрӱп јадым – деп, Владимир Николаевич айдат.

Быјылгы премия-сыйды алган Лина Модорова Кӧзӱл јуртта чыккан. Тургуза ӧйдӧ калада јадат. Линаныҥ эске алганыла, ол эҥ ле озо алтай килиҥ бӧрӱк кӧктӧгӧн. Карган энези кӧкчи кижи болгон, Лина бала тушта оныҥ јанына отурып, ийнезин саптап берер, кӧктӧнӧриниҥ эп-сӱмелерин ајарып кӧрӧр, оныҥ учун оогоштоҥ ло ала кӧкчи болотонын билип јӱрген деп айдарга јараар. Эмеш јаанап келеле, энезиниҥ тийбезин деп јакып турган машинказыла улус кӧрбӧс ӧйдӧ кӧктӧнип ийетен. Школдыҥ кийнинде каладагы М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжте модельер-конструктордыҥ ӱредӱзин алган. Курсовой ло дипломный иштери алтай кеп-кийим керегинде болгон учун, ол ло ӧйдӧ эјезине сценада бијелеерге кийер јеҥил кеп-кийим кӧктӧп, ӱредӱни једимдӱ божоткон.

Баштапкы јакылта-ишти бӱдӱргенинеҥ ала эмди јирме эки јыл ӧтти, кӧп иш эдилди. Алтай кӧгӱс-кӧрӱмдӱ келин алтай јаҥжыгуларла јилбиркеп, анчада ла кеп-кийимдеги кулјалар, ойымдар нени айдып турганын тереҥжиде шиҥдеп, билип алар амадула ГАГУ-ныҥ тӱӱкилик факультединде ӱренерге кӱӱнзеген. Алтай кеп-кийим керегинде јетирӱлерди јууп, олорды канча ла кире чӱмдӱ ле јараш кӧктӧӧргӧ, ол ло ӧйдӧ јаҥжыгуларга тайанарга амадайт. Археологияныҥ кафедразында бичип тургускан ӱлекери «Значение костюмов южных женщин ХIХ века» деп адалган. Бу ӱредӱде ол бойына керектӱ кӧп лӧ тузалу јетирӱлерле јепсенген.
Бӱгӱнги ижи-тожы керегинде Лина Валерьевна мынайда куучындады:
– Эки јыл кайра ачкан ательени «Ӧмӱр» деп адаарында карындажым Шоҥкор Модоров турушкан. Јӧптӧжип, «Ӧмӱр» деп атка токтогоныс. Јараш та угулат, учурлу да.
Јииттер стилизованный кеп-кийим кийерге кӱӱнзеп турган болзо, јаан јашту улус учуры чын кӧктӧлгӧнине ајару эдет. Баланыҥ койу кӧчӧзине амадап кӧктӧдип турган учуралдар кӧп. Быјылдаҥ ала кӱӱнзеген улуска алтай кеп-кийим кӧктӧп ӱренер курстар ачтым. Ательениҥ ишчилеринде бош отурар ӧй торт јок, алтай кеп-кийим кӧктӧдип аларга кӱӱнзеген улус јаантайын јакылталар эдип, беленин алып, удура-тедире кирип-чыгадылар.

«Ӧмӱр» ательеде сӧӧктӧрдиҥ таҥмаларын, кандый ла кулјаларды, улустыҥ ады-јолын да машинкала јолдоп берер аргалу. Мында Лина Валерьевна анайда ок машинаныҥ документтерин салар каптар кӧктӧп, база ла алтайсу эдип јарандырып берет. Керек дезе кыстарга јарангыштар да бар эмтир.
Экинчи лауреат Эмилия Сергеевна Матина, Кан-Оозы јуртта јадып, школдо ӱредӱчи болуп иштейт. Јозокту ижин јаандар аҥылап, база јаҥыс катап кайралдаган эмес эмтир.
Анайда ок былтыргы јылдыҥ лауреады керегинде сӧс айдып ийели. Лариса Николаевна Баина Экинур јуртта чыккан-ӧскӧн. Кыс ӧбӧкӧзиле болзо, Торбогошева. Энезиниҥ энези, Капаш, Текениҥ уулдарыныҥ ортозында чыккан сок јаҥыс кызы болгон. Капаштыҥ сок јаҥыс кызы Екатерина болды. Айдарда, ӧлӱк сӧӧктӱ Модоровтор јеендерин бир де башкалабай, бойлорына јуук тудуп, билижип јӱрер амадулу.

Јӱрӱмниҥ агыны кижини кайда ла апарып турбай. Модоров Текениҥ бала-барказы Алтай ичиниҥ кажы ла толугында јуртайт, керек дезе ыраак Тӱндӱкте де иштеп тургандары бӱгӱнги кӱнде кайкамјык эмес. Је ончозын колбуда тудуп турган интернет, Ватсап бар, башкарып, јашӧскӱримниҥ јолына јарамыкту керек-јарактар баштап, тоомјылу сӧзин айдып јӱрген јаан јаштулары бар. Модоровтор – эрчимдӱ улус, олордыҥ иштеҥ качпас, керектеҥ артпас болгонын шак бу туштажу керелейт эмес пе? Алама-шикир јайылган стол, узак кӧрӱшпеген таайлу-јеендӱлердиҥ тушташкан сӱӱнчизи… Мында бой-бойы чук јӱрерине эдилген кычыру, нак болорына ууламјылаган таскамал берген токуналу айалгада ӧткӧн туштажу.
Модоровтордо јаман-јакшыга јууган акчаны сыйларга једиштиргениле коштой, јурт јерлерде јаткан јаан јашту ӧрӧкӧндӧргӧ, бойлорыныҥ ла јаана-таадаларына «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газетти де бичидип берер јаҥжыгулу болгонын јаҥыс ла оморкоп уктым.

Марина Ябыкова