Чындыкты орныктырып, ӱргӱлјиге артырар

10.04.2018

Туулу Алтайдыҥ XX чактыҥ башталганында политикалык башчыларыныҥ бирӱзи, РКП(б)-ныҥ сегизинчи съездиниҥ делегады, облисполкомныҥ 1924 јылдаҥ ала 1930 јылга јетире председатели, «Ойротский край» газеттиҥ редакторы болгон Иван Савельевич Алагызовтыҥ чыкканынаҥ ала 130 јылдыгы кандык айдыҥ 10-чы кӱнинде толуп јат.

Бу кижиниҥ салымы, оныҥ алтай албатыны бириктирерине ле государственнозын тӧзӧӧрине јетирген камааны јанынаҥ Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин бойыныҥ шӱӱлтезин айдат:

—Чындап та јирмезинчи чактыҥ башталганында бистиҥ албатыныҥ алдында уур-кӱч сурактар турган. Ол ӧйдӧ бир чактыҥ јадын-јӱрӱминиҥ тӧзӧлгӧзи бузулып, јаҥы революционный кубулталар башталган. Бу ӧйдӧ чындык, чындап та чын тӱӱкилик јол талдап алатаны сӱрекей кӱч керек болгон. Шак ла ол тушта бойыныҥ албатызын баштап апаратан ойгор улус табылганы сӱрекей јарамыкту болгонын темдектеер керек. Ады-јолы јарлу јурукчы Г. И. Чорос-Гуркин мындый улусла кожо: Иван Алагызовло, Андрей Сыркашевле, Капитон Бедреевле, Георгий Токмашевло, Максимилиан Борисов-Кочубеевле, Сары-Сеп Канзычаковло, Никита Меджит-Ивановло кожо XX чактыҥ 20-30-чы јылдарында алтай государственностьтыҥ башталганында турган. Бу улус ол тушта областьты Ойротский деп адаарын јӧптӧгӧн, олор бойын азыйда јайрадылып калган Ойрот государствоныҥ арткан-калганы деп чотогон.

Бӱгӱнги албаты-јонго Григорий Иванович Гуркинниҥ — алтай албатыныҥ национальный јилбӱлери, оныҥ государственнози учун тартышкан кижиниҥ ады-јолы јуук таныш. Онызы да јарт: бу кижи Туулу Алтайдыҥ баштапкы Туулык Думазыныҥ председатели болуп, бойыныҥ албатызын кӱч ле кызалаҥду ӧйдӧ канайып корып алары, оныҥ государственнози керегинде сананган болгон. Алтай албатыныҥ автономиязы тӧзӧлип турарда, Г. И. Чорос-Гуркин ле оныла кожо иштеген улус бу автономияга шорлор, телеуттар, хакастар, кумандылар, урянхайлар база кирзин деп шӱӱлте эткен. Нениҥ учун дезе бу албатылардыҥ тили јуукташ, јадын-јӱрӱминиҥ, чӱм-јаҥдарыныҥ, культуразыныҥ аайы кӧпјандай тӱҥдеш болгон. Jе бу амаду јӱрӱмде бӱтпей калган.

Г. И. Гуркинниҥ ле оныла кожо иштегендердиҥ тартыжузыныҥ шылтузында алтай албаты автономияны алган. РСФСР-дыҥ ВЦИК-иниҥ 1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде чыккан Декрединде айдылган:« Ойрот албатыныҥ автономный облазин тӧс јери Улалу јуртта болор эдип тӧзӧӧр…». Григорий Ивановичтиҥ јӱрӱмин, ижи-тожын билимчилер, јондык улус, политиктер элбеде шиҥдеген. Jе ол ок ӧйдӧ оныла кожо болгон, тартышкан ла иштеген улус јанынаҥ андый кеминде шиҥжӱ иш ӧткӱрилбеген. Оныҥ да учун албаты олор керегинде кӧпти билбес болуп калган. Бӱгӱнги ӱйеге тӱӱкилик чындыкты орныктырар ла бойыныҥ национальный геройлорын билер керек.

Бойыныҥ јӱрӱмин албатызына учурлаган ол јаркынду ла јайалталу улустыҥ тоозында Иван Алагызовты адаар керек. Ол јиит совет республикада Ойротский облисполкомды башкарган экинчи кижи болуп јат. Граждан јуу божоордо ло совет јаҥ Алтайда тӧзӧлӧрдӧ, Алагызов Ойрот облисполкомды 1924 јылдыҥ кӱчӱрген айынаҥ ала 1930 јылдыҥ јаҥар айына јетире башкарган.
Алагызов ол не кижи? Бар јетирӱлерле болзо, Иван Савельевич Улалу јуртта чыккан алтай укту кижи. Бийсктеги катехизаторский училищениҥ 4 клазын божодоло, 1905 јылда Томск кала јаар ӱредӱге атанган. 1911 јылда ол губернияныҥ калазында педагогический курстарды божоткон.

Сибирьдиҥ эҥ ле карган калазында ӱредӱни алала, ол Туулу Алтайына јанган — балдарды таскадарында ла ӱредеринде иштеерге. Чамал јуртта алтай тилдиҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Революцияла колбулу керек-јарактар ла граждан јуу оныҥ јӱрӱминиҥ аайын кезем кубулткан.
1921 јылда ол Россияныҥ Коммунистический партиязына (большевиктердиҥ) кирип, Туулу Алтайдыҥ политикалык башкараачыларыныҥ бирӱзи боло берген. Алагызов уездный ревкомныҥ ла исполкомныҥ национальный бӧлӱгин башкарган, РКП(б)-ныҥ Ойрот обкомыныҥ тӧргизиниҥ ле Ойрот автономияныҥ ревкомыныҥ турчызы, «Ойротский край» газеттиҥ редакторы болгон.

1923 јылда Ойрот автономный областьтыҥ Совединиҥ баштапкы областной съезди ӧткӧн. 4-чи таҥмалу мандат Иван Савельевич Алагызовтыҥ адына бичилген болгон. Бу ла съездте 137 делегаттаҥ 17 кижи бӱдӱреечи комитеттиҥ турчыларына тудулган. Исполкомныҥ туружаачыларына Ойрот автономияныҥ баштапкы «министрлериниҥ кабинеди» болор салым келишкен. Исполкомныҥ турчыларына тудулган улустыҥ тоозында Иван Алагызов база болгон. Бӱдӱн-јарым јылдаҥ ол областьтыҥ јааны боло берген.

1924 јылдыҥ кӱӱк айында Москвада РКП(б)-ныҥ XIII съезди ӧткӧн, анда Сталин ле Троцкий ортодо политикалык тартыжу аайынча сурак аайлаштырылган. Съездтиҥ ижинде Туулу Алтайдаҥ алтай делегат Иван Алагызов турушкан.

1930-чы јылдардыҥ башталганында И. Алагызов Ойрот автономный областьтыҥ ВЦИК-теги (Москва) чыгартылыгында иштеген. Оныҥ кийнинде Забсибкрайисполкомныҥ тӧргизиндеги национальный бӧлӱкти башкарган. Чорос-Гуркинди ле оноҥ до ӧскӧлӧрин чылап, тоталитаризмниҥ ӧйинде албаты-нацияныҥ талдама бӧлӱгин — озочыл интеллигенцияны, ичкери кӧрӱмдӱ улусты јоголткон. Иван Савельевичти бу карыкчалду салым база тууралап барбаган.
НКВД-ныҥ 7963 таҥмалу шылу кереги аайынча бир канча башкараачы ишчилер арестовать эдилген ле олорды адып салгандар, ол тоодо Иван Алагызовты. Jӱк ле 21 јыл ӧткӧн соҥында, оны реабилитировать эткендер. Оныҥ карындаштары Алексей ле Василий Алагызовтор, база каруулу иште иштеген улус, анайда ок арестовать эдилген ле олорды 1937-1938 јылдарда адып салгандар.

И. С. Алагызов алтайлардыҥ автономиязын тӧзӧӧрине јаан камаанын јетиргенин ачык-јарыгынча темдектеген баштапкы улустыҥ тоозында В. И. Чаптынов. Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы мынайда темдектеген: «Бистиҥ јебрен ле туулык тергееде республика тӧзӧлгӧни јаҥыс ла бӱгӱн Туулу Алтайда јадып турган албаты-јонныҥ эмес, је анайда ок бистиҥ јаркынду ӧбӧкӧлӧристиҥ, темдектезе, Григорий Иванович Гуркинниҥ, Сары-Сеп Конзычаковтыҥ, Николай Михайлович Киселевтыҥ, Иван Иванович Тухтубаевтиҥ, Николай Васильевич Косинцевтиҥ, Иван Савельевич Алагызовтыҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де амадаган јаан амадузы јӱрӱмде бӱткенин керелеген».

Иван Савельевич Алагызов Иштиҥ Кызыл Маанызы орденле, ЦИК-тиҥ грамотазыла кайралдаткан. Оныҥ адыла Горно-Алтайск каланыҥ оромдорыныҥ бирӱзи адалган. Алагызовтыҥ сӱр-портреди Горно-Алтайский (Ойротский) автономный областьтыҥ ла Алтай Республиканыҥ јасакчы (чыгартулу) органдарыныҥ председательдериниҥ галереязында тургузылган. Бу галерея Эл Курултайдыҥ туразында. Ӧткӧн ӧй јогынаҥ келер ӧй болбос дегени чылап, кечеги кӱн — бӱгӱнги кӱнниҥ ӱредӱчизи. Оныҥ да учун бистиҥ бастырабыска национальный башкараачыларды, бойыныҥ јӱрӱмин келер ӧй учун берген улусты, качан да ундыбас керек. Анай болбозо, бисте келер ӧйис болбос, сӱри јок «угы-тӧзин билбес Ивандар» болуп каларыс.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина