Алтайдын Чолмоны

ГАГУ: Балыкчы — јылдыҥ кужы

08.05.2018

Jаҥжыкканы аайынча кажы ла јыл кандык айдыҥ баштапкы кӱнинде Куштардыҥ телекейлик кӱни темдектелет.

Куштардыҥ агаш-аразында, јалаҥдарда угулып турган ӱни кӱӱн-санаабысты кӧдӱрип, бистиҥ јӱрӱмисле бек колбулу болуп калган. Куштарды корыыры јанынаҥ албатылык конвенция 1905 јылда јӱрӱм алынган. Jӱс јыл кайра, 1918 јылда, кеткин куштарла колбулу албатылык јӧптӧжӱге Россия кол салган. Jе бу кӱнди темдектеери совет ороондо 1927 јылда башталган. Учуп келген кеткин куштарга белен уйа болорын кичееп, бу кӱнге эне-адалар балдарыла кожо скворечник-уйа јазап јат. Бир канча јылдардыҥ туркунына бу кӱнди темдектеери ундылып калган. Jе 1994 јылда орнитологтор Россияныҥ куштарын корулаарыныҥ биригӱзин тӧзӧгӧниле колбой, байрам такып орныктырылган.

Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ естественно-географический факультединде «Куштардыҥ кӱнин» темдектеери јаҥжыгып калган. Jылдыҥ ла биологияныҥ ла химияныҥ кафедразында бу кӱн байрамдык бийик кӱӱн-тапту ӧткӱрилет. Быјыл кандык айдыҥ 5-чи кӱнинде мында каланыҥ школдорыныҥ ӱренчиктеринеҥ тургузылган 5 команда, јурт ээлемниҥ колледжинеҥ 1 команда, балдарга ӱзеери ӱредӱ берер «Юный эколог» деп республикан тӧс јердеҥ 1 команда, ГАГУ-ныҥ ЕГФ факультединеҥ 116-чы ла 117-чи группалардаҥ 2 команда бой-бойы ортодо маргышты.

Конкурска белетелген стенгазеттердиҥ темазы «Скопа — птица 2018 г.» болгон. Анайда ок куштыҥ сӱр-кебери танылып турар эдип, колло јазаган эдимдер тургузылды, јӱзӱн-башка бӱдӱмле быжырган калаштар кӧргӱзилди. Туружаачылар «Экология представителей семейства Ястребинные» деп тема аайынча билим иштер кычырып, презентациялар кӧргӱскен. Олор ончозы јилбилӱ слайдтарла јӧмӧлгӧн. Jаркынду стенгазеттердеҥ балыкчы (скопа) куш керегинде солун јетирӱлерле таныжар арга болды.

Баштапкы номерлӱ школдыҥ ӱренчиктериниҥ кӧп тоолу эдимдерин аҥылап ийерге јараар. Конкурстыҥ текши уч-турулталары аайынча баштапкы јерди каланыҥ баштапкы таҥмалу школы, экинчи јерди 117-чи группа, ӱчинчизин — 13-чи таҥмалу школ алды.

***

Балыкчы деп куш шоҥкорлордыҥ бӱдӱмине, «скопиный» дейтен бӱдӱм-семействого кирет. Россияныҥ куштарын корыыр биригӱниҥ Москва калада 2017 јылда ӧткӧн 8-чи отчетту-талдашту конференциязында балыкчы 2018 јылдыҥ кужы деп адалган.

Балыкчы саҥ ла башка куш. Оныҥ учужы табылу, јеҥил ле ол ок ӧйдӧ тӱрген. Ол сууныҥ ӱстиле аҥдайт, балык тударында сӱмези сӱрекей тыҥ куш. Ӱнденгенин укса, ӱни «кай-кай-кай» деп, ӱйеленип турган немедий болор.
Бу куш јаан бӱдӱмдӱ, бескезиле 1,9 килограммга једе берер аргалу. Сыртыныҥ ӱстиги јаны караҥуй-кӱреҥ, мойны ла бажы јарык ӧҥдӱ, кӧзи тужыла элбек карачкы јол ӧдӧт. Кӧкси тужы ак ӧҥдӱ, је бу ӧҥниҥ чике ортозыла база ла караҥуй јол тартылганы кӧрӱнет, канаттарыныҥ јуҥдарында кечире јолдор бар. Оогош куштардыҥ тӧбӧзи агылтырым. Тижи ле эркек куштар бой-бойынаҥ тыҥ аҥыланбайт. Балыкчыныҥ тырмактарыныҥ бирӱзи бастыра јаны јаар ээлип, бурылып турар аргалу. Ол тырмак балыкты баштапкы ла катаптаҥ тудуп алар јаан ишти бӱдӱрет.

Бу космополит бӱдӱмдӱ куш. Мынызы оныҥ јӱрӱп турган јерлериниҥ кыйулары элбек дегени. Ол јаҥыс ла агаштундрада јӱрбей јат, анайда ок ӧскӧ дӧ јерлерде оныҥ тоозы ас туштайт.
Алдындагы јылдарда бу куш бӱткӱл Алтайда ла оны јакалай јерлерде туштайтан болгон. Кӧп сабада кырлардаҥ тӱшкен балыкту ару сууларда ла кӧлдӧрдӧ учураар. Бийск каланыҥ јанында уйа тартып турган јерлери Обь сууны јараттай темдектелген.

60-чы јылдардыҥ бажынаҥ ала ол куш Алтын Кӧлди јараттай уйалап турганы керегинде Г. Д. Дулькейт, оныҥ кийнинде шиҥжӱчилер Ю. С. Равкин, А. П. Кучин, Н. А. Малешин, В. А. Стахеев бичиген. Куу сууны јакалай јай ӧйинде бу куш база јӱрӱп турганы керегинде 2001јылда аҥдаары јанынаҥ иштер ӧткӱреечи В. И. Токарев айткан. Анайда ок башка-башка јылдарда Кеҥиниҥ кӧлинде балыкчы кушты ӧскӧ дӧ улус кӧрӱп турганы јарталган. Кӱнчыгыш Алтайда ол Салду-Кӧлдӧ, Половниководо ло Чӧйбӧк-Кӧлдӧ јӱргени темдектелген.

Тургуза ӧйдӧ балыкчы Алтын Кӧлди јараттай ла Jаан-Улаган сууны ӧрӧлӧй уйалаганын Алтайдагы государственный заповедниктиҥ билим ишчизи, орнитолог О. Б. Митрофанов тапкан.
Jӱрӱп турган ончо јерлеринде балыкчыныҥ тоозы ас болгоны темдектелет. Jаскыда ол кандык айдыҥ ортозы јаар кӧрӱнип келет. Тош тӱшкелекте, балыкчы тоштыҥ кырыла кырлап, балыктап јӱргенин кӧрӧргӧ јараар.
Балыкчы уйазын агашта тудат. Ӱркӱбезе, бу уйазында ол канча јылдарга улай уйалайт. Курсагын суунаҥ ыраакта тудулган уйазына јетире канча беристеге тиштенип алып јетирет. Тижи куш јымыртка базып отурган ӧйдӧ эркек балыкчы јем-курсакты эне кушка экелет. Jымырткалар јарылган кийнинде, база азырайт, нениҥ учун дезе эне куш балдарынаҥ ырабай, олорды јаанаганча кӱдӱп јӱрет. Балдары бойлоры балык тударына ӱренип албаганча, балыкчыга олорды азыраарга келижет.

Алтай Республиканыҥ ла Россияныҥ Кызыл бичиктерине балыкчы куш ӱчинчи категорияла кийдирилген. Алтайдагы заповедникте ол аҥылу јерде туруп, корулалып турган болзо, оныҥ тыштында јерлерде «Аҥылу айалгада корулалып турган ар-бӱткендик јерлер ле объекттер» деп республикан Jасакла корулалат.
Ас тоолу балыкчы куш бойына аҥылу ајаруны чындаптаҥ ла некейт. Оныҥ тоозы кӧптӧӧри чикезинче ле сууларда балык бар-јогынаҥ ла уйа тартар јерлер јеткил болорынаҥ камаанду.

Суулардыҥ кирленгени ле агаштарды јыкканы бу куштыҥ тоозы астаарына экелет. Улусту јерге ол база јууктабайт. Jе эмди бистиҥ тергее ичинде кижи ээлебеген, балыкчы куш уйа тарткадый јаратту кӧл дӧ артпай барды.
Балыкчыны корып аларга, биске нени эдер керек? Суулар ару болорын кичеезеес, суулар балыкту болор. Jараттай турган агаштарга тийбезеес, уйа тартар айалга тӧзӧлӧр. Кажы ла кижи, ар-бӱткенде амырап јӱргенде, тыҥ тал-табыш чыгарбай, турган тымыкты чеберлезе, балыкчыныҥ амырын корыырына бойыныҥ ӱлӱӱзин бергени деп чоттолор эди. Анчада ла тегин ле јарашсынып, мындый куштарды адып турган аҥчылар сананып, токтодынган болзо…
Балыкчы кушты јаан да улус, балдар да танып ла чеберлеп баштаарына иженер керек. 2018 јыл балыкчы куштыҥ јылы деп јарлалган, оныҥ учун ол керегинде эмди де јаҥы јетирӱлер ле ачылталар болорында алаҥзу јок.

М. ЯБЫКОВА