Алтайдын Чолмоны

«Уулчак тужымда курулгак оору мени «тегелеген» ле эди»

21.12.2018

Виталий Уинниҥ ады-јолы бистиҥ тергееде элбеде јарлу. Ол дзюдо, самбо кӱрештерле Россияныҥ спортыныҥ узы. Анайда ок самболо Россияныҥ эки катап чемпионы. Кӱрештиҥ бу бӱдӱминде республикада телекейдиҥ чемпионыныҥ адын адаткан эҥ баштапкы кижи. Јаркынду једимдерге јеткени учун ого «Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ узы» деген бийик ат адалган. Је бу спортчы оогошто курулгак оорула оорып, ӱчинчи группалу кенек бала болгонын кӧп улус билбес те болордоҥ айабас. Бӱгӱн јарлу кӱрешчиле ӧткӧн эрмек-куучынды јарлап турубыс.

—Виталий, озо баштап чыккан-ӧскӧн јеригер, ада-энегер керегинде кыскарта куучындап берген болзогор?

—Мен 1987 јылда кичӱ изӱ айдыҥ јирме бежинчи кӱнинде Горно-Алтайскта чыккам. Ада-энем Юрий Николаевич ле Светлана Васильевна Уиндер деп улус болор. Адам бастыра ла јӱрӱминде Кан-Оозы аймакта милицияныҥ ижинде иштеген. Энем ӱредӱчи кижи. Сӧӧги кӧбӧк. Адамныҥ сӧӧги дезе кара тодош. Ол Кан-Оозында иштеп турарда, бис калада јатканыс. Мен бир јаштуда адамныҥ иштеп турган јери јаар кӧчӱп, Кан-Оозында, Кайрукунда ла Јабаганда јатканыс. Алты јашка јетире Јабаганда ӧскӧм. Эмди бу јерди јӱрегиме јуук тӧрӧл јуртым, эл-јонын дезе јерлештерим деп, јаантайын тооп ло карузып јӱредим. Меге алты јаш болордо, энем ле экӱ кала јаар ойто кайра кӧчкӧнис. Адам Кан-Оозында артала, анда амыралтага чыкканча иштеген. Јети јаштуда Горно-Алтайскта тӧртинчи таҥмалу школго баштапкы класска баргам.

—Оору-јобол бары јаҥыс школ тужында јарталган ба?

—Эйе. Ручканы колдорыма келиштире тудуп болбой, тыҥ ла шыралаган эдим. Энем оны чын тударына айылда ӱредип таскаткан. Школдо диктанттар бичигемде, тетрадьтыҥ линиязында базылган эрмектердиҥ јолдыктары тыйрык-мыйрык болуп чыгатан. Андый шыралаштыҥ бажында, ӱредӱдеҥ де эмес, кӧп лӧ сабазында байа кемзиништеҥ ле туйуксыныштаҥ улам, кожо ӱренген балдардаҥ соҥдоп туратам. Курулгак оору «јаанап» каларымда, 10 јаштуда јарталган ине. Айылдагы улус эмчилерге баштанган. Энем мени табып турарда, аркадагы сӧӧктиҥ јетинчи ӱйези јеринеҥ эмеш јылып калганын јаҥыс ол тушта билгенис. Канайдар? Нени эдер? Атпаҥдаштар ла санааркаштар тыҥ ла болгон эмей.

Балдардыҥ эмчилигиниҥ неврологы дезе мени бастыра јанынаҥ кӧрӱп, ДЦП-лу уулчак эмтир деп айдып, кенек улустыҥ комиссиязына ийген. Анайып, эмчилердиҥ јӧптӧгӧниле, 10 јаштуда сакыбаган јанынаҥ ӱчинчи группалу кенек бала болуп калгам. Энем айакка суп уруп бергенде, оны столго тургузып јадала, тӧгӱп алатам. Ӧдӱктеримниҥ буузын буулап болбойтом. Бу оорулар эмди ундылып калган. Је сабарлардыҥ тыркыражы ӧтпӧгӧн. Ол ло тыркырактаҥ улам маргаандарда удура чураган кӱрешчиниҥ кеп-куртказынаҥ ала койып, эп-сӱме бӱдӱрген ӧйдӧ, колдорымныҥ тырмактары сынып, кӧп катап чучураган эдим. Мындый айалгаларга эптежип, карын, марын табып алгам.

Экинчи класста ӱредӱни айылдыҥ јуук јанындагы сегизинчи таҥмалу школдо улалтар деп шӱӱшкенис. Ӱренетен программа элбеп барарда, балдардаҥ ойто ло артып баштагам. Энем бу учуралда эмчилердеҥ справка алып, мени айылда ӱренерине кӧчӱрген. ДЦП-даҥ улам экинчи класстаҥ ала сегизинчи класска јетире айылда ӱренерге келишкен. Ӱредӱчилер урокторды айылда ӧткӱрген. Јаан класстарда программа там ла уурлаган. Баш айланып, кӱӱн булгалып, куску келип турар неме табылган болгон. Санаамды да ычкынган ӧйлӧр болгон эди. Энем мени килеп, школдоҥ јайымдап, ӱренбейтен академ алган.

—Айдарда, Слер ол ло ДЦП-даҥ улам бир канча јылга чыгара чек ӱренбегенигер бе?

—Ӱренбегем. Бала тушта кижи су-кадыгыныҥ айалгазын оҥдоп турган эмес. Јаҥыс оромдо јаткан уулчактарла биригип, кере ле тӱжине тышкары сыр-ойында јӱретем. Кӱскиде тогузынчы класска барар керек болгон, је мен деген кижиде эмчилердеҥ «бронь» бар. Бир кӱн уулчактар бӧс согор фабрика болгон јерде самбоныҥ спортзалы ачылган, ого бисле кожо барарыҥ ба дешкен. Барбай база. Кере тӱжине канайып соотоп јӱретен. Бут-кол, сын-арка иштебегей, је башта мее јеринде ине. Удаган јокто бир тӱҥей борчолор јуулыжып алала, самбоныҥ секциязына бичидип барганыс. Бисти «Алып» спортзалдыҥ тазыктыраачылары Сергей Јуракаевич Аткунов ло Роман Романович Чичинов јылу уткыган эди. Энеме айтпай, самбого анайып јӱрӱп баштагам. Кӱрешке тегиндӱ барбаган болбойым. Байла, адамныҥ каны тарткан. Ол бойыныҥ ӧйинде самболо, «классикала» база кӱрешкен кижи ине.

Кату ӧйлӧр болгон. Ол тушта улуска ишјалды јарым јылдаҥ ажыра бербей туратан. Ада-энем калада да јаткан болзо, је айылында уйлар туткан. Бис олордыҥ бозуларын ла кичееп божобойтоныс. Акча једишпей турарда, автобустардыҥ токтодуларына келип, бидондо сӱт садатаныс. Мениҥ садыжатан јерим Кучияктыҥ оромында «Јажыл магазин» дейтен токтодуда болгон. Энем дезе бӧс согор фабрика турган јерде садышкан. Кезикте јерлерисле солыжып туратаныс. Мен Ткацкийге келип, «Алып» спортзалдыҥ кӧзнӧктӧриниҥ алдына турала садышкан кӱнде уулдар залдыҥ кӧзнӧктӧрин ачып, «Виталя, тренировкага тӱрген кел!» деп кыйгыргылайтан. Сӱдимди бачымдап садып, зал јаар јӱгӱретем.

—Энеҥ сени туйкайын самбого јӱрӱп турган деп угала, токтодорго до сананган деп уккан эдим.

—Спортзалга келип, тазыктыраачыларла јарташкан эди. Энемниҥ айткан сӧстӧри кулагымда эмдиге јетире јаҥыланат: «Эмчилер ого комиссияда спортко тазыктырынарга чек јарабас деп айткан. Бала белине эби јок јыгылза, айса база ӧскӧ кандый да келишпестер болзо, тӧжӧктӧҥ туруп болбой јадып калар. Оноҥ до коомой болордоҥ айабас». «Коомой» деген сӧстиҥ учурын јаанап келеле оҥдоп турбай. Ол тушта дезе мениҥ ӧзӧк-буурымды сок јаҥыс санаа ээлеген: тазыктыраачылар кандый бир маргаандарга апарза, канайып та болзо, адамныҥ айылда кӧргӱзип берген «удушающий» (Виталийдиҥ уулчак туштагы санаазы) дейтен эп-сӱмезин бӱдӱреле, јеҥӱ алар керек. Бот, ол тушта чемпион кижиле куучындажып кӧрӱгер…

Баштапкы ла катап Алексей Иженерович Ялбаковтыҥ эземине учурлалган республикан турнирде турушкам. Маргаандарда меге удура чыккан «ӧштӱлеримди» јеҥип, ӱчинчи тудушта Россияныҥ уулдар ортодогы первенствозыныҥ јеҥӱчили Валера Сороноковко учурагам. Ол мени јеҥип албай база. Коркышту ла тыҥ кородогом. Је андый да болзо, бу маргаандарда 48 килограмм бескеде кӱлер медаль ойноп алгам. Менеҥ ырысту кижи ол кӱн, байла, болбогон. Удурлажаачымныҥ оозын туй тудуп, «удушающийди» эдип ийгениме не аайлу сӱӱнгем. Спорттогы јолымда шак бу эп-сӱме меге баштапкы медаль экелген.

Маргаандар ол кӱн туку орой эҥирде тӱгенген. Нӧкӧримле кожо Ткацкийдеги токтодуга јетире автобусту једеле, анаҥ ары айылыма, Дубовый рощага јетире, јойу баргам. Орой кӱс турган. Кар јаап јат, мен деген кижи, грамотамды ӱлӱштебеске, оны койныма сугуп алала, сӱӱнчилӱ јанып јадырым. ДЦП да, оныҥ коомой болор салтары да санаада јок. Энем орой эҥирге јетире маргаандарда болгонымды угала, јаҥыс ла арбанат. Кайралымды — грамотамды койнымнаҥ чебер чыгарып келеле кӧргӱзеримде, чырайы эрип, кӱӱн-санаазы кубулган. Ол эҥирде чагылган кӧстӧрим энеме, байла, кӧпти јартаган.

—Бӱдӱн-јарым јыл ӧдӧрдӧ, эмчилер Слердеҥ кенек кижиниҥ группазын алып салган эмес беди?

—16 јажым толордо, комиссияга ойто барганыс. Эмчилер су-кадыгымды лапту ла шиҥдеген эди. Кӱрешке јӱрӱп турганымды угала, «сенде, уул, ӧрӧ тартынып ӧзӧтӧн аргалар јеткилинче бар турбай» дешкен. Анайып, ӱчинчи группаныҥ кенегинеҥ чыгарып салгандар. Улустыҥ ортозында јӱрӱп, јонјӱрӱмдик адаптацияныҥ аргаларын тузаланары токтоп јатканына баштапкы ӧйлӧрдӧ кородогоныс, је оноҥ темиге бергем. Спортзалга келзем, Сергей Јуракаевич: «Виталий, сен јӱрӱмде кем болорго тургаҥ?» — деп сурайтан. «Адам ла чылап, полицейский болорым» — дейтем. Андый болзо, ӱренер керек деп айдатан. Ойто 9-чы класска отургам.

—ДЦП-ны јеҥеле, бир ӧйдӧ спорттоҥ чӧкӧгӧн дӧ, мактыҥ толкузына экчеткен де бойыгар бу ла одоштой омок-јимек отурыгар…

—Слер менеҥ кайкал этпегер (каткырат). Је дзюдоло, самболо јилбиркеп, олорго тазыктырынганым бастыра ла јанынаҥ мӧрлӱ болды деп айдарга јараар. Кӱреш ол јаҥыс ла медальдар ойноп алары эмес ине. Самбо — ол бӱткӱл философия. Мында су-кадык јӱрӱмниҥ ээжилери салынган. Јопон јеринде табылган дзюдоны дезе Конфуцийдиҥ ӱредӱзиле јуук колбулу деп айдар керек. Ол кижини јакшы кылык-јаҥга таскадат.

9-чы класста ӱренеримде, Горно-Алтайскта эр улус ортодо Россияныҥ Азиат јанындагы тергеелериниҥ чемпионады ӧткӧн. 16 јаштуда бу маргаандарда спорттыҥ узыныҥ нормативин бӱдӱргем. Ол ло јылда республиканыҥ ӱренчиктериниҥ кичӱ олимпий ойындарында турушкам. Ӱренчик тушта спорттыҥ узы болорго сӱрекей оморкодулу болгон. Бу ла ӧйдӧ педколледжтиҥ физкультура аайынча бӧлӱгине ӱредӱге киргем. База бир јылдаҥ дзюдоло Россияныҥ спортыныҥ узы боло бергем. Јииттер ортодо Сибирьде бастыра маргаандарда јеҥгем, је Россияныҥ первенствозында сӱре ле «тайкылгам».

2009 јылда Владимир калада Россияныҥ эр улус ортодо чемпионадында туружып, телекейдиҥ эки катап чемпионы Илья Хлыбовты јеҥген эдим. Је бу чемпионатта јӱк ле 2-чи јер алгам. Оныҥ турулталарыла Европаныҥ Италияда болгон чемпионадында турушкам. Ончолорына ойноттырып, кӱӱним сооп, кӱрештеҥ кенерте чек чӧкӧгӧм. Јодомдо, белимде сынык-бычыктар болгон. Спортты артыргызып, ончозын чечилбес эдип чиймей буулап саларга санангам. Је кайдаҥ… Россияныҥ ээчиде чемпионады Ярославльда ӧткӧн. Мында финалда Илья Хлыбовты 2:1 балла јеҥип, ороонныҥ чемпионыныҥ адын адаткам. Пъедесталдыҥ эҥ бийик тепкижине экинчи катап Нижнегородский областьтыҥ Выкса калазында кӧдӱрилгем. Телекейдиҥ чемпионыныҥ адына 2011 јылда Вильнюста једингем. Бу маргаандарда финалда Болгарияныҥ кӱрешчизи, телекейдиҥ ӱч катап чемпионы Борис Борисовты 4:0 балла јеҥгем.

Уулчак тужымда курулгак оору-јобол ӱредӱмге ле спорттогы јолыма мынайып «камдалышкан» эди. Оны јеҥип чыгарына физкультура ла спорт сӱрекей јаан камаанын јетирген деп айдар керек.  ДЦП оорулу болгон уулчакка учына јетире бӱткени ле иженгени учун ада-энеме јабыс эҥчейедим. Спортзалга јол баштаган уулчактарды дезе јаантайын тӱш јеримде кӧрӧдим. Олор эмес болзо, мен бу јӱрӱмде та кем болор эдим… Айдары јок јаан болушты тазыктыраачыларым Сергей Јуракаевич Аткунов ло Роман Романович Чичинов јетиргендер. Самболо Россияныҥ јуунты командазыныҥ баш тазыктыраачызы Дмитрий Викторович Трошкинге аҥылу башка быйан. Арга берилген болзо, мен кижи кӱӱндӱ бу ӧрӧкӧнниҥ ӧбӧкӧзин јаан таныктардаҥ јурап, бичиир эдим.

—Виталий, јилбилӱ куучын-эрмек учун јаан быйан.

Куучын-эрмекти Арутай АДАРОВ ӧткӱрген

Редакциядаҥ: Самбо кӱрешле телекейдиҥ чемпионы, Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ узы Виталий Уинге 31 јаш. Ол сӱӱген эш-нӧкӧри тӧӧлӧс сӧӧктӱ Экемелле кожо Уали деп уулчак чыдаткылап јат. Олордыҥ уулчагына 2 јаш 8 ай. Јерлеш спортчы уулчагын антыгарлу најызы, спорттыҥ нерелӱ узы, Россияныҥ ла телекейдиҥ эки катап чемпионы, Телекейлик кубоктыҥ эки катап јеҥӱчили Уали Куржевтиҥ адыла адаган.

Виталий Уин тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайскта спорттыҥ кышкы бӱдӱмдери аайынча республикан спортшколдыҥ директорыныҥ ордынчызы болуп иштейт.