Алтайдын Чолмоны

Кӧк томулзын! Кӱн чалызын!

21.03.2023

Кычыраачыларды майман сӧӧктӱ кайчы Николай Кокурович ЯЛАТОВТЫҤ албатыныҥ јебрен-кумран ӧйдӧҥ ала тулаан айда јас келгенин уткуп темдектеген байрамыныҥ, Јылгайактыҥ ӧдӧр аайына, алкыштарына, кожоҥдорына учурлалган бичимелиле таныштырадыс.

Јылгайакты ӧткӱретен ӧйи, аайы

Jылгайакты тулаан айда айдыҥ jаҥызында байрамдайтан. Бу ӧйдӧ таҥла айылга от салып, jаан казанга ӱӱченеҥ каазы-карталу эт-jууны кайнадатан.

Ӧскӧ курсакты белен кӧӧштӧргӧ изидер.

Тӧрт тагыл – ол jараштыра эткен эптӱ jараш болчок агаштар. Кӱн кыр бажына чалыза ла тӧрт тагылга арчын салып jат. Тӧрди эбире арчынла аластап, алкыш айдар:

Тӧртӧн эки байана
Тӧр бажына шокшозын.
Торко-мандык ар-jӧӧжӧ
Тӧр бажына чӱмделзин.
Береечи кудай ырыс берзин,
Бистиҥ jоныс байызын.
Алтай-Кудай алкыш берзин,
Ар-jӧӧжӧбис кожулзын.
Ажанганыс майлу болзын,
Азыраганыс балдар болзын.

Тагылдар:
– тӧр тагыл;
– от бажында тагыл;
– эпши тагыл;
– эпши jанында аарчылу таардыҥ jанындагы тагыл (улаа).

Эпши тагылды айак салгыштыҥ алдына тургузып jат. Бу jараш тегерик болчок агаштыҥ ӱстине арчынныҥ бӱрӱн мӧҥӱн табакка урала, тагылдыҥ ӱстине тургузатан.

Тӧр бажында тагылдыҥ ӱстине кӱлер табак тургузала, арчын ӧртӧйтӧн, оноҥ алкыш айдатан.

Ӱч-Курбустан кудайым,
Улу алкыш беригер,
Ӱӱрлӱ малыс jыл чыгып,
Ӱстӱ ажыс тӱгенбезин.
Алтай-Кудай, алкыш берзегер!
Ак малыбыс коробой,
Амыр, jакшы jыл чыксын.
Ак быйаны оорыбазын,
Ак сӱдӱбис тӱгенбезин.
Алкы бойыбыс оорыбай,
Амыр, jакшы jыл чыгак.
Казан-айак каймакту,
Келин-кечин омок болзын.
Эрjинелӱ Чымалы jурт,
Эрjине биске берзегер!
Элдиҥ-jонныҥ оорузы
Эски карла jоголзын.
Кубулгазын jууктатпай,
Алтай-Кудай, биске болушсагар!?
Jеткер-jелмис jууктатпай,
Jер-Киндиги Энебис.
Кӧс jетпестеҥ кӧрзӧгӧр,
Укпас jердеҥ уксагар.
Баштаҥ баш болзын,
Базып ӧскӧн, Алтайыс!

Бастыра улус сол тизеле jерге јаба чӧгӧдӧп, балдарыла кожо бажыратан.

От бажында тагыл

Улус ончозынаҥ озо отты алкап бажырала, ӧскӧлӧрин алкайтан. От бажында арчынду кӱлер табак керемдӱ чакыныҥ тӧзинде туратан. Бу айыл ичинде тӧстӱ, чӱмдӱ тӧрт тагылга балдардаҥ болгой, jаан да улус тийбейтен.

От бажындагы ла тӧрдӧги тагылга айыл ээзи эр кижи арчын ӧртӧп, алкап, аластаар учурлу.

Оттыҥ алкыжы:
Орчылаҥды jарыткан,
Одус башту От-Энем!
Ончо jерди jарыткан,
От jалбыжыла кайкаткан,
От-jалар кудайым!
Талкан-кӱлӱн тӧжӧнгӧн,
Таш очогын курчанган,
Кӱлер бӧркӱн бӱркенген
Кӱн jарыкту От-Энем!
Оору-jобол jууктатпай,
Ончобысты корыган,
Аш-курсакты кайнадып,
Албатыны азыраган.
Алтай-Каҥайдаҥ jайалталу
Агаш-ташты кӱйдӱретен,
Jер-Киндиги Энемниҥ
Алтын отугынаҥ камылган.
Албатыныҥ куйагы болотон –
Алкыш-быйан болушту –
Айыл-jурттыҥ башчызы,
Албатыныҥ быйаны,
Jеезелӱ jурттыҥ jаркыны,
Jӧӧжӧлӱ jурттыҥ ырызы,
Ак-малдыҥ ак сӱдӱнеҥ
Ӱрӱстеп турум быйан сурап,
Аш бажынаҥ ӱрӱстеп,
Тамзыктап салдым
Алкыш сурап.
Аш бажынаҥ амзагар,
Алкыш-быйан берзегер!
Талкан-кӱлдий бай болорго,
Чедиргендий чыйрак болорго.
Ӱзӱ тӱшсе «поп» дебес,
Ӱле келзе «jок» дебес.
Баштаҥ баш ла болзын,
Оп куруй, Кудайым!

Эпши jанында эки тагыл – баштапкызы айак салгыштыҥ алдында туратан.

Эпши jанында – кылаа. Чегенди кайнадала, казандагы аарчыны шӱӱргӱшке уруп шӱӱйтен. Изӱ кылааны, ол эмезе боjоны темир тала кӧнӧккӧ урбайтан. Агаш бортогого уратан.
Алкыш угар тужында бастыра отурган эр киндиктӱ улус бӧрӱктерин суруп алар. Келин улус бӧрӱк сурбас, эки тулуҥын сыймай тудуп, оҥ тизеге ончозы чӧӧдӧп, jерге jаба бажыратан. Одурган одыбыс ӧчпӧзин, отурган улус коробозын деп. Бӱрлӱ эки сап арчынды катай тудала, jаларлу отко кӱйдӱреле, айыл ээзи эр кижи отты эбире отурган бастыра улусты бирдеҥ аластаар, озо баштап jалбырап кӱйӱп турган арчынныҥ ыжын тумчугына экелип, кижи jараш jыдын эки катап jытаар, оору-jобол, тыму менеҥ чечилзин деп айдынар. Оноҥ кижиниҥ бажын эки катап кӱн эбире аластаар керек.

Кижини ӧрӧ тургузала, эки колын ӧрӧ кӧдӱртеле, ач белин эбире база кӱн эбирип, эки катап аластаар. Арчын ӧчӧ берзе, ойто кӱйдӱрип алала, ӧскӧ кижини база онойып ок аластаар керек.

Колында арчын кӱйе берзе, база бир эжер арчынды отко кӱйдӱреле, айылда отурган улусты онойып ок аластаар учурлу, айылдап келген солун кижи эмезе айылчы бар болзо, башкалабай, кожо ло аластаар. Ӧскӧ деп аластабай башкалаза, Алтай-Кудайга jаан кинчек болор дежет. Ончо калыктыҥ одурган оды тӱҥей, jаҥдаган jаҥы jаҥыс. От – калыктыҥ тыны, jаркыны, jӱрӱми, ырызы, алкыжы. Учында улусты аластаган кижи бойы база ок онойып ла аластанар.

Эпши jанында аарчылу таардыҥ jанындагы тагылга айыл ээзи ӱй кижи арчынды ӧртӧп алкайт:
Улаабыстаҥ уй ичсин,
Боjо-сарсу бозу ичсин,
Иргеебистеҥ ийт јизин,
Ийнек малыбыс сӱттӱ болзын.
Аш-курсагыс тӱгенбезин,
Аштап-суузап jӱрбейлик,
Аскан казан сообозын,
Албаты-jон амзазын.
Кайыҥ агаш сарjузы
Кату ооруны ыраатсын.
Курут-сарjу кӧп болзын,
Кубулгазын оору jууктатбазын,
Кутустанып jыргаарга,
Кудай алкыш берзегер!

Алканган, бажырган кийнинеҥ ток, амтамду аш-курсакла ажанар тушта (кандык, саргай, сарју, курут, эјегей) база алканатан.

Jас кел, jылу экел!
Jыл ӧтсин,
Jаҥмыр jаа,
Кар кайыл,
Jер эризин, jадаган ӧссин,
Кӧк томулзын,
Кандык ӧссин,
Кӱӱк этсин,
Кӱн чалызын.
Кудай унчуккалакта,
Чомур саргай казып,
Чӱмдеп, курсак кайнадала,
Саргай, кандык амзайлык.
Саргай, кандык кӧп бӱтсин –
Сагыш jеткенче казарга,
Абыл, абыл баш болзын!

Jай кел, jылу бол!
Jаш ӧлӧҥ койу ӧссин.
Jашкан кары jаабазын.
Jоныбыс омок –
Jелелеп малын тутсын.
Jаш корбобыс jаҥарла
Jаш ӧлӧҥди jайа чапсын.
Jаан сӧӧктӱ кыш келзе,
Jаш малыбыс ток болзын.
Кӧк ӧлӧҥди кургадып,
Кӧп обоолор тургузак.
Кӧп малыбыс корон кышты
Кӧдӱртке jок кыш чыксын.
Абыл, абыл балдарым,
Кандык, саргай ток курсак –
Jакшы тойо ажанар.
Кӱкӱрт, jалкын тӱшкелекте,
Саргай-чомур казып,
Санаа jеткенче иштеерис,
Кӧп чечектер jайылза,
Кандык, калба казарыс.
Кышка белетеп алала,
Келер jылда Јылгайакты
Jылу jакшы уткуурыс.

Jылгайак кӱнде (1930 јылда) энем кургаткан саргай-чомур, кандык, маҥыр кайнадала, бисле кожо ойноорго келген балдарды азырайла, мынайып алкаган эди:

Чӧк! Чӧк!
Чатпайганча ажанар,
Чӧк, чӧк!
Чӧйилип jаан ӧзӱгер!
Койдый семис болугар,
Койондый jӱгӱрӱк болугар,
Аштаҥ аштабагар,
Амыйтаннаҥ коркыбагар!
Jаактуга айттырбагар,
Jарындуга соктырбагар!
Аткан аҥар – сыгын болзын,
Алган кызар – керсӱ болзын,
Азыраган малыгар – кӧп болзын.
Аҥ эдин кысканбай,
Албатыны кӱндӱлегер,
Ӧлӧм-сӧлӧӧм!
Ӧкпӧ-jӱрегер оорыбазын.
Ӧлӱм-jобол кӧрбӧгӧр!
Ӧскӧлӧжип керишпей,
Ӧмӧлӧжип иштегер,
Jамандажып согушпай,
Jакшы нак ойногор!
Кӧп бололо, чӧп болгончо,
Ас та болзо, чоҥ болзын!
Асты амзап jигер,
Кӧпти ӱлежип jигер,
Ӱлешкенер тату болзын,
Учкашканар jорго болзын!

Чатпайта тойо ажанып алала, кӱн ӧксӧӧрдӧ, ончобыс Јылгайакты уткуган улусла кожо кырдаҥ jыҥылаарга барган эдибис. Бис колчанактарды, jаан улус ӧлӧҥ тартатан чанактардыҥ ооломозын сӱӱртегилеп, кыр ӧрӧ чыгатаныс. Алты кирези ондый jаан чанактар болгон ошкош эди. Кыс балдар jылкы малдыҥ кургадып салган тӱктӱ терелерин сӱӱртеп, база кырга чыккылайтан.

Jылгайак jыл экелди!
Јылу, jылу бол,
Кар кайылзын,
Кӧк чыксын,
Кыра сӱрӱлзин,
Кобыдаҥ суулар
Коркыражып кожоҥдошсын!
Jылгайак! Jылгайак! Jыл экелзин!
Кучкаштар да кожоҥдошсын.

«Кар тоҥдо капшай jыҥылаактар!» – деп, Иван Рыспаев ӧбӧгӧн каткырып, тыҥ кыйгырган.

Jолой келиндер мынайда кожоҥдошкон:

Кочкор айдыҥ корон соок
Коркуштанып ӧдӧ берт.
Колчанакту балдарыс
Колчанакла jыҥылайт.
Тулаан айдыҥ ак jаҥы
Тууныҥ карын кайылтты.
Турлу jаҥыс чанакту
Эски карды ӱйдежет.

Кожоҥ божоордо, Кабандай деп карган эмеген айдат: –Балдар! Кочкор айда кош казан азатан. Корон ачу сооктор до болзо, кӱн узай беретен.

Тулаан айда –
Туйгакту мал
Ичке турбас.
Jердиҥ jети сокоры
Ичегенде jатпас.
Тулуҥду кижи
Ӱйге отурбас.

Кожоҥ божоордо, Иван Кӱленович Рыспаев ондогы улуска мынайда куучындаган: «Кышкы куран айда кӱн jедер jерине jедип, беш кӱнге токтой тӱжеле, ойто эмештеҥ кожулатан. Чаган айга jетире чай кайнадымга кожулатан. Чаган айда соок чагылар, саҥыскан ла каргаа чарчаар. Саҥыскан чаган ай божозо, кочкор айга мынайда jакыйтан: «Кайткан ла эдиҥ, кочкор ай, корон соокты тыҥыт ла, кызыракта jуу артты, кыс балдарда эмчек артты».

Ойто ло кожоҥ:

Jылгайак, Јылгайак! –
Jыл ӧткӧнниҥ байрамы,
Jашӧскӱрим jыргалы,
Jас келгенниҥ кӧкӱни.

Jаскы кӱнниҥ jарт чогы –
Jаткан карды кайылтар.
Jараш ӱндӱ куштарыс –
Jанып келер Алтайга.

Кардыҥ бажын кар jиир,
Камныҥ бажын кам базар.

Кожоҥ:

Арка jердиҥ калыҥ кары
Кайылганча ойнойлык,
Арка jердиҥ ӧлӧҥин
Ак малыбыс отозын.

Кобы jердиҥ кӱрт кары
Кайылганча jыргайлык,
Кобы jердиҥ ӧлӧҥин
Кой малыбыс отозын.

Jабаганыҥ терези
Jарылганча jыҥылак.
Jаан карды кайылтып,
Буза тепсеп jаналык.

Ээп эткен чанагыс
Элегенче ойнойлык,
Эски карды тепсейле,
Кайылганча ойнойлык.

Тӱште балдар кырлаҥ jердиҥ карын болчоктойло, кырлаҥды тӧмӧн араайынаҥ тоолодып ойнойтон.

Оныҥ учун карды сӱреен чеберлеп тоолодор керек. Чеберлеп тоолодып алган кардаҥ озо ло баштап jаан кижиниҥ сӱрин чӱмдеп jазап эдетен. Кӧзине кара шилдиҥ jарыгын эптеп, jазап кондырганда, сӱреен jараш болотон. Малдыҥ куйругынаҥ jал эдип ийгенде, jаражы сӱреен.

Таштыҥ кыптарынаҥ jууп экелген кылбыштыҥ jалбырактары кызыл-кӱреҥ jака, ак, кӧк jалбырактарла кур эдип jапшырганда, jараш болотон. Бу ӱй кижиниҥ сӱр-кебериниҥ учуры. Jер-Киндиги Энези Јылгайакты jонго экелген. Jер-Киндиги Энези јаскыда калык-jонго саргайды, чомурды, кандыкты, калбаны, маҥырды, jонjолойды кӧптӧҥ берер. Jердиҥ ажы jакшы бӱтсин деп ого учурлап эдетен. Jииттер, кыстар ла келиндер кожо болотон. Онойдо ок аттыҥ, уйдыҥ ла койдыҥ, эчкиниҥ ле ийттиҥ сӱрин эдетен. Мынызы бастыра тындулар jасты уткуп турганы.

Бу ӧйдӧ jаан улус Јылгайактыҥ байрамы дешкилеп, элдеҥ ле озо јаткан jурттыҥ jааныныҥ айттырузы аайынча ол айылга jуулар. Аш jӱзӱнин анда салар. Элдеҥ ле озо ӧткӧн jаскыда казала, тизип салган кандыкты, саргай-чомурды кайнадатан. Бастыра аш-курсактаҥ озо jердиҥ ажын амзаар учурлу. Мындый jымжак курсакты табак айакка салала, карган улустыҥ алдына аҥылап салатан. Ондый курсакту тепшини бир уулчак ла кызычак апарып салза, эки карган мынайда алкайтан.

Баш болзын, балдарым!
Абыл, абыл, абыл! –
Аш-курсактыҥ башчызы!
Алтан чӱмдӱ чечектӱ
Алтай ӱстин бӱркеп ӧскӧн.
Ачананыҥ ӧйи тушта,
Албатыныҥ тынын алган
Амтамду ток аш-курсак.
Абыл, абыл, абыл!
Аш бажынаҥ амзап турум,
Алкыш сӧзим айдайын.
Чомур, марал, кандык!
Кыр jердеҥ кызыл ӧрттий ӧс,
Ак jердеҥ ак јалбыштый бӱт.
Албаты казып тойынзын,
Алкап-чӱмдеп, алказын.
Jаҥы jастыҥ кандык-чомурын
Jаш корбо jалкуурбай кассын.
Озыгы курч болзын,
Тепкен буды чылабазын,
Каламазы толу болзын,
Тегин тенип баспазын,
Каламалап кап jуулзын,
Кайнатканы амтамду –
Карган-тижеҥ амзап jӱрзин.
Ӧлӧм-сӧлӧӧм, балдарым!
Эзенде мынаҥ jаан ӧзӱгер.
Оору-jобол jогынаҥ
Омок jакшы ойногор.
Бака сидиги кӧлгӧ туза,
Кижи балазы кижиге туза,
Энениҥ кызы элге туза,
Аданыҥ уулы аҥчы болзын.
Аткан огы jерге тӱшпес –
Элик адып jаспазын,
Элге-jонго айтырбазын,
Аҥ адып jаспазын,
Албатыга айтырбазын.
Артынганы аҥ болзын,
Каанјагазы канду jӱрзин,
Калык-јонго макка кирзин.

Алкыш тӱгенген соҥында балдар чӧӧдӧп отурала, каргандарга быйан болзын деп айтса, олорго ойто алкыш айдылар:

Салымар бек,
Сагышту болугар.
Jӱгӱрӱк ат минип,
Jӱс jаш jажагар.
Куулыдый тиш саргарганча,
Куу чылап баш кажайганча
Керсӱ-омок болугар.
Jаманга jапшынбай,
Jакшыдаҥ ӱренигер.
Уурданбай уска ӱрен,
Уйатту сӧсти укпагар,
Учурлу сӧскӧ ӱренер,
Эне-адагарды кичееп,
Элге-jонго мактадыгар!
Акту кӱчерле jӧӧжӧ jӧӧп,
Албатыга макка jӱрер.
Jаан келзе, курсак коркор,
Jаш келзе, иш коркор.
Кӱчи jетпеске болужып jӱрер,
Кӱлӱк мен деп мактанбагар!

Мындый алкышту сӧстӧр учун балдар jаандарына чӧӧчӧй амзап беретен учурлу болгон.

Jылгайактыҥ кожоҥы

Отыкташтыҥ оодыгы –
От айланып jадар ба?
Озо келетен Јылгайак –
Ойто келбей барар ба?
Jыламаштыҥ jемтиги –
Jыл айланып jадар ба?
Jылдыҥ келетен Јылгайак –
Быјыл келбей калар ба?