Алтайдын Чолмоны

Јакшыныҥ одузында одын артар, Јаманныҥ – богы артар

18.09.2018

Эмдиги ӧйдӧ сӱрее-чӧптиҥ сурагы анчада ла курч турат. Кижи јадын-јӱрӱмине керектӱ јӱзӱн-башка јазалдар, кийим-тудум ла о. ӧ. не-немелер эдип чыгарары там ла кӧптӧйт. Бу ончозы эдилип јаткан ӧйинде ле тудунган кийнинде камык кату коммунальный дейтен таштанчылар берет, ол тоодо канча онјылдыктарга, чактарга јоголбозын.

«Гринпистиҥ» чоттомолыла, эки јыл кайра бистиҥ ороонныҥ кажы ла кижизи бӱткӱл јыл туркунына 400-500 кг сӱрее-чӧп таштаган. А јердиҥ ӱстинде 7,5 миллиардтаҥ кӧп кижи. Олор ончозы канча кире сӱрее эдип чыгарат, таштайт? Оноҥ ары не болор, сӱрее-чӧпти кайда эдер, канайдар? Јердиҥ ӱстинде улустыҥ кӧп сабазы бу суракты, тоолу да катап болзо, сананып, чочыган болбой.

Неделеде сӱрее-чӧпти айылдаҥ улус орто кеминде бир-ӱч катап чыгарып таштайт. Тӧрт кижидеҥ турган билениҥ эдинген-кабынганынаҥ, јигенинеҥ кайда да јирме-одус литрдыҥ бир-эки баштыгына толо сӱрее болот. Бу јӱк ле бистиҥ каланыҥ јирме кире билезин алып кӧргӧн чоттомолыс. Сӱреениҥ сурагы сӱрекей курч турган калаларга кӧрӧ, бистиҥ оогош Горно-Алтайск ол јанынаҥ јакшы деп айдарга јараар. Јаткан јери ару болзын деп амадаарын кезик улус керексибей де турат. Је јерлештерис ортодо ондыйлары ас. Таҥынаҥ туралу, јерлӱ, мылчалу, маала ажын ӧскӱрип турган, ийт, киске туткан улуста таштаган сӱрее чек ас болот.

Горно-Алтайск бойы да ару, оромдордо јалмуушту ишчилер, сӱрее-чӧп тӧгӧр кӧлӱктер јаантайын иштегилейт. Је ондый да болзо, бу јанынаҥ иштеги бузуштар, аайлалбаган сурактар, ӧскӧ дӧ келишпестер болуп ла турган эмей.
2018 јылда «Эдимдер эткениниҥ ле тудунган-кабынганыныҥ таштанчылары керегинде» 89-ФЗ номерлӱ федерал јасакка кубулталар эдилгениле колбой, кажы ла тергееде таштанчыларды јуурыныҥ, тартарыныҥ ла јоголторыныҥ сурактарыла иштеер бойыныҥ тергеелик операторы болор керек. Горно-Алтайск калада тергеелик оператор болуп, «Коммунальщик» ООО талдалды ла сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала окылу иштеп баштады. Бу оператор онойдо ок Турачак, Чамал, Чой ло Майма аймактарла иштеер. Оныҥ экология аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Тамара Торбокованыҥ айтканыла, бу айдыҥ учы, ӱлӱрген айдыҥ бажы киреде бу тергеелик оператор сӱрее-чӧп тартып турган таҥынаҥ тӧзӧлмӧлӧр ортодо аукцион-саду ӧткӱрер. Садуныҥ лотторы тӧзӧлмӧлӧр кандый аймакта, микрорайондо иштеерин, канча контейнер болорын, канча катап чыгарылып турарын јартаар. Каланыҥ эл-јоныла, тӧзӧлмӧлӧрлӧ јаҥы јӧптӧжӱлер тургузылар.

Калада кӧп улус сӱрее-чӧп ӧйинде тартылбай турган деп комыдайт. Темдектезе, 5-чи таҥмалу школдыҥ јанында микрайондо канча оромго эки ле контейнер турганын ла олор јаантайын ажындыра толуп калатанын улус айтты. Бу сурак аайынча каланыҥ администрациязы ла «Коммунальщик» бир каруу берет: эл-јонло тургузылган јӧптӧжӱлерде биледе улустыҥ тоозын јастыра (астада) темдектегени. Эмезе, кезик улус јӧптӧжӱ де тургуспай, контейнерлерге сӱреезин туйказынаҥ чачып јат. Сӱрее-чӧп тартаачы тӧзӧлмӧ контейнерлерди јӧп тургускан улустыҥ тоозына келиштире тургузат, је чынынча алза, сӱрее таштап турган улустыҥ тоозы оноҥ до кӧп. Јаҥы јӧптӧжӱлер бу да айалганы јарандырар болгодый.

Онойдо ок кезик керексинбес улус контейнерге јарабас сӱреезин чачат. Ол тудум иштердиҥ сӱреези (кирпич, шифер), кӧмӱрдиҥ кӱли ле јаан кемјӱлӱ сӱрее. Мындый јастыра керек эткен улусты административный каруузына тургузар арга бар. Бу сӱреени улус бойыныҥ кӱчиле полигонго јетирер керек пе айса канай эдери — кажылгакту сурак. Кезик оромдордыҥ комитеттериниҥ башкараачылары администрацияла куучындажып алган кӱнде јаан кӧлӱк келип, јаан кемјӱлӱ не-немени чыгара тартып туратан ченемел болгон.

Тургуза ӧйдӧ каланыҥ ичинде ӱзе јаба 564 контейнер тургузар јер бар. Олордоҥ 465-зи — таҥынаҥ јерде тураларга, 99-ы – кӧп квартираларлу тураларга. Кату коммунальный таштанчылар тартып, полигонго тӧгӱп турган организациялар — 7. Сӱрее таштаар полигон Майма аймакта Чуйдыҥ јолыныҥ 425 километринде. Мында сӱреени талдап, ылгаштырып, оны катап тузаланарына белетеер завод бар. Ол јылында 32,5 муҥ тонна кату коммунальный таштанчыларла иштейт.
Телекей ичинде сӱрее-чӧпти учы-учында ӧрттӧӧринеҥ кайда да барып болбос деп, башка-башка билимчилер айдат. Оноҥ ӧртӧп алган јылуны анчада ла јербойында тузаланары јарамыкту болор эди. Је полигондордо сӱреени кӧмӱп јоголтконына кӧрӧ, ӧрттӧӧр заводтордыҥ ижин јеткилдеерге ӱч катапка кӧп акча-манат керек болор. Качан бирде бистиҥ де тергееде мындый завод болорына иженер керек…

Бӱгӱнги кӱнде сӱреени ылгаштырып, катап тузаланышка белетеер заводты орныктырып, оны ӧйдиҥ некелтелерине келиштире јазап, оны эҥ ле јаҥы ла јарамыкту јазалдарла јеткилдеер иштер башталып калганын јуукта ОНФ ӧткӱрген «тегерик столдо» АР-дыҥ талалык ӧзӱм аайынча министриниҥ ордынчызы В. Емельянов айтты. Бу јылдыҥ кӱчӱрген айында баштапкы јазалдар келип баштаар. Озолондыра чотомол-кӧрӱмле, бу иштердиҥ кийнинде такып тузаланарга ончо сӱреениҥ 40% кирезин белетеер керек.

Ороонныҥ башкарузыныҥ јӧбиле, 2019 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала шил, чаазын, картон, шиналар, покрышкалар, полиэтилен ле оноҥ эдилген не-немелер кӧмӱлип јоголтылар эмес, а кыйалта јогынаҥ экинчи катап тузаланышка белетелер керек болор. Мыныла колбой, администрацияла, башкарула кожо сӱрее-чӧплӧ «јуулажарында» эҥ эрчимдӱ туружаачылардыҥ бирӱзи Бастырароссиялык албатылык фронт сӱреени бӱдӱмиле башкалап јуурыныҥ ла оны катап тузаланарыныҥ аргаларын шиҥдеп, улусты ого эмдигештеҥ ле кӧчӱрер керек деп, тергеениҥ башкарузына баштану ийген.

Сӱреени ӱч башка бӱдӱмиле јуур деген санаала бир кӧп квартираларлу тураныҥ алдында јерине пластик, шил, чаазын деп бичилген ӱч контейнер тургузылган ченемел болгон. Албатыныҥ керектенбезинеҥ бе, озолондыра јетирӱлер эдилбегенинеҥ бе, је бу ченемел бистиҥ калада јол алынбаган. «Сӱреени башкалап јуурына кӧчӧр керек. Је бу ээжиге улусты ӱредери јеҥил сурак эмес. Ондый да болзо, 2019 јылда бу иш башталар» — деп, талалык ӧзӱм аайынча министрдиҥ ордынчызы айтты.

Бӱгӱнги кӱнде сӱреени бӱдӱмиле башкалап јуурында јӱк ле бир таҥынаҥ аргачы иштейт. Александр Нартов сӱреени бойыныҥ арга-кӱчиле ылгаштырып, оодып, катап тузаланарына белетеер цех ачкан. Белетелген материалдаҥ ол тротуарларга плитка, бордюр, черепица, сууагыштар эдип јазайт. Бу ижинде ого келишкедий тура јанынаҥ айалга кӱч болгонын, кышкыда эмдиги тура соок учун бу иштер јаска јетире токтодыларын А. Нартов «тегерик столдо» угусты. Аргачыларды бу сурак јанынаҥ јилбиркедери, олорго јеҥилтелерле де болзо болужары, јӧмӧӧри керегинде баштану Албатылык фронттыҥ ишчилериле база эдилген болгон. Јуунда турушкан јамылулар бу сурак јанынаҥ аргачыга болуш јетирилерин темдектеди.

Сӱреени бӱдӱмиле башкалап јуурында анчада ла ар-бӱткенге эҥ каршулузына аҥылу ајару эдер керек. Тергеебисте бу сурак аайынча иштеп турган «Экобезопасность» ООО-ныҥ бӱдӱреечи директоры Ирина Красильникованыҥ айтканыла, калада бӱгӱн бу тӧзӧлмӧниҥ баштаганыла эҥ каршулу сӱрее јуур беш пункт иштейт: «Экобезопасность» бойы (Строительдердиҥ оромы, 2), оныҥ каршулу сӱреени јоголтор пункты (Ленинниҥ оромы, 199), таҥынаҥ аргачы А. Воробьева (Промышленный ором, 1 (стройбаза)), таҥынаҥ аргачы И. Воробьев (Коммунистический пр., 188, «Электрик» магазин), «Скиф» ООО (Коммунистический пр., 192/2, «Апельсин» магазинниҥ ичинде «Электрик» деген магазин). Олорло иштеерге јӧпсинген бу јерлерде эдинер ӧйи тӱгенген, ӱрелип калган ртутьту лампалар ла батарейкалар јууйтан эки каптаҥ турат. Олор толгон кийнинде, ртутьту лампалар каршулу сӱреени јоголтор пунктта аҥылу јазалдыҥ болужыла јоголтылат. Батарейкалардыҥ каршузын астадып јоголтор јер бистиҥ тергееде јок. Олор мында јуулып, јоголтор аргаларлу ӧскӧ тергеелерге јетирилер.

Сӱрее јанынаҥ айалганы шиҥдеп тура, кӧп улустыҥ эҥ каршулу сӱрее јуур бу јерлер керегинде билбезин јартап алдыс. Бу айалгада, байла, олор каланыҥ тӧс оромдорында эмес болгоныныҥ шылтагы база бар. «Экобезопасностьтыҥ» ишчилериниҥ темдектегениле, каланыҥ ортозында эптӱ јерде турган курсак-тамак ла тура тудар, тураныҥ ичин јазаар не-немелер садар эҥ ле јаан деген эки тӧзӧлмӧ аҥылу каптар тургузып, каршулу сӱрее јуурында ӧмӧ-јӧмӧ иштееринеҥ мойноп ийген.

2017 јылда Алтайдагы государстволык ар-бӱткендик биосферный заповедник эдинип койгон батарейкаларды јууп, јоголтор пунктка јетирер баштаҥкай эткен. Ого батарейканыҥ бӱдӱми ошкош јаан, јарык каптар эдилген. Бу јакшынак баштаҥкайга таланыҥ башка-башка тӧзӧлмӧлӧри јӧмӧжип, эмди бу батарейка-каптар ГАГУ-да, башкаруныҥ туразында, эл драма театрдыҥ, эл музейдиҥ, эл библиотеканыҥ тураларында турат. Каптар толгон кийнинде заповедниктиҥ ишчилери олорды јоголтор пунктка јетирет. Ондый ок каптар Алтайский заповедниктиҥ келгендерди уткыыр тӧс јерлеринде ле «Корбу деген учар суу» деген экологиялык јолдо база тургузылган.

Бу сурак аайынча акча тӧлӧбӧзинеҥ иштеп турган «Экобезопасностьло», Алтай заповедникле коштой «Золотой ресурс» ООО иштейт. Ол башка-башка тӧзӧлмӧлӧрлӧ, ол тоодо ӱредӱлик тӧзӧлмӧлӧрлӧ, аймактарла јӧптӧжӱ (акча) ажыра иштейт. Јуулган сӱреени ол Красноярский крайга јоголторына апарат.

АР-дыҥ баш государстволык санитар врачы Л. Щучинов орооныстыҥ тергеелери ортодо республикабыстыҥ јаман ады чыкпай турганын, је ондый да болзо, бисте курч сурактар кӧп болгонын јетирди. Роспотребшиҥжӱниҥ шылтузында јыл башталганынаҥ ала тергееде јарабас 10444 јерде ташталган 4655 тонна бескелӱ сӱрее-чӧп, 3009 јошкын ийт јоголтылган ла 1337 кижи каруузына тургузылган. Баш врач каланыҥ ла Майманыҥ администрацияларына суйук сӱреениҥ, полигондогы сек салар ороныҥ ла о. ӧ. айалгаларына ајару этти. Оныҥ айтканыла, бу јууктарда тудулган административный бӧлӱк јастыралар эткен улусты административный кату каруузына тургузары јанынаҥ оноҥ эрчимдӱ иштеер учурлу.

Онойдо ок бу јуунда Росприродшиҥжӱниҥ, Роспотребшиҥжӱниҥ, прокуратураныҥ, каланыҥ ла аймактардыҥ администрацияларыныҥ, Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министерствозыныҥ экологияда јеткер болбозын јеткилдеери јанынаҥ бӧлӱги ле ижи бу суракла колбулу ООО-лордыҥ чыгартулу улузы турушты.

Сӱреениҥ сурагы аайынча солун јетирӱни «Газоблок-Технологии» компанияныҥ башкараачызы Т. Джемокулов этти. Оныҥ айтканыла, «бастыра сӱрее-чӧпти пиролиз деген эп-аргала ӧрттӧп, оноҥ газ, пиролизная нефть, тура тудушта эмезе одырынышта керектӱ углерод алар арга бар. Бастыра бар-јок сӱреени ӧрттӧп, оныҥ болужыла јакшы акча иштеп аларга јарар».

Ӧй јеринде турбай јат. Айса болзо, чын, Т. Джемокуловтыҥ сӧстӧри бистиҥ тергеебисте бӱдер…
Калабыста шиҥдеген сӱрее-чӧптиҥ сурактарын ОНФ-та ӧткӧн «тегерик стол» база катап чокымдап, јартап бириктирди. Кажы ла кеминдеги јаҥ бойынаҥ камаанду сурактарын бӱдӱрет. Албатылык фронт ол сурактарды јаантайын аҥылу ајаруда тудат. Элдеҥ озо кажы ла кижи бойынаҥ баштап, балдарга тем кӧргӱзип, экологиялык таскамалга ӱредер керек. Администрация иштиҥ отрядтарын тӧзӧп, балдарды јилбиркедет. ОНФ улусты ару-чек болорына, экологиялык билгирлерин тыҥыдарына, ар-бӱткенди киртитпезине, бойыныҥ кӱӱниле айландыра јерлерди арутаар акцияларга кычырат ла оноҥ до кӧп башка иштер ӧткӱрет. Ак-чек санаалу улус аралдарды, јараттарды бойыныҥ кӱӱниле сӱрее-чӧптӧҥ арутап турганын Интернеттиҥ де бӱктеринеҥ кӧрӧдис. Келер ӱйеге јаманыс эмес, ару энчибис артсын, јакшы ӱредӱбис улалзын деп, јаҥ ла албаты ӧмӧ-јӧмӧ иштеер керек.

Кыш јууктап келди… Кату сӱрее-чӧплӧ коштой јолдорды кардаҥ арутаары база анчада ла курч сурак. Је јолдор керегинде суракты мынаҥ ары шиҥдеерис…

Э. КУДАЧИНА