Алтайдын Чолмоны

Наркотиктерле тартыжуны тыҥыдарга

03.04.2018

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Наталья Екеева наркотиктерле тартыжары аайынча иштеп турган камыстыҥ ээчиде јуунын ӧткӱрди. Jуунныҥ туружаачылары ла камыстыҥ турчылары наркотиктерле тартыжары аайынча иш 2017 јылда республикада кандый кеминде ӧткӧнин шӱӱжип, ол аайынча јӧп јараткандар.

Алтай Республиканыҥ ичбойындагы керектер аайынча министри Павел Гаврилин камыстыҥ јуунында јетирӱ эдип, наркотиктерле колбулу керектер бистиҥ тергееде 2016 јылда болгон кеминде арткан деп айткан. Министр текши кӧргӱзӱлердиҥ кеми јабызабаганын база темдектеген. Полицияныҥ ишчилериниҥ 2017 јылда болгон айалгаларды шиҥдеериле колбой ӧткӱрген шиҥжӱ-мониторингинде федерал ла тергеелик бӱдӱреечи јаҥдардыҥ он јети министерствозы, башка-башка ведомстволоры ла муниципал тӧзӧлмӧлӧри турушкан. Айалгалар «кирезинде», «кату», «уур», «кризис алдында», «кризисте» деген темдек-кемјӱлерле кӧрӱлип баалалган. Анайып, јаҥ корулаар органдардыҥ лапту ла кыракы ӧткӱрген шиҥжӱлериниҥ турулталарыла 2017 јылдагы айалгалар 2016 јылда болгон кеминде арткан деп темдектелип, ого «кату» деген темдек берилген.

Ӧткӧн јылда бистиҥ тергееде бир кижи јарт эмес наркотикле корондолып божогон. Ол врач-наркологто учетто турбаган, республиканыҥ су-кадыкты корыыр «Психиатрический эмчилик» деген бюджет учреждениезине болуш сурап баштанбаган. Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧринде дезе наркотиктерле колбулу айалгалар база башка-башка деп айдар керек. Беш аймактагы айалгаларга «кату» деген темдек тургузылган. Кан-Оозы аймакта наркотиктерле колбулу сегис кату керек эдилгени јарталган. Мында куурмакчылардаҥ 1027 грамм наркотик айрылган, учетто 9 кижи туруп јат. Чой аймакта учетто 5 кижи туруп јат, алты кату керек эдилген ле 744 грамм наркотик айрылган. Майма аймакта текши тооло 12705 грамм наркотик табылган, учетко 57 кижи тургузылган, 59 кату керек эдилген. Улаган аймакта куурмакчылардаҥ 1872 грамм наркотик айрылган, 11 кижи кату керек эткен, учетко 9 кижи алылган. Кош-Агаш аймакта учетто 6 кижи туруп јат, кату керекке 6 кижи кирген, 958 грамм наркотик табылган.

Горно-Алтайск, Чамал, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы, Шабалин ле Турачак аймактар «уур» деген айалгаларда артканча. Jе республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧринде байа «кризисте», «кризис алдында» ла «кирезинде» деген айалгалар, 2016 јылга кӧрӧ, база катап кайда да темдектелбеген. Наркотиктерле колбулу айалгалар јаҥыс Шабалин ле Турачак аймактарда эмеш кеминеҥ бийиктеген. Мында байа «кату» деген айалга «уурына» кӧчкӧн. Jе ол ло ӧйдӧ Майма ла Чамал аймактарда керектер билдирлӱ оҥдолгон. Баштапкызында «уур» айалгалар «катузына», экинчизинде «кризис алдындагы» айалгалар кирелӱ дейтен «уур» айалгага солунган. Алтай Республиканыҥ ичбойындагы керектер аайынча министри: «Ӧткӱрилген шиҥжӱ-мониторингтиҥ уч-турулталарынаҥ кӧргӧндӧ, наркотиктерле колбулу айалгалар бистиҥ тергееде 2018 јылда 2017 јылда болгон кеминде артары билдирип јат. Оныҥ учун бисте чочыдулу айалгалар болбос учурлу» — деп темдектеген.

Тергеениҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри Алексей Бондаренко камыстыҥ јуунында база јетирӱ эткен. Ол Горно-Алтайскта ла Турачак аймакта социологический шиҥжӱ ӧткӱрилгени керегинде айткан. Сурактарга карууларды 500 кижи (53% ӱй, 47% эр улус) берген. Социологический шиҥжӱде 14-17 јашту ӱренчиктер, 18-24 јашту студенттер, 25-34 јашту јиит специалисттер, 35-44 јаштыҥ ортозында улус ла 45-60 јашту «ченемелдӱ специалисттер» турушкан. Наркотиктерди эҥ кӧп аҥылу орто ӱредӱ алган улус тузаланып турганы (37,2%) јарталган. Бийик ӱредӱлӱ улус бу тооломдо экинчи јерде (32,5%) барып јат. Наркотиктерди эҥ ле ас тузаланып тургандардыҥ тоозына орто ӱредӱлӱ улус кирет.

Эҥ «чочыдулу» бӧлӱкке дезе 19-25 јашту јииттер кирип јат. Наркотиктерле 40% ажыра улус баштапкы ла катап шак мынча кире јаштуда «танышкандар». Олорго коронды тузаланатан аргаларды најы-нӧкӧрлӧри ле кӧрӱш-таныштары айдып берген. Министр бу шиҥжӱниҥ адакы турулталарыла наркотиктерле колбулу курч сурактар республикада бар деп темдектеген, је олор текши эл-јонго андый ла тыҥ чочыдулу эмес. Шиҥжӱ наркотиктерле тудуш коронныҥ салтарына кӧп лӧ сабазында 19-25 јашту улус алдыртып јат деп кӧргӱскен. Турачак аймакта ла Горно-Алтайскта наркотиктерди таркадып турган јарлу јерлердиҥ тоозына тӱнде иштеп турган клубтар (29,8%), Интернет (28,4%), «квартиралар» ла дискотекалар (15,8%, 15,2%) кирет. Бу корон јондык јерлерде (9,6%), рынокто (8,8%), ӱредӱлӱ заведениелерде (5,6%), аптекаларда (2,6%) ла айылдардыҥ јанында (1,4%) база таркадылат. Наркотиктерди «сӱӱчилердиҥ» ортозында баштапкы јерде кендирбаш, экинчи јерде «насвай» ла ӱчинчи јерде «спайс» туруп јат.

Камыстыҥ јуунында анайда ок иштиҥ, јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ ле улусты ишле јеткилдеериниҥ министри Адар Суминниҥ ле су-кадыкты корыыры аайынча министрдиҥ баштапкы ордынчызы Валентина Мунатованыҥ јетирӱлери угулган. Бу министерстволордо наркотиктерле тартыжары аайынча чокым пландар тургузылган. Иштиҥ министерствозы ресоциализацияныҥ ла корондолгон улуска бастыра јанынаҥ болуш јетирериниҥ сурактарыла иштеп јат. Jолдыҥ картазында социальный болуш јетирерине ле ресоциализацияга тергеелик сертификаттар, аҥылу программаларла иштеп турган коммерциялык эмес јонјӱрӱмдик организацияларга субсидиялар чыгарылары темдектелет. 2017 јылда республикан эмчиликтиҥ наркология аайынча бӧлӱгинде 39 кижи, наркологияныҥ салтарына алдырткан 16 кижи једимдӱ эмденгендер.

Бӱгӱнги кӱнде Алтай Республиканыҥ јаҥ корулаар органдары наркотиктерди болдыртпазы учун тартыжып турган ӧскӧ дӧ ведомстволорло кожо ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, бастыра бар сурактарды бойыныҥ ајарузында тудат. Наркотиктерди эл-јон ортодо таркадарын болдыртпазы јанынаҥ темдектелген иштер база јакшы тӧзӧлгӧн. Республикада айалгалар бӱгӱнги кӱнде Сибирь федерал округтыҥ ӧскӧ тергеелерине кӧрӧ, оҥду деп айдар керек. Jе мынызыла болорзынып отурар арга база јок. Jартамалду ишти эл-јон ортодо алдындагызынаҥ элбеде ӧткӱрер керек. Бу керекте физкультураныҥ ла спорттыҥ аргаларын толо тузаланар некелтелер туруп јат. Улуска, анчада ла јашӧскӱримге, ол ло кендирбаштыҥ, «насвайдыҥ» ла «спайстыҥ» каршузын канча ла кире кӧп јартаар керек деп, наркотиктерле тартыжып турган камыстыҥ јуунында тӱп шӱӱлте эдилген.

П. КАБАР