Алтайдын Чолмоны

Сессияныҥ јӧби: Иш-тош јакшы

01.06.2018

Горно-Алтайск каланыҥ депутаттар Совединиҥ ээчий сессиязы кӱӱк айдыҥ 24-чи кӱнинде ӧткӧн. Сессияныҥ ижин депутаттардыҥ Совединиҥ председатели Юрий Нечаев башкарып ӧткӱрген. Сессияда Алтай Республиканыҥ бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдарыныҥ, каланыҥ тап-эриктер корыыр ла ӧскӧ дӧ органдарыныҥ чыгартулу улузы турушкан.

Баштапкы суракла депутаттар каланыҥ администрациязыныҥ 2017 јылдагы ижи-тожы керегинде отчетты уккан. Jетирӱни каланыҥ администрациязыныҥ јааны Ольга Сафронова эткен. Оныҥ јетирӱзиле, ӧткӧн јыл каланыҥ јӱрӱминде јаан учурлу ле каруулу јыл болгон. Каланыҥ депутаттарыныҥ талдаштары, јербойында башкарынарыныҥ јаҥы органдары тудулган, муниципал тӧзӧлмӧни ӧскӱреринде бир канча ӱлекерлер бӱдӱп баштаган ла бӱткен.
Jаҥныҥ ончо бӧлӱктериниҥ јӧмӧ ижиниҥ, пердприятиелердиҥ, аргачылардыҥ, јондык биригӱлердиҥ јӧмӧлтӧзиле каланыҥ јондык-политикалык ла экономикалык јӱрӱминде турумкай айалга тӧзӧӧр, республиканыҥ башкарузыла, јасакчы органыла јаба ишти улалтар арга болгон.

Каланыҥ эл-јоныныҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧп, бӱгӱнги кӱнде 63,25 муҥ кижиге јеткен. 2017 јылда кала башка-башка ууламјылу 12 программада турушканы ажыра федерал ла республикан бюджеттердеҥ 324 млн. салковойдоҥ ажыра акча-манат тузаланылган.
Jылдыҥ туркунына Майма сууны јакалай инженерный корулаш-тудум тудулары улалган. Онойдо ок каланыҥ тыш бӱдӱмин јарандырар, арутаар иштер ӧткӧн. Бу керектерге 268,7 млн. салковой чыгымдалган, ол тоодо јолдорды ремонтоорына — 141,1 млн. салковой. «Доступная среда» деп программала, туралардыҥ јанында площадкалар, автобустардыҥ токтодуларын јазаар кӧп иштер эдилген.

Былтыр улусты эскирген туралардаҥ кӧчӱрери улалган: 60 биле јаҥы турага кӧчкӧн. Онойдо ок башка-башка программаларла јадар јерин 193 јиит биле, 2 фронтовик јарандырган. Кӧп квартиралу тураларда ремонттор ӧткӱрилген. Администрация ондый тураларды башкарары јанынаҥ јаан иш ӧткӱрген. Ольга Сафронова ӱлӱ-акчазын тура тударына берген ле тӧгӱндеткендердиҥ сурагы калада база барын, је оныҥ аайына чыгып турганын база айткан.

Ӧткӧн јылда каланыҥ генеральный планы ла каланыҥ јерлерин тузаланарыныҥ ла олордо тудунарыныҥ јаҥы ээжилери јарадылганы јаан учурлу. Капитальный строительствого 338 јараду берилген, 68 объект ишке јарадылган. Калада кичӱ ле орто 3354 аргачылык иштейт. Олор каланыҥ бюджедине каландар тӧлӧп, экономикалык ӧзӱмге јаан камаанын јетирет. 2017 јылда олорго государствоныҥ ла каланыҥ јанынаҥ 85,7 млн. салковойдыҥ јӧмӧлтӧзи эдилген. Каланыҥ јааныныҥ јетирӱзиле, аргачылыкты јӧмӧӧри јанынаҥ кӧп иштер эдилет ле келер ӧйдӧ олор улалар.

Ольга Александровна калада јердиҥ сурагы јанынаҥ јетирӱ база эткен. Тудум иштерге јер аларга 332 кижи угузу берген, олордоҥ 218 кижи льготный очередьке тургузылган. Ондый очередьте тургандардыҥ текши тоозы 3964 кижи. 2017 јылда бу очередьте турган 19 ла кижиге јер берилген. Ӧткӧн јылда 3493 јерге инвентаризация эдилген. Калада тудум иштерге јер једишпей турган сурак курч бойы артат. Jердиҥ инвентаризациязын улалтып, бош јерлер табып, очередьте улуска берери ле аукционго тургузары пландалат.

Каланыҥ јааны бюджеттиҥ кирелтези 1 903,4 млн. салковой, чыгымы 1 908,3 млн. салковой, бойыныҥ кирелтези 807,2 млн. салковой, план 95,3% бӱткен деп јетирген. Бюджеттиҥ кирелтелӱ бӧлӱгин кӧптӧдӧр, каланыҥ тӧлӱлерин (2018 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнине јетире 729,8 млн. салковой) астадар амадула чоттомол-тӱҥдештирӱлӱ кӧп иш эдилген. Каланыҥ бюджеди јонјӱрӱмдик ууламјызын јылыйтпаган. Бу керектерге бюджеттиҥ 53,6% ол тоодо ишјал тӧлӧӧрине (883,9 млн. салковой) чыгымдалган.

Калада ӱредӱлӱ 33 муниципал учреждение: 12 школ, балдардыҥ 16 садиги, ӱзеери ӱредӱниҥ 5 организациязы. Олордо 9728 бала ӱренет, 1015 педагог иштейт. 2017 јылда ӱредӱликтиҥ ӧзӱмине федерал, тергеелик ле муниципал бюджеттердеҥ 872,3 млн. салковой чыгарылган. Ол тоодо капитальный ла тегин ремонтко — 34,7 млн. салковой (Президенттиҥ резервте фондынаҥ 22,1 млн. салковой), балдардыҥ јайгы амыралтазына, изӱ аш-курсакла азыраарына ла «Доступная среда» программаны бӱдӱрерине база акча-манат чыгымдалган. Школго јӱрер јажы јетпеген балдар башка-башка бӱдӱм садиктерге, ол тоодо таҥынаҥ садиктерге (171 бала) јӱрӱп јат. Калада школго барар јашту балдардыҥ тоозы калганчы ӱч јылга 1088 балага кӧптӧгӧн. Экинчи сменада ӱредерин астадар иш ӧткӱрилген. 7-чи таҥмалу школдыҥ 264 ӱренчиги республикан гимназияныҥ озогы туразына кӧчӱрилген. 13-чи, 1-кы ла 9-чы таҥмалу школдордыҥ бир бӧлӱк ӱренчиктери ӧскӧ тураларга кӧчӱрилип, база баштапкы сменала ӱренет.

ЕГЭ-ниҥ турулталары — ол ӱредӱликтиҥ чыҥдыйыныҥ кӧргӱзӱлери. 2017 јылда 361 выпускниктеҥ 359 бала аттестат алган. Бирлик государственный ченелтеде бийик баллду иштердиҥ тоозы 111 болгон ло, 2016 јылга кӧрӧ, 2 катаптаҥ ажырага кӧптӧгӧн.
Ӱредӱликтиҥ ижиниҥ јаан ууламјызы балдардыҥ су-кадыгын корыыры ла тыҥыдары болуп јат. 2017 јылда су-кадыгыла баштапкы ла экинчи группалу балдардыҥ ӱлӱзи эмеш кӧптӧгӧн. Школдордо изӱ курсакла балдардыҥ 99,5% јеткилделген, јайгыда тузалу керектерде 4967 бала турушкан. Ӱзеери ӱредӱниҥ учреждениелерине 5-18 јашту 7847 бала јӱрет, онызы, 2016 јылдазына кӧрӧ, 375 балага кӧп.

Каланыҥ администрациязыныҥ јааны культурадагы иштер керегинде айдып, калада культураныҥ учреждениелериниҥ тоозы канча јылдарга кубулбайт деген: балдардыҥ ӱзеери ӱредӱзиниҥ ӱч учреждениези, бир библиотечный система (ӱч библиотека кирет), Культураныҥ каладагы туразы. Культураныҥ керектерине 83 млн. салковой чыгымдалган. Ӱзеери ӱредӱниҥ системазында 1423 бала ӱренген, таскаган. Jе бу учреждениелердиҥ туралары тапчы учун, кӱӱлик ле јуранар школдордо ӱренерге турган балдардыҥ тоозын кӧптӧдӧр арга јок.

Культураныҥ калада туразында јайаандык 25 ӧмӧлик иштейт, ол тоодо хореографияныҥ — 6, кожоҥныҥ — 11, театрдыҥ — эки, автордыҥ кожоҥыныҥ ла јилбӱлерле брикендердиҥ клубтары. Олордо текши тооло 450 кижи туружат. Беш ӧмӧлик «Албатыныҥ самодеятельный ӧмӧлиги» деп атту: «Ойойым», «Раздолье», «Беловодье» ле «Декаданс». Каланыҥ јааны оноҥ ары бу ӧмӧликтердиҥ турушкан конкурстарын, фестивальдарын ла кайралдарын айткан, онойдо ок культураныҥ курч сурактарына база токтогон.

Спортто ло физический культурада 9 спорт школ, 6 спорт клуб, 36 јондык организация (федерация), олордо 237 кижи иштейт. Каланыҥ текши эл-јоныныҥ 20% спортло (волейбол, футбол, эжиниш, ӱч бӱдӱм кӱреш) улайын тазыктырынат. Калада маргаандар, спартакиадалар, олимпиадалар, текши эл-јон туружатан керектер кӧп ӧткӱрилет. Горно-Алтайсктыҥ 32 спортчызы Россияныҥ беш бӱдӱмле јуунты командаларына кирет, 24 спортчы Россияныҥ спорттыҥ бӱдӱмдериле чемпионаттарыныҥ ла первенстволорыныҥ јеҥӱчилдери ле призерлоры болгон. Спорттыҥ эки объеги, туралардыҥ јанында 5 площадка ишке табыштырылган. Каланыҥ јааны спортло, физкультурала јилбиркедер иштеги једикпестерди адап, јуук ӧйдӧ калада кӧп бӱдӱмдерле тазыктырынатан спорт комплекс тудулары башталарын айткан.
Ольга Александровна каланыҥ јашӧскӱримиле таскамалду иш, калада јӱрӱм јеткери јок болоры јанынаҥ керектерди база куучындаган.

***
Отчетту јетирӱниҥ кийнинде кожулта јетирӱни акча-манаттыҥ, экономикалык политиканыҥ ла аргачылыктыҥ комиссиязыныҥ председатели Эжер Татин эткен. Ол депутаттардыҥ јаҥы Соведи республиканыҥ башкарузыла јуук колбуда иштеп, кӧп керектерге республикан бюджеттеҥ акча-манат чыгарарына камаанын јетирет деген. Ол тоодо 7-чи таҥмалу национальный школго, акробатиканыҥ ӧргӧӧзине. Онойдо ок бюджеттиҥ айалгазы јаранып, тӧлӱлерди астадары јанынаҥ иш ӧткӱрилет. Калада строительствоныҥ, јолдордыҥ сурагы аайланып туру, федерал бюджеттиҥ чодыла каланыҥ тууразыла јол тудары ӧдӧт. Jерлердиҥ инвентаризациязы јанынаҥ јаан иш ӧдӱп туру.

нвентаризацияга хозтудумдарды, маалаларды база кийдирер керек. Садтарда туралар тудуп алган улуска регистрация эдер тап-эрик берилген. Таҥынаҥ садиктерди кӧптӧдӧр, Культураныҥ туразын элбедер ле ӧскӧ дӧ кӧп сурактар туруп јат.

Jонјӱрӱмдик сурактардыҥ комиссиязыныҥ председатели Петр Попошев отчетто јонјӱрӱмдик молјулар јакшы бӱткени керегинде элбеде айдылган деп, бюджеттиҥ тал-ортозы јонјӱрӱмдик бӧлӱкке чыгарылганын база катап темдектеген. Школдордо эки сменала ӱренери, балдардыҥ садиктерин кӧптӧдӧри јанынаҥ иштер эдилген, 2 муҥ 700 бала школдордо акча тӧлӧбӧзинеҥ ажанып јат. Келер јылдыҥ бюджедине кӧп балдарлу ла коомой јадынду билелердиҥ балдарыныҥ курсагына акча-манатты кӧптӧдӧ салар, ондый билелерди эҥ тыҥ керектӱ товарларла јеткилдеерин кичеер керек деп, депутат айткан. Ол онойдо ок тегинге јер аларыныҥ сурагы курч турат деп, јылына 19 кижи јер алганы ол сӱреен ас деген. Тура тударга кезикте эби јок, јол до, электроот то, суу да јок јерлер берилип, јакшы јерлер аукцион ажыра садылып турганыла јӧпсинер арга јок, бу суракты лапту шиҥжӱлеер керек.

Депутат калада туризмди ӧскӱреринде јарты јок сурактар кӧп деген. Каланыҥ 90 јылдыгыла колбой, јебрен кижиниҥ Улалудагы турлузын тударыныҥ сурагын аайлап алар керек. Каланыҥ кобы-јиктеринде сӱрее-чӧп таштаар контейнерлер ас болгонына, јолдордыҥ коомой айалгазына база ајару керек деп, депутат айткан.
Депутат Игорь Яимовтыҥ айтканыла, јердиҥ једишпей турганы, каланыҥ гран-кыйузын элбедери керегинде курч сурактыҥ аайына республиканыҥ башкарузыныҥ кеминде чыгар керек. Онойдо ок калада јолдорды јакшы кеминде тударына ла ремонтоорына акча-манатты ӧрӧги бюджеттердеҥ алар арга бедиреер керек. Юрлицолорды бириктирип, чыгымдарды астадар арга барын ол база айткан.
Депутаттар администрацияныҥ ӧткӧн јылдагы ижин јакшы деп чотоор јӧп јараткан.
Депутаттар сессияда каланыҥ бюджединиҥ бӱткени, шиҥжӱ-чоттоор палатаныҥ ижи, каланыҥ јаанына кандидаттар кӧстӧӧриниҥ ээжизи, бир канча јӧптӧргӧ кубулталар кийдирери керегинде ле ӧскӧ дӧ сурактарды база шӱӱжип, јӧптӧр јараттылар.

Н. Бельчекова