Алтайдын Чолмоны

Jас — кату ченелтелердиҥ каруулу ӧйи

20.03.2018

Алтай Республиканыҥ башчызы Александр Бердников тулаан айдыҥ 14-чи кӱнинде тергеениҥ башкарузыныҥ кызалаҥ айалгалар болдыртпазы, олордыҥ салталарын јоголторы, ӧрт болдырпазын јеткилдеери аайынча комиссиязыныҥ ээчиде јуунын ӧткӱрген. Jуунда шӱӱжилген сурактардаҥ эҥ ле јаан учурлузы јаскы сууларга белетенери аайынча сурак болгон.

Кардыҥ сууларына алдыртпаска
«Иштердиҥ аайы бисте алдынаҥ бери чокымдалып калган ээжиле ӧдӧт. Андый да болзо, бу сегментте иштеп турган ла јадын-јӱрӱмниҥ кандый бир бӧлӱги учун каруулу башкараачылар тӧс ајаруны ол сурактарла колбулу профилактикалык иш-керектерге этсин деп айдып турум. Озо ло баштап, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ ле јурт јеезелердиҥ јаандарына баштанып јадым» — деп, Александр Бердников айткан.

Горно-Алтайский Гидрометцентрдиҥ башкараачызы Валентин Декенов јербойында тӧзӧлип јаткан гидрометеорологический айалга керегинде јетирӱ эткен. Оныҥ айтканыла, быјыл тулаан айдыҥ баштапкы онкӱндӱги јылу болгон, республиканыҥ тӱштӱк талазында аномально-јылу кӱндер турган. Тулаан айдыҥ 10-13-чи кӱндеринде дезе респуликаныҥ бастыра јеринде тыҥ карлаган. Улаган ла Оҥдой аймактарда тӧрт онкӱндӱктиҥ нормазы кире, арткан јерлерде — 1,5-2 норма кире кар јаап салган болгон.

Оныҥ темдектегениле, 2018 јылдыҥ јазында суулар канча кирезине кӧпчиириле колбулу ай-кӱндӱк айалгалар, алдындагы јылдарда болгонына кӧрӧ, билдирлӱ аҥыланат. Онызы кар ас болгоныла, јердиҥ кыртыжы тереҥжиде тоҥгоныла колбулу. Турачак аймакта јердиҥ кыртыжы 56 сантиметрге јетире тоҥгон болзо, Кош-Агаш аймакта — 3 метрдеҥ тереҥжиде тоҥгон.

Республиканыҥ кезик јерлеринде јердиҥ кыртыжы, алдындагы јылдарга кӧрӧ, тереҥ тоҥып калган. Докладчиктиҥ темдектегениле, кар кӧндӱре кайылып башталза, мындый айалгадаҥ улам кардыҥ суузы јердиҥ кыртыжына шиҥбей, кӧндӱре агып, јабыстай јерлерди алып ийер.
Оогош суулар тӱбине јетире тоҥгонынаҥ, Чамалдыҥ јанында Кадын сууныҥ тожыныҥ калыҥы 110 сантиметр болгонынаҥ улам јаан јайкандар ла тоштор чогулыжып, сууларды бууры болордоҥ айабас. Специалисттердиҥ белгезиле, быјыл бистиҥ республикада суулар кандык айдыҥ баштапкы кӱндеринеҥ ала ортозында кӱндерине јетире ӧйдиҥ туркунына ачылар.

«Суулар тоштоҥ ачыларына јетире 2-3 кӱн артса, бастыра ийде-кӱчтер беленниҥ режимине кӧчӱрилер, не бары-јогы, ол тоодо кемелердиҥ тоозы чоттолор учурлу. Тоштор чогылгадый кандый јерлерде оталыштыру иштер ӧткӱрери јанынаҥ сананып кӧрӧр керек. Мыны бастыразын, онызын аҥылап темдектеп турум, озолондыра ӧткӱрер керек» — деп, республиканыҥ башкараачызы айткан.

Россияныҥ МЧС-ыныҥ Алтай Республика аайынча Баш башкартузыныҥ јааны Андрей Бурлаков тергеениҥ јеринде јаскы суулар јанынаҥ кандый айалга болгодыйы керегинде јетирӱ эткен. Jаскы сууларды јаан јеткер-неме јогынаҥ ӧткӱрери аайынча белетеништӱ иштер озолондыра тургузылган план аайынча ӧдӧт деген. 2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 4-чи кӱнинде болгоныла, бастыра тӧзӧмӧл иштер толо кеминде бӱдӱп калган.

Республикада јаскы сууларды эл-јонныҥ ар-јӧӧжӧзине, албаты-ээлемге чыгым јогынаҥ ӧткӱрерине ууландырылган белетеништӱ иштер керегинде јетирӱлер албаты-јонго јетирилет. Кайда сууныҥ тошторын карартары, оталыштырары, кезери база темдектелип калган. Бу иштер тулаан айдыҥ ӱчинчи онкӱндӱгинде башталары озолондыра чокымдалган. Тергеениҥ башчызыныҥ јакылтазыла, муниципал тӧзӧмӧлдӧр 23,5 миллион салковойдыҥ резервин тӧзӧп алган. Тургуза ӧйдӧ алты тош кечӱ иштейт, олорды јуук ӧйдӧ јоголторы база темдектелип калган.

Jаскы сууларла колбулу айалганы јербойында шиҥжӱде тударында јурттардыҥ старосталары база туружар. Алтай Республикадагы муниципал тӧзӧмӧлдӧрдиҥ ассоциациязыныҥ совединиҥ председатели Евгений Понпаныҥ айтканыла, тергеениҥ јурттарында 143 староста иштейт. Онызы керектӱ кемине бӱткӱлинче келижет. Александр Бердников резервный фондтоҥ старосталарга 2017 јылдагы ижи учун сый-акча чыгарзын деп јакылта берген. Мынаҥ ары ӧйдӧ мындый сый-акча јарым јылдыҥ туркунына бир катап чыгарылып турар.

Jуунда куучын айткандардыҥ тоозында «Ростелеком» ПАО-ныҥ Алтай филиалыныҥ, «МРСК Сибири»-«Горно-Алтайские электрические сети» ПАО-ныҥ ла автомобильный јолдордыҥ «Горно-Алтайавтодор» деген республикан башкартузыныҥ чыгартулу улузы база јетирӱлер эткен. Олордыҥ јетирӱлериле, бастыра объекттер јаскы сууларды ӧткӱрер ӧйгӧ белен, иштер толо кеминде бӱткен, кызалаҥ айалгаларды аайлаштырарында туружар оперативный бригадалар тӧзӧлип калган.

Jуунда јӧптӧлгӧниле, јаскы суулар алгадый јерлерде јадып турган улуска кызалаҥ айалга тушта нени канайда эдери, кайдаар баштанары, удурум пункттар кайда болоры јанынаҥ јетирӱлерди јетирип, олор ол јетирӱлерле танышканын керелеген чаазынга колын салдыртар керек. Jаскы сууларла колбулу айалга аайынча јартамал ишти муниципал тӧзӧмӧлдӧрдиҥ сайты ажыра улайынча ӧткӱрер керек.

Анайда ок јаскы сууларла колбой кызалаҥ айалга болгодый јерлердеги јурттарда аш-курсактыҥ, эм-тустыҥ, јадын-јӱрӱмге эҥ керектӱ не-немелердиҥ резервин тулаан айдыҥ 30-чи кӱнинеҥ ала белетеер керек деп айдылган.

База бир јакылта — коммунальный службалардыҥ јаскы сууларды улус јаткан туралардаҥ туураладар ижин, дренажный ла сууӧткӱш системаларды јаантайынгы шиҥжӱге алар керек. Анайда ок белен болорыныҥ ла кызалаҥ айалганыҥ режимдерин ӧйинде кийдирерин јеткилдеерине база ајару эдилген.

«Тӱбекке алдырткан улустыҥ бирӱзи де ајару јок артпазын аҥылап айдарга турум. База катап айдып јадым — озолондыра белетеништӱ иштерди ӧйинде ле быжу ӧткӱрер керек» — деп, республиканыҥ башкараачызы айткан.

Ӧрт-тӱбектеҥ јаан неме јок…
Республикан башкаруда ӧткӧн јуунда АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыгы, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министри Александр Алисов эткен јетирӱле, агаш-ташты ӧрттӧрдӧҥ корып аларында 12 подведомственный аҥылу автоном учреждение туружар. Бу учреждениелердиҥ башкартузында ӱчинчи бӱдӱмдӱ 5 ӧрт-химический станция, баштапкы бӱдӱмдӱ андый ок алты станция, ӧрт ӧчӱреринде тузаланылар тудум-инвентарьлар салылган 21 пункт болор.

Агаш фондтыҥ јеринде ӧрт ӧчӱрерине 323 специалист, 151 единица техника белетелген, ол тоодо ӧрт ӧчӱреринде тузаланылар аҥылу 54 техника (башка-башка бӱдӱмдӱ автоцистерналар, тракторлор, бульдозерлер, кеми кичинек агашпатрульный комплекстер). «Авиалесоохрана» деген республикан автоном учреждениениҥ башкартузында тӧрт вертолет бар: ӱч Ми-8 ле бир R-44. Анайда ок алты летчик-ширтеечи ле ӧрт ӧчӱрер десант службаныҥ 55 специализи иштейт.

2018 јылдыҥ ӧрт болгодый ӧйине текшилей 1417 кижи ле 462 техника белетеери темдектелген.
Тергеениҥ јеринде агаш-таш ортозында ӧрттӧрди ӧчӱрери аайынча план тургузылган ла Росагашээлемде јӧптӧштирилген, документти Алтай Республиканыҥ башчызы јӧптӧп салган. Бастыра аймактарда агаш-таш ортозында айалганы специалисттер шиҥжӱде тудат. 2018 јылда текши кеми 6104 километр јерде патрульдар јӱрер 94 маршрут ла 1753 километр јерде авиапатруль ӧткӱрер беш маршрут јӧптӧлгӧн. Агаш-таш ортозында ӧрттӧрди ӧчӱрерин тӧзӧӧри аайынча оперативный штаб тӧзӧлгӧн, ӧскӧ дӧ тӧзӧмӧл иштер ӧткӱрилет.

2018 јылда агаштарды ӧрттӧҥ корыырыла колбулу иштер темдектелип калган: агаш-таш ортозында ӧрт ӧчӱреринде тузалангадый агаш аразында јолдорды јаҥырта јазаары — 50 километр; ӧрткӧ удурлажар минерализованный полосалар белетеери ле олорды кичеери — 37 километр; вертолеттор конор-учар тӧрт площадканы јаҥырта јазаары.

Быјыл ӧрт болдыртпазына ла агаш-таш ортозында ӧрттӧрди ӧчӱрерине федерал бюджеттеҥ 116,8 миллион салковой субвенциялар чыгарары темдектелген. Республикан бюджеттеҥ дезе 75,5 миллион салковой акча чыгарылган.

Республикан МЧС-тыҥ јааны Андрей Бурлаковтыҥ јетирӱзиле, тергеениҥ јеринде ар-бӱткендик ӧрткӧ алдырткадый 246 јурт бар, ол тоодо агаш аразындагы ӧрткӧ алдырткадыйы — 76.
2017 јылда јербойында текши кеми 1099 гектар јерде агаш-таш аразында 77 ӧрт болгоны темдектелген. Агаш аразында ӧрттӧр болгоныныҥ шылтактары: улус отло ајарыҥкай болбогоны (8 учурал), элетроэмиктер ӱзӱлгени ле замыкание болгоны (2), кӱкӱрт-јалкын (61), ӧрт болгон јерде такып ӧрт болгоны (1). Беш ӧрт кандый шылтактардаҥ улам болгоны анайда ла јарталбаган.
2017 јылдыҥ кӱзинде бастыразына јуук муниципал тӧзӧмӧлдӧрдиҥ јерлеринде јурттарда узуны 133,5 километр минерализованный полосаларды јаҥыртары јанынаҥ иштер ӧткӧн болгон. Анайда ок јурттардыҥ ичин сӱрее-чӧптӧҥ, кургак ӧлӧҥнӧҥ, кӱйгедий ӧскӧ дӧ не-немелердеҥ арутаары ӧткӱрилген.

Алтай Республиканыҥ башчызы Александр Бердниковтыҥ башкартузыла, јурттардыҥ старосталарыныҥ ӱредӱзи ӧткӱрилген, материальный јилбиркедиш эдерине 1,3 миллион салковой акча резервке салылган.

Республиканыҥ башчызыныҥ темдектегениле, ӧрт болгодый чочыдулу ӧйдӧ иштиҥ туза-јандырузын бийиктедерге, канча јылдардыҥ туркунына јуулган ченемелди элбеде тузаланар, јуунныҥ јӧптӧрин шиҥжӱде тударын тӧзӧӧр, ӧрт-тӱбек болгодый јерлерде эл-јон ортодо ӧрт болдыртпазыла колбулу аҥылу ӱредӱ-јартамалдар ӧткӱрер керек. Башчызы аҥылу ајаруны агаш-таш ортозында ӧрт болдыртпазы аайынча профилактикалык иштерди ӧткӱрерине эткен: аншлагтар тургузарына, листовкалар белетеерине, СМИ-лер ажыра јартамалду иштер ӧткӱрерине.

АР-дыҥ башкарузыныҥ пресс-службазы