Алтайдын Чолмоны

ТОС: бойы башкарынарыныҥ јаҥы бӱдӱми

19.04.2019

Россияда јербойында бойы башкарынары орныктырылганынаҥ бери кӧп тӧ ӧй ӧтпӧгӧн болзо, территориальный јондык јербойында бойы башкарынары (ТОС) муниципалитеттердиҥ јӱрӱминде јаан учур алынган. Јербойында бойы башкарынарыныҥ сурактары јанынаҥ шиҥжӱ ӧткӱрип турган специалисттер ТОС-торго јаан ижемји эдет, «албаты јербойында чындап та бойы башкарынары» ӧзӱм алынарын оныла колбойт.

ТОС-тордыҥ ижиниҥ ченемели ле ӧзӱми олор демократияныҥ ӧзӱминиҥ јаан резерви болгонын, албаты-јонды јондык-јаҥ керек-јарактарды башкарарына тартып алар аргалузын керелейт. Россияда граждан общество тӧзӧӧринде олор јаан учурлу, нениҥ учун дезе эл-јонныҥ тап-эриктер јанынаҥ билгирлерин бийиктедери, тап-эриктик нигилизмди јоголторы, ӧмӧлик кӱӱн-санаалу ла бийик каруулу болорын ӧскӱрери шак олор ажыра ӧткӱрилет. ТОС — граждан обществоныҥ эҥ јаан учурлу институттарыныҥ бирӱзи.
Эрчимдӱ граждан кӱӱн-санаа, бойыныҥ јуртын бойы башкарар деген кӱӱнземел, јербойында учурлу сурактарды аайлаштырары, айландыра улуска туза јетирери — бастыразы текшилей јол алынат. Тургуза ӧйдӧ Россияныҥ 79 тергеезинде 30 муҥнаҥ кӧп ТОС-тор иштейт. 2016 јылда дезе олор ороонныҥ јӱк ле 56 ла субъегинде јол алынып турган болгон, бӱгӱн калаларда иштеп тургандарыныҥ тоозы 16 муҥнаҥ ашкан (бистиҥ тергееде —2), јурттарда — 14 муҥ.
Бу ууламјы јанынаҥ керек-јарактар Алтай Республикада база эрчимделген. «Горно-Алтайск кала» муниципал тӧзӧлмӧ ТОС-тыҥ институдыныҥ ӧзӱминде пилотный ӱлекер эдип 18 ТОС-тыҥ гран-кыйуларын чокымдаган, олор талдаачы участоктордыҥ гран-кыйуларына келиштирте аҥылалган. Олорды тӧзӧӧри ле олордыҥ регистрациязы аайынча иш Горно-Алтайсктыҥ администрациязында ӧдӧт.
Каланыҥ администрациязы ТОС-тордыҥ чыгартулу улузыла (председательдери) јаантайынгы иш тӧзӧлип калган. Озо баштап каланыҥ башкартузыла туштажу-јуундар кажы ла неделе сайын (кажы ла четверг кӱнде 17 саатта) ӧткӱрилген. Туралардыҥ јанында јерлерди јарандырары ла кызалаҥ айалгалар аайынча сурактарды аайлаштырары ла јӱрӱмде бӱдӱрери эптӱ болзын деп, бастыразыла текши колбу тудар мессенджерге тӧзӧлгӧлӧнип, јетирӱлик группа тӧзӧлгӧн болгон. «Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ соведи» деген ассоциацияныҥ (мынаҥ ары — «СМО РА» ассоциация) турушканыла, ТОС-тордыҥ ороон ло Сибирьдеги федерал округ кеминде системазыныҥ ижи керегинде јетирӱлер, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ текшироссиялык комитединиҥ (ОКМО) аналитикалык јетирӱлери таркадылган болгон. 2018 јылдыҥ уч-турулталарыла, «СМО РА» ассоциацияныҥ бӱдӱреечи дирекциязы тӧзӧлип јаткан эрчимдӱ алты ТОС-тыҥ чыгартулу улузына баалу сыйлар табыштырган.
ТОС-тор керегинде Ээжиле башкарынып, регистрацияны Горно-Алтайск каланыҥ јеринде ӧткӧн ТОС-тордыҥ председательдерине бӱдӱрип турган ижи учун каланыҥ бюджединеҥ компенсационный тӧлӧмир эдери ле тура, коммунальный јеткилдештер, связьтиҥ јеткилдештери, одыру ла канцтоварлар алары јанынаҥ чыгымдардыҥ кезик бӧлӱгин орныктыра тӧлӧӧри темдектелип калган. Мындый тӧлӧмирлер керектӱ документтер, ай туркунына бӱдӱрген иш јанынаҥ отчет бар болгон тушта эдилер.
Кӧп квартираларлу туралардыҥ советтери ле оромдордыҥ комитеттери ТОС-тыҥ переходный деген бӱдӱми болор. Јербойында бойы башкарынарыныҥ јаҥы тӧзӧлгӧ-бӱдӱминиҥ кезик иштерин бӱгӱнге јетире олор бӱдӱрген — тураныҥ јанында оромныҥ јери, оогош архитектурный не-немелер, спортивный јазалдар ла оноҥ до ӧскӧлӧри санитарный ээжилерге келижерин јеткилдеерине эл-јонды тартып алары, эл-јонныҥ керексиништериле колбулу керектер ӧткӱрери.
Муниципал кеминде органдардыҥ ла Россия Федерацияныҥ субъегиниҥ государственный јаҥыныҥ органдарыныҥ јанынаҥ јӧмӧлтӧ лӧ болуш ТОС-тыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирет. Бу ок ӧйдӧ административный арга-ресурстар граждандардыҥ ТОС тӧзӧӧри јанынаҥ таҥынаҥ баштаҥкайын ла граждан баштаҥкайларды бӱдӱрерин бир де солыбас учурлу. Керектиҥ аайы мындый јарабас ууламјыла барза, онызы јондык јербойында бойы башкарынарына имитация болор. Республиканыҥ јербойында бойы башкарынарыныҥ органдары улусты чуктаары јанынаҥ јаҥы бӱдӱмдер аайынча баштаҥкайларды јӧмӧӧри јанынаҥ олорды кеми јаан иш сакып турганына белен болор учурлу. Бу иш јондык бирликти тӧзӧӧрине, государственный јаҥныҥ ла муниципалитеттердиҥ органдары граждандардыҥ баштаҥкайлу группаларыла, јондык биригӱлерле эрчимдӱ иштеерине, бек колбу тударын јеткилдеерине ууландырылган.
Бойыныҥ јанынаҥ, ТОС-тордыҥ советтериниҥ председательдери ТОС-тыҥ уставыныҥ некелтелерин каруулу бӱдӱрер, јондык јербойында бойы башкарынарыла колбулу кандый ла иш, сурак ачык-јарык болорын јеткилдеер учурлу.
Бойы башкарынарыныҥ јаҥы бӱдӱминиҥ эҥ ӧҥзӱре сурагы эл-јонныҥ јанынаҥ баштаҥкайлар эдилбей турганыла колбулу. ТОС-ко кирип турган граждандарды эрчимдедерге, бойы башкарынарыныҥ башкартузыныҥ органдарына ла ТОС-тордыҥ совединиҥ председательдерине улусты бой-бойына болужарыныҥ группаларына тартып алар, олорды јилбӱлери аайынча бириктирер, јашӧскӱримди эрчимдӱ тартып алар, јондык кадрлар белетеер керек. Јондык јербойында бойы башкарынары эл-јонныҥ локальный организацияларыныҥ «инкубаторы» болор учурлу. Ӧмӧ-јӧмӧ иш ӧткӱрерге, ТОС-торго эл-јонныҥ биригӱлерин бойына тартып алар керек. Олор каланыҥ албаты-јонына туралардыҥ ээлериниҥ активтерин тӧзӧӧрине болужарга, ӱредӱлик ле кижиниҥ чындап та эрчимдӱ кӱӱн-санаазын ла чек јаҥы психологиязын тӧзӧӧр площадкалар болор учурлу. Андый биригӱлердиҥ улузы акчаны бойы иштеп алар, керек-јарактарын бойлоры башкарар ла адакы уч-кӧргӱзӱ учун каруузына да турар учурлу болор керек. Улус бойыныҥ тап-эриктерин ле молјуларын билгир келиштиртер, јербойында бойы башкарынары качан баш билинишке кӧчӧ беретенин чокым оҥдоп јӱрер учурлу.
ТОС-тордыҥ статузы 2003 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 6-чы кӱнинде јарадылган «Россия Федерацияда јербойында бойы башкарынарын тӧзӧӧриниҥ текши ээжилери керегинде» 131-ФЗ таҥмалу федерал јасактыҥ 27-чи тизиминде чокымдалган. Ӧй ӧткӧниле колбой ӧзӱм ичкери јол алынып турганын ајаруга алып, быјыл ТОС-тор Россия кеминде аҥылу юридический статус аларына иженедис. Ол статус јонјӱрӱмдик ууламјылу коммерциялык эмес организациялардыйына тӱҥдеш болор. ОКМО-ныҥ јетирӱзиле, бу јанынаҥ јасактыҥ ӱлекери Госдумага кӧрӧрине аткарылар. Ол ӱлекер јанынаҥ шӱӱжӱ ӧйинде ТОС-тыҥ тӧзӧмӧл-правовой бӱдӱми Граждан кодексте чокымдалар учурлу. ТОС-торды јилбиркедер амадула башкарынып, ОКМО ло ТОС-тордыҥ текшинациональный ассоциациязы 2019 јылда «ТОС-тыҥ эҥ артык ченемели» деген јылдыҥ сайынгы текшироссиялык конкурс јарлаган.
Бистиҥ республикада бу јанынаҥ јакшынак ченемел Турачак аймакта Јайлу јурттагы «Заповедное село» деген биригӱде бар, оны Д. С. Ерофеев башкарат.
Бӱгӱнги кӱнде турган тӧс иш-амадулар —јербойында бойы башкарынарыныҥ јаҥы бӱдӱми јанынаҥ јартамалду ишти элбедери, ТОС-торды јӧмӧӧриле колбулу программаларды ла ӱлекерлерди республикан ла јербойында кеминде бюджеттердеҥ акча-манатла јӧмӧӧри (гранттар, конкурстар, субсидиялар), ТОС-тордыҥ башкараачыларына ла муниципал служащийлерге ӱредӱлик семинарлар тӧзӧӧри.

«Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ соведи» ассоциация