Алтайдын Чолмоны

«Калыгымныҥ öзÿми, алтай тилис учун иштенедим»

13.01.2023

Чынын айтса, Эмма Иришеванаҥ интервью алар деген санаа меге туку качан келген. Эл театрдыҥ баш режиссеры, АР-дыҥ санат-искусствозыныҥ нерелÿ ишчизи, ÿзеери ол jайалтазыла jилбиркеткен. Бу эпши, чындап та, ийде-кÿчти кайдаҥ алат не? «Санаттыҥ öргööзиниҥ» келер öйин канайда кöрöт? Бу ла öскö дö сурактарга каруулар аларга амадагам.
Анайып, бис экÿ jолукканыс. Эмма Александровна мени бойыныҥ ишмекчи кыбында сÿрекей jылу уткуган. Эки сааттыҥ туркунына öткöн эрмек-куучын тужында тууразында тал-табыштарга аjару этпеске албадандыс ла. Театрдыҥ баш режиссерына баштанулар сÿрекей кöп болуп турган ине. «Эмма Александровна, ойын-спектакльды баштайыс па? Ондо jÿк ле 20 кижи», «Айттыруларды аларга jараар ба?» − мындый сурактар кажы ла он минуттыҥ бажында «урулып» келет. Олорго ончозына аjару эдип, каруу берер керек. Айдарда, эрмек-куучыныс токуналу айалгада öткöн деп айдар арга jок. Jе баш режиссер мындый эрчимдÿ ишке, кыска ла öйгö кöп-кöп башка-башка сурактардыҥ аайына чыгарга темигип калган.

– Эмма Александровна, бу эрмегимди улалтып ийзегер: эл театрдыҥ баш режиссерыныҥ ижи ол…?

— Jилбилÿ, ол ок öйдö тегиндÿ эмес иш. Театр – тирÿ немедий, оноҥ улам башкараачыга ончо ишти бир уунда тöзööр керек. Онызы jаҥыс ла öмöликле эмес, jе башкартула, акча-манатла база колбулу. Эҥ ле учурлузы − театрдыҥ калыкла, оныҥ тилиле, культуразыла, чÿм-jаҥжыгуларыла бирлик болгоны. Оныҥ да учун тöс аjару мында национальный драматургияга – jарлу алтай бичиичилердиҥ чÿмдемелдерине тöзöлöнгöн репертуарына эдилет. Бу ончозы тереҥжиде шиҥдеш, аайлаш, кандый бир тöс эмезе jарап турган рольго актердыҥ кÿр-кöксин ойгозорын некейт.

– Слердиҥ jÿрÿмдик jолыгарда камаанын jетирген улус керегинде айтса…

– Эҥ ле озо ол мениҥ ада-энем. Мен Экинур jуртта чыккам. Энем, Клара Тыкыновна, сÿрекей ус колду кижи болгон. Ол jаантайын ла биске, балдарына, jараш нени-нени кöктöп отуратан. Тÿÿнерин сÿÿйтен. Санаама кирет, бис чай ичерге столды кÿреелей отурып алзас, оныҥ ÿстинде энем тÿÿген ак салфеткала jаап салган jара-а-аш самовар туратан. Бис кÿскӱге тӱҥей самоварга jÿстеристи jууктадып, ыраадып, оныҥ чырайларысты öскöртип турганына чек каткырыжып jадарыс. Ол тушта энем бистиҥ алдыска тÿÿп салган jÿзÿн öҥдÿ jараш салфеткалар jайып ийетен. Эмдиги öйдö олордыҥ ордына аҥылу эдимдер бар не. Ол öйдö андый неме кайдаҥ болзын! Эстетиканыҥ баштапкы урокторын биске энем берген деп айдарга jараар. Ол ÿзеери билезиниҥ от-очогын бек туткан ла корулаган. Jайалталу энемде ГИТИС-те де ÿренгедий jакшынак арга болгон, jе ол адамла кожо jурт тудуп, Алтайында артып калган.Адабыс, Александр Озоевич Тюлентин, кеберкек кижи болгон: кÿреҥ чырайлу, быjыраш кара чачту. Ол бастыра jÿрÿмине летчик болорго амадаган. Jе качан jуучыл училищеге ÿредÿге кирерге барарда, су-кадыгы уйан учун албагандар. Адам механизатор болуп иштеген. Эҥирлерде, качан бистиҥ айылыска айылчылар jуулганда, адам гармошказын колына алып, «Весна на Заречной улице» деп фильмнеҥ алылган кожоҥдорды ойнойтон. Оныҥ jайалтазы мениҥ акаларымныҥ бирÿзине, Кыргызка, тÿшкен. 

– Слер канча карындаш?

– Ада-энемде беш бала болгон: ÿч уул ла эки кыс. Мен эҥ кичÿзи. Эки акам божоп калган. Олордыҥ бирÿзи, Кыргыз, тöрöл jуртыстыҥ кӱӱчизи болгон. Ол jоктоҥ бир де той öтпöйтöн. Jерлештерис эмди де оны jылу эске алгылайт.Ада-энебис бисти jакшы таскаткан. Энем божоор алдында адамды биске, балдарына, болужып, ÿредип алзын деп jакыган. Олор кийнинде эл-jоныс ортодо бистиҥ мактулу адысты чыгарар деген. Энемниҥ айтканы чын болуп калды.

– Эмма Александровна, Слерди М. С. Щепкинниҥ адыла адалган училищеге эҥ ле озо jол jолдогондордыҥ бирÿзи деп айдарга jараар ба?

– Эйе. Мен jаштаҥ ала самодеятельностьтыҥ кандый ла кружокторына jÿрÿп, кандый ла ойын-кöргÿзÿлерде биjелеп, ÿлгерлер кычырып туратам. Школды божодоло, Щепкинниҥ адыла адалган училищеге кирерге бойымды ченеп кöрöргö санангам. Шак ол тушта оноҥ ÿредÿчилер келген. Талдаштарда 80 кижи турушкан, 19-ы арткан. Бир сöсло айтса, бис ончобыс ол училищеге эҥ озо барганыс. Бисти бештеҥ ÿлеп салгандар. Мен эмдиги öйдö текши орооныс ичинде ады jарлу актёр Амаду Mамадаковло кожо бир группада болгоныс. Санаама кирет, ого öлтÿрткен кижиниҥ ролин ойноор керек болгон, меге дезе ачу-коронго бастырган ла ыйлап турган оныҥ энезин. Ӱредÿге кирип jаткан кыстарга ченелтеде отургуштыҥ ÿстине туруп, лампочканы кийдире толгоор керек болгон. Айдарда, бисти ончо jанынаҥ ченеп кöргöндöр. Jе салымыс андый болгон, байла, Амаду, Аржан ла Анна Товаровтор, Чейнеш Байтушкина ла öскöлöри де ÿредÿге киргендердиҥ тоозында болгоныс. Бис кожо ÿренгендерле колбуны ÿспегенис, jаантайын телефон ажыра куучындажып jадыс. Jединижип алып, Москваныҥ улус кыймырап jаткан jолдорын канай кечире jÿгÿрип туратанысты эске аладыс. Эмезе алтай бöрÿктерлÿ jÿргенисти. Улус бисти чек кайкап кöрÿп туратан. Орооныстыҥ тöс калазында öткöн студент öйлöрис керегинде jылу-jылу эске алыныштар арткан.

– Эҥ ле озо ойногон роль санаагарга кирет пе?

– Эйе. 1997 jылдыҥ сыгын айыныҥ баштапкы кÿнинде «Принцесса Турандотто» Адельманыҥ ролин ойногом. Мен ол тушта училищени кызыл дипломло божодып, Алтайга келген туш. Ол öйдö театрда бойыныҥ туразы да jок болгон. Бис, кожо ÿренгендер, тÿни-тÿжиле репетициялар öткÿрип туратаныс. Тöрöлчи кÿÿн-тап öрö ал соккон эмей! Ол эмди де биске ийде-кÿч берет. Мен jети jыл театрда актриса болгом. Оноҥ та не де чек кей чилеп jетпей турганын сезип, режиссер Андрей Борисовтыҥ кычыртузыла Якутия jаар режиссерлордыҥ курстарына баргам. Ойто 2006 jылда jанып келеримде, мында, театрдыҥ jаҥы jаан öргööзи деердеҥ башка, ачылып калган. Ӱзеери худруктыҥ ижине кöрÿ jарлалган. Ого jети-сегис кижи кÿÿнзеген. Мен кöрÿге база туружып, оны öдö бертирим. Анайып, бистиҥ Эл театрда чÿмдемел башкараачы болуп иштеп баштагам.

– Слердиҥ jайаан jолыгар, байла, буудак jок болбогон болбой?

– Чек ле секирип турган немедий: кайда да jастыргам да, jыгылгам да, оноҥ учуштыҥ öйи болуп, ээчий ойто ло jыгылыш… Кöрööчилер jаан jöмöлтöзин jетирген деп айдарым. Олордыҥ кÿÿнземелдери ойын-тургузулардыҥ кийнинеҥ катап ла иштеер арга берген. Актерлордыҥ jаан ÿйези мени, башкараачы кижини, jöмöгöн дö, болушкан да. Олор театрды корып алган эмей, олорго jажына быйанду артадым. Ада-энемниҥ айтканыла, «Jаанныҥ сöзин jанчыкка сал».

– Öмöликтиҥ ижи-тожы jарап jат па?

– Ишjалыс ас та болзо, кажы ла актер бойыныҥ профессиязына чындык арткан. Мында ГИТИС-ти, Красноярскта культураныҥ ла искусствоныҥ институдын, Кÿнчыгыш академияны, Барнаулдагы культураныҥ институдын, «Щепканы», бир сöслö айтса, башка-башка театрал школдорды божоткондор иштейт. Бу улус бойыныҥ ижиниҥ профессионалдары, јаан тöрöлчи кÿÿндÿ улус, актер болоры — олорго кÿÿнзеген ле ончо jÿрÿминиҥ ижи. Олорго бистиҥ республикабыстыҥ, театрдыҥ келер öйи амыр бербей jат.Тургуза öйдö Якутскта культураныҥ ла искусствоныҥ Арктический эл университединде Алтай Республиканаҥ ÿч кижи, эки jиит Санкт-Петербургтагы Россияныҥ сценический искусстволо эл университединде jурукчы-тургузаачыларга ÿренип jат. Театрда бар jедикпестер керегинде айтса, технический ишчилер jедишпейт. Отло jарыдып, спектакльдыҥ кеберин jарандырар ус jурукчы керек болот.

– Эмма Александровна, театрдыҥ репертуарын талдаары канайда öдÿп jат?

– Оныҥ тöзöгöзинде тыш ороондордыҥ, совет ле национальный драматургия, балдардыҥ репертуары салынган. Тöс аjаруны, айттым не, национальный драматургияга эдип jадыс. Не дезе, республикабыстыҥ сок jаҥыс театры ого аjару этпезе, кем эдетен эди? Jаш ÿйеге алтай тилле тургузылган ойын-кöргÿзÿлер сÿрекей керек болуп jат. Ол ло Борис Укачинниҥ «Öлтÿрген болзом тороны» деп повези аайынча тургузылган спектакль ажыра jашöскÿрим кажы ла билени табарып öткöн jууныҥ кÿч öйлöрин билип алар. Тургуза öйдö, интернеттеҥ улам, олордо эске алар не де артпаска jат. Нениҥ учун дезе кандый ла суракка карууны сеть-колбунаҥ таап алар арга бар. Андый да болзо, калыгыныҥ тöрöл тилине, культуразына тартылыш каныста салылып калган эмей. Оны театрдыҥ jаражы, кöгÿс-байлыгы ажыра jаҥыс ла «ойгозор» керек. Jииттердиҥ театрга ойын-тургузуларды кöрöргö келип турганыла канай оморкобос. Актёрго быйанду кöрööчилердеҥ ле изÿ колчабыжулардаҥ öскö не керек эди! Олор ижисти оноҥ ары улалтарына jаан ийде-кÿч берип jат.

– 2022 jыл Слерге юбилейлик jыл болгон. Кандый спектакльдарла иштегенер?

– Чоттозом, башка-башка ууламjылу 26 спектакль тургусканыс. Былтыр мен, эҥ ле озо, Ф. М. Достоевскийдиҥ «Преступление и наказаниези» аайынча спектакль тургускам. Телекейлик литературада оныҥ чÿмдемелдери билдирлÿ jерде туруп jат. Ол бичиичи-гуманист. Мениҥ актерлорым тургузылган амадуга jедип алгандар. Театрга башка-башка жанрларла иштеп, öзöр керек. Спектакльда орус труппа база турушкан. Ээчиде Амаду Мамадаковтыҥ «Лодочник» деп постановказы болды. Кöрööчилер оны база бийик баалады. Тургуза öйдö öмöликле jиит режиссер, Щепкинниҥ адыла адалган училищеде ле ГИТИС-те ӱренген Иван Кукуев иштеп jат. Чек башка жанрла ойын-тургузулар болды.Орооныстыҥ тöс калазыныҥ критиктери «Ревизорды» ла «Эрjинени» сÿрекей бийик баалаган. Оогош спектакльдарды тургузар керек. Онызын бис jарт оҥдодыс, байа кöрööчилер угуп, сезип турар учурлу.«Кичÿ Тöрöлистиҥ культуразы» деп ÿлекер аайынча 2018 jылда ады jарлу режиссер Андрей Борисов «Маадай-Кара» деп спектакль тургускан. Ол театрдыҥ ÿч тепсеҥинде кöргÿзилген. Былтыр, тулаан айдыҥ 27-чи кÿнинде, Театрдыҥ телекейлик кÿнинде, ол бир ле jерде, театрдыҥ jаан залында кӧргӱзилген.Калыктыҥ оос jайааныла, эпосло, иштеери сÿрекей кÿч. Ады jарлу кайчыларыстыҥ айтканыла, ого кирип те, оноҥ чыгып та билер керек. Мен канча jыл кайра бистиҥ театрдыҥ сценазында калыгыстыҥ бийик санаа-кÿÿнин ойгозор спектакль тургузылган болзо деп сананып jÿретем. Амадум бӱтти!Былтыр jайгыда бис Аржан Адаровтыҥ «Jаан телекейге jол» деп романы аайынча тургузылган спектакльды кöргÿстис. Бу jарлу бичиичиниҥ чыкканынаҥ ала 90 jылдыгын темдектедис. Иван Шодоевтиҥ «Кызалаҥду jылдарында» öйлöр колбузын кöргÿзерге амадайдым: öткöнин, эмдигизин ле бис кайдаар барып јатканысты. Оны ончозын тереҥжиде сезер керек.2022 jылда бис Бурятиянаҥ драматург Анастасия Букрееваныҥ jайаан лабораториязын ачтыс. Ол кÿÿнзеген кажы ла кижиге тургузуга сюжет бичиир арга берген. Россияныҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ jылында кöрööчилерле колбу болгон алтай тилди корып ла öскÿрер амадула келер ÿйеге керектÿ иштер белетелген.

– Республика ичиле гастрольдор болор бо? 

– Jазымы jоктоҥ. Качан барарысты чокум айдып болбозым, jе барарыс. Бис аймактарла jоруктап, «Öлтÿрген болзом тороны» деп повесть аайынча тургузылган спектакльды кöргÿзерис. Режиссерго ло актерлорго кöрööчилерле туштажары jаан учурлу керек.

– Слер бистиҥ театрдыҥ ижин öскö театрлардыйыла тÿҥдештирип ийген болзоор…

– Павел Кучияктыҥ адыла адалган республикан эл театрдыҥ ады ороон кеминде jарлу. Бис спектакльдарла ÿлежер программаларда jаантайын туружып jадыс. Коллегаларыс, профессионал критиктер, Алтайга келерин сÿрекей сÿÿйдилер. Оныҥ да учун мен кезикте Москва jаар не барар, олор биске бойлоры келип турганда деп сананадым. Бир jанынаҥ, ол ло онлайн, цифровой технологиялар бистиҥ театрдыҥ ижин тÿҥдештирÿде кöрöр арга берет. Кажы бирде бой-бойлорынаҥ «уурдангылап» та турат. Бисте театровед форум öдÿп турарда, бир академик меге «ончо бар jажыттарла ÿлешпес керек» деп айткан. Мен эмдигенче оны ундыбагам. Чындап та, интернеттиҥ öйинде бис ада-öбöкöлöристеҥ арткан ончо байлыктарысла — jаҥжыгу, культура, философия, ээжилерис бол — jаразын да, jарабазын да билбей, ÿлежип ле jадыс. Ончозын ачып берзеес, кийнинде не болор? Бу сурак меге эмди де амыр бербейт.

– Эмма Александровна, Слерди бастыра бойын ижине берип турган деп айдарга jараар ба?

– Мен эртен тура театрга келип, jÿк бозом эҥирде jанадым. Оныҥ учун онойдо айдарга jараар болбой. Ижим jилбилÿ, jе эҥ учурлузы – оны бойыма эмес, калыгым учун бÿдÿрип jадым.

– Бош öй болзо, нени эдерге сÿÿйдигер?

– Курсак-тамак белетеп jадым. Чечектерди кичеерин сÿÿйдим. Биjелеерин, jоруктаарын. Ижимле колбой Алтайдыҥ ончо толуктарында болдым дезем, jастырбазым. Онызы меге, режиссер кижиге, билгирлеримди элбедерге сÿрекей керектÿ.– Билегер керегинде айтса…– Мениҥ сок jаҥыс Ай-Темир уулым калыгыстыҥ jаҥжыгуларыла таскадылган. Ол Москвада профессионал диктордыҥ ÿредӱзинде болуп, кийининде бистиҥ ГТРК-да иштеген. Тургуза ойдо Новосибирскте jадып иштейт. Тöрöл тилин jакшы билер. Угы-тöзин ундыбай jат.  Jолго барар алдында Алтайынаҥ алкыш-быйан сурап, бойыла кожо арчын алып jÿрет. Оныҥ адазы Урлан Иришев ле мен Москвада кожо ÿренгенис. Ол jÿрÿмнеҥ эрте барды. Jе Ай-Темир эмди Иришевтердиҥ угы-тöзин оноҥ ары улалтат.

– Адакыда, кожо иштеген улуска нени кÿÿнзеер эдер?

– Озо ло баштап, культураныҥ ончо ишчилерине акту кÿÿнимнеҥ эрчимдÿ иш кÿÿнзейдим. Кандый ла керек кичÿ jурттардаҥ башталар учурлу. Ол тушта туза, jедим болор. Актёр улуска дезе jаантайын кöдÿриҥилÿ кÿÿн-санаалу jÿрзин деп jакарган айас айдарым. Слерди эмди де jаркынду кӧп ойындар бистиҥ сценада сакып jат!

Ай-Тана ТОРБОКОВА